وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويى كوكشەتاۋدا دۇرىلدەپ ءوتتى. سول ۇلان-اسىر توي ۇستىندە بەلگىلى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ اقساقالدىڭ ايتقان مىنا ءبىر ءسوزى جادىمدا قالىپتى: «جىگىتتەر، ابىلايدىڭ ارۋاعىن اسىرىپ، اس بەرىپ جاتىرسىڭدار. بۇلارىڭ جاقسى، ۇلكەن ءىس. ايتسە دە، ابىلايدىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعان ەر جانىبەكتى ۇمىتپاڭدار. ءبىر شايقاستا حان تۇلپارى بولدىرىپ، ىستەرگە قايران بولماي تۇرعاندا جانىندا جۇرگەن ەر جانىبەك اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ: «مەنىڭ اتىما ءمىنىڭىز» دەپ ابىلاي حانعا تۇلپارىن كولدەنەڭ تارتىپتى. حان توسىلىڭقىراپ قالسا كەرەك.
«مەن ولسەم، قازاقتىڭ ەكى قاتىنىنىڭ ءبىرى مەندەي ۇل تۋادى، ءسىز ولسەڭىز، قازاقتىڭ بەلى سىنادى» دەپتى جانىبەك باتىر».

پروفەسسوردىڭ دۋالى اۋزى اڭىزعا بەرگىسىز باتىر تۇلعاسىن وسىلاي بيىكتەتىپ تاستاعان ەدى. ەر جانىبەكتىڭ 300 جىلدىعى ەلىمىزدىڭ بىرنەشە جەرىندە اتالىپ ءوتىپ، ەندى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە استانانىڭ ىرگەسىندەگى قوياندى ەلدى مەكەنىندە تويلاناتىنىن ەستىگەندە كوڭىلىمنىڭ تۇكپىرىنەن وسى اڭگىمە قىلاڭ بەردى. وعان سەبەپ – ابىلايداي ەل باستاعان داڭقتى تۇلعانى قارۋىن كەزەنگەن جاۋدىڭ قايراۋلى قىلىشى مەن ەگەۋلى نايزاسىنان، قارسى كەلگەن قازادان ساقتاپ، قورعان بولعان ءباھادۇردىڭ ءبىتىم-بولمىسىن قاپىسىز سومداعان حالىق دانالىعىنا دەگەن ىشكى ريزاشىلىق سەزىمىم مەن سۇيىنگەن تۇيسىگىمنىڭ بەلگىسى ەدى.
قازاق تاريحى قاعازعا تۇسپەگەن، تاسقا باسىلعانى ءتۇرلى ەلدەردىڭ مۇراعاتتارىندا شاڭ باسىپ جاتىر. تابىلعانى ەلىمىزدىڭ يگىلىگىنە اينالدى. قانشاسى اڭىز، شەجىرە تۇرىندە اۋىزدان-اۋىزعا جەتىپ، جالعاسىن تاپتى. بىراق ولار سول قالپىندا تاريحي اقيقات بولا المايدى. شەجىرە، اڭىزدار نەگىزىندە زەرتتەۋشى عالىمدارىمىز ناقتى تۇلعالاردىڭ قاي داۋىردە، قاي جىلدارى ءومىر سۇرگەنىن، بولعان وقيعالاردى دالەلدەپ، عىلىمي تۇرعىدا نەگىزدەپ كەلەدى. ەر جانىبەكتىڭ تۋعان جىلى دا سان الۋان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ قورىتىندىسى نەگىزىندە 1714 جىلى دەپ ەسەپتەلگەن. ءباھادۇر سىر بويىندا تۋىپ، 1792 جىلى 78 جاسىندا قايتىس بولدى. سۇيەگى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، جارما اۋدانى، ورتابۇلاق اۋىلى ماڭىندا جەرلەنگەن.
قالبا تاۋىنىڭ باۋىرىنداعى ۇلكەن جولدىڭ بويىندا تۇرعان ەر جانىبەكتىڭ كەسەنە-ەسكەرتكىشى باتىردى ۇلىقتاعان ەلدىڭ، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ىقىلاس-پەيىلىنىڭ بەلگىسىندەي.
نەگىزى قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى جىر-قيسسالاردا باتىرلاردىڭ ەرلىك ىستەرى، حالىقتىڭ باسىنداعى اۋىر حال، جوڭعار شاپقىنشىلىعى زامانىنداعى الەۋمەت ءومىرى ءجيى كورىنىس تابادى. سولارعا زەر سالساڭىز، بەلگىلى ءبىر تۇلعالار توڭىرەگىندەگى وقيعالار قاتار ءورىلىپ وتىرادى. وسىنداي ەسىمى كوپ كەزدەسەتىن باتىرلاردىڭ ءبىرى – ەر جانىبەك. ونىڭ ەرلىكتەرىمەن قوسا، بالا كەزىنەن قارتايعان شاعىنا دەيىنگى تىرلىگى جىلنامالىق سيپات العان. ماسەلەن، باتىردىڭ دۇنيەگە كەلۋى تۋرالى ەل اۋزىنداعى ءبىر اڭگىمە بىلايشا ورىلەدى: «اتاقتى شاقشاق جانىبەك باتىر ءبىر ۇزاق ساپاردان كەلە جاتىپ، كەرەي بەرداۋلەتتىڭ اۋىلىنا تۇسسە كەرەك. سول ۋاقىتتا بەرداۋلەت نارەستەلى بولىپ، بايبىشەسى ۇل تاۋىپ، ءماز-مەيرام ەكەن. شاقشاق جانىبەك تۇستەنىپ جاتقاندا، «جاڭا تۋعان نارەستەگە ات قويىپ بەرىڭىز» دەپ شاقالاقتى الدىنا اكەلىپتى. شاقشاق جانىبەك باتىر تولعانىپ وتىرىپ: «ەي، بەرداۋلەت، مىنا نارەستەگە كوڭىلىم تولىپ، كوكىرەگىم جەلپىنىپ وتىر، ءوز اتىمدى قويايىن، دۇشپانعا بوقتاتپاس، جامانعا داتتاتپاس» دەپ، جانىبەك دەپ ات قويىپ، مىناداي باتا بەرىپتى:

كەرەي دەگەن ەلىڭ كوپ،
ەل اينالار شەشەن بول.
جاعالاسار جاۋىڭ كوپ،
جاۋعا شاپساڭ ەسەر بول.

ەل ىشىندە داۋىڭ كوپ،
جۇرت الدىندا كوسەم بول،
شايقاسقاندا ەسەن بول،
جەكەگە شىقساڭ جەلدەنىپ،
جاۋىڭنىڭ باسىن كەسەر بول!»
مىنە، اڭىز وسىلاي دەيدى. اتادان بالاعا جەتكەن شەجىرە تاريح كەمەل ەردىڭ كەلبەتىن ەل ومىرىندەگى اتاۋلى وقيعالارمەن بايلانىستىرا سۋرەتتەيدى.
ازىراق تاريحقا شولۋ جاسار بولساق، جوڭعارلارمەن بولعان ۇزاققا سوزىلعان اۋىر شايقاستاردا قازاق قولى بىردە جەڭىپ، بىردە جەڭىلىپ، اتا جاۋىمەن جان الىپ، جان بەرىسكەن سوعىستاردى باستان كەشەدى. ەل شەتىنە ورتتەي تيگەن جوڭعاردىڭ «اتانداي اۋزىن اقىرتىپ، لاۋازىمىن كوككە شاقىرتىپ» تىقسىرا قۋىپ، قازاقتىڭ اتا قونىسىن ازات ەتۋدى ماقسات ەتكەن قازاق قولى 1728 جىلى الاكول ماڭىندا، بۇلانتى وزەنىنىڭ جاعاسىندا بولعان قاندى قىرعىندا جوڭعاردى تاۋبەسىنە كەلتىرىپ، قانسىراتا جەڭەدى. ىلە-شالا 1729 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي اتقا قونعان قازاق جاساقتارى 1730 جىلدىڭ قاراوزەك كوكتەمىندە جوڭعار اسكەرىن تاعى تالقاندايدى. وسىنداي ابىرويلى جەڭىسكە قازاقتار 1733 جىلى دا جەتەدى.
بىراق الماعايىپ دۇنيە عوي. كۇش جيناپ، قانسىراعان جاراسىن جازىپ ۇلگەرگەن جوڭعار اسكەرى حالدان سەرەن حونتايشىنىڭ باستاۋىمەن 1739-1742 جىلدار ارالىعىندا قايىرا شابۋىلداپ، ەسىل، ور ىرعىز، ەلەك وزەندەرىنەن باستاپ سىر بويىنا دەيىن قاپتاي ورلەيدى. وسى كەزەڭدەردە ابىلاي باستاعان قازاق قولى وعان قارسى تالاي شايقاستارعا شىعادى. اقىرى ابىلاي حان مەن حالدان سەرەن 1747 جىلى بەيبىت كەلىسىمگە كەلىپ، ەل ىشىندە تىنىشتىق ورنايدى. بىراق بۇل مامىراجاي تىرشىلىك تە ۇزاققا سوزىلماي. 1752 جىلى لاما ­دور­جى قالىڭ قولىمەن قازاق جەرىنە تاعى باسا كوكتەپ كىرەدى. تەكەتىرەسكەن اۋىر شايقاستار ىلە، بالقاش، قاراتال، قاراقول، نارىن، ءۇرجار، الاكول، بارلىق، باسپان-بازار، شورعا، ماڭىراق وڭىرلەرىندە جۇرەدى.
وسى جەرلەردەگى شايقاستاردا ەر جانىبەكتىڭ باتىرلىعى مەن باتىلدىعى، تاۋدان-تاستان قايتپايتىن جۇرەكتىلىگى، ساردارلىق قاسيەتى ايقىن تانىلىپ، جۇرت ونىڭ ەرلىكتەرىن اڭىز عىپ ايتىپ جۇرەتىن بولعان. ەل اراسىندا «جانىبەكتىڭ اق تۋى» دەگەن ۇعىم تەككە ايتىلماسا كەرەك. ءۇش كەز اق ماتا ەر جانىبەك قولىنىڭ الدىندا جەلبىرەگەندە دوسقا – رۋح، ايبىن، دۇشپانعا – ۇرەي، سەس بەرەدى ەكەن. بۇل تۋدى قاس باتىرعا ابىلاي حاننىڭ ءوزى سىيلاعان كورىنەدى. ابىلاي وعان وڭ تىزەسىنەن ورىن بەرگەن دەسەدى. بۇل باتىردىڭ شىن مانىندە ءوز تۇسىندا قازاقتىڭ قول باستاعان ەرلەرى مەن ءسوز ۇستاعان بيلەرى اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولعانىن كورسەتەدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ەر جانىبەكتىڭ اق تۋى بەرتىنگە دەيىن ساقتالىپتى. شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باستاعان ايگىلى وسپان باتىر وسى تۋدى ۇستاپ شىققان.
ەل اۋزىندا كەرەي جانىبەك، اقىر جانىبەك دەپ تە اتالاتىن جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ ەسىمىنىڭ الدىنا «ەر» دەگەن ءسوزدىڭ قويىلىپ ايتىلۋى ونىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ ايتقانداي، «ابىلاي حان زامانى – قازاق رىتسارلارىنىڭ ءداۋىرى» دەيتىن كەزەڭدەگى ورنىنىڭ قانشالىقتى بيىك تۇرعانىن ايعاقتايدى.
تولعامالى اق بالتا تولعاپ ۇستار كۇن قايدا،
التى قۇلاش اق نايزا ۇمسىنىپ شانشار كۇن قايدا،
ساداق تولى سايگەز وق ماساعىنان وتكەرىپ،
باسىن قولعا جەتكەرىپ سوزىپ تارتار كۇن قايدا؟! – دەپ دوسپامبەت جىراۋ تولعاعان «تولارساقتان ساز، بەلۋاردان سۋ كەشىپ» ءجۇرىپ، شىن مانىندەگى ەرلىك پەن ورلىكتى ۇلىقتاعان باتىرلار زامانى ەلدىڭ ەلدىگىن تانىتىپ، ەتەك-جەڭىن بۇتىندەگەن كەزەڭ بولدى.
قازاقتىڭ باسىنا كۇن تۋعان ساتتە اتقا قونىپ، اتا-قونىس، وت-انا جەرىن جاتتىڭ تابانىنا تاپتاتپاي، «ەڭكۋ-ەڭكۋ» جەر شالىپ» تالاي ەر ەڭىرەپ ءوتتى. سولاردىڭ ءبىرى ەر جانىبەك قازاق دالاسىنا جوڭعار اسكەرى قاپتاي شاپقىنشىلىق جاساپ، قاندى جورىقتار مەن جان الىپ، جان بەرىسكەن قىرعىن شايقاستار جۇرگەن كۇردەلى كەزەڭنىڭ بەل ورتاسىندا بولىپ، ءومىرى ات ۇستىندە وتكەن ءباھادۇر. ابىلاي حاننىڭ باس باتىرلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ەسىمى تالاي ولەڭ-جىرلار مەن قيسسالارعا ارقاۋ بولىپ، كەشەدەن – بۇگىنگە، اتادان – بالاعا جەتتى.
ءبىز قازاق باتىرلارى تۋرالى ايتقاندا، ەل اۋزىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەرمەن قاتار سيرەك تە بولسا كەزدەسىپ قالاتىن سول كەزەڭگە ءتان تاريحي دەرەكتەرگە دە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك.
1750 جىلدارى قىتاي، رەسەي، قازاق ەلى ارا­سىن­دا جوڭعاردان بوساعان جەرلەردى يەمدەنىپ قالۋ ءۇشىن تالاس باستالادى. ورىس دەرەكتەرىندە سول كەزدىڭ وزىندە-اق قوجابەرگەن باتىر (ايگىلى «ەلىم-ايدىڭ» اۆتورى، جىراۋ) باستاعان كەرەي­لەردىڭ قارعى-بازار وزەنىنە جەتكەنى باياندالادى (پۋتەشەستۆيە نا وزەرا زايسان ي ۆ رەچنۋيۋ وبلاست چەرنوگو يرتىشا دو وزەرا ماركاكۋل ي گورى سارىتاۋ لەتوم 1863 گودا كارلا سترۋۆە ي گريگوري پوتانينا. ستر. 507-508).
1758 جىلى تسين يمپەرياسى جوڭعارلاردى تاس-تالقان ەتىپ جەڭەدى. ابىلاي باستاعان قازاق اسكەرلەرى شاۋەشەك قالاسىن بۇعان دەيىن-اق الىپ قويعان ەكەن. ەر جانىبەك سوندا ەرلىك كورسەتىپ، قالانىڭ قاقپاسىن اشادى.
اتاقتى ورىس عالىمى ن.ا.اريستوۆ «زامەتكي وب ەتنوگرافيچەسكوم سوستاۆە تيۋركسكيح پلەمەن» اتتى ەڭبەگىندە «…كەرەيلەر مەن نايماندار تارباعاتايعا ورالىپ، ارى قاراي ەرتىس وزەنى بويىنا، ەبىنۇر كولى القابىنا ءوتتى» دەپ جازسا، گ.ن.پوتانين «قازاقتار التايعا كەلىپ، حVIII عاسىردىڭ 70-80 جىلدارىندا قارا ەرتىس بويى­مەن تارباعاتاي، ساۋىر تاۋىنىڭ سولتۇستىگى مەن التايدىڭ وڭتۇستىگىن مەكەندەيتىن بولدى» (پوتانين گ.ن. وچەركي سەۆەرو-زاپادنوي مونگولي، ت.پ.سپب… 1881, س.2) دەپ تولىقتىرادى.
بۇل سول الاساپىران زاماننىڭ تاسقا باسىلعان ناقتى كورىنىسى.
قازاق ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» ءۇشىنشى تومىنىڭ 396-بەتىندە «…ابىلقايىر رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىن قابىلداعان كەزدە، جانىبەك كەرەي تايپاسىن باستاپ سىر بويىنان كوشىپ، قوسوبا تاۋىنا كەلىپ قونىستاندى. وسى ارادان التايدىڭ اقتاۋ توڭىرەگىندەگى كەيىن «جانىبەك اسۋى» اتالىپ كەتكەن اسۋدان اسىپ، 1760 جىلى اباق كەرەي رۋىن التاي تاۋىنىڭ قازىرگى شىڭجاڭ ولكەسىنە قاراستى مەكەنىنە اپارىپ قونىستاندىرعان» دەگەن جازۋ تۇر.
قىتايدا تۇراتىن جازۋشى زەينوللا سانىكۇلى ۇسىنعان قازاق-مانچي ساۋدا مامى­لە­گەرلىك قاتىناسى تۋرالى قىتاي دەرەكتەرى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «ەر جانىبەك» اتتى زەرتتەۋ كىتابىندا پايدالانىلعان ەكەن. وندا بىلاي دەلىنگەن: «1759 جىلى 16-قازاندا ابىلپەيىز بەن قابانبايدىڭ جانىبەك باتىر جانە ەدىگە باستاعان ساۋدا توعاناعى ۇرىمجىدە 144 اتقا ساۋدا جاساپ قايتتى».
«1763 جىلى 14-قاراشادان 2-جەلتوقسانعا دەيىن ابىلايدىڭ جانىبەك باستاعان 100 ادامدىق 7 ساۋدا توعاناعى 234 جىلقى، 20 سيىر، 720 قويعا ساۋدا جاساپ قايتتى».
بۇل دەرەكتەردەن ەر جانىبەكتىڭ ەلدىك ىستەرگە ارالاسىپ، حالىقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن تاۋەكەلگە بارعان تۇلعا، قازاق-مانچي قاتىناسىن قالىپتاستىرۋعا ۇلەس قوسقان قايراتكەر ادام بولعانىن تانۋ قيىن ەمەس.
ال ەندى شەجىرە دەرەككوزدەرى ەر جانىبەكتىڭ ناعاشى جۇرتى دا، جيەن جاعى دا تەگىن ەمەستىگىن كورسەتەدى. ماسەلەن، قاز داۋىستى قازىبەك بي ۇلكەن ناعاشىسى بولسا، ءوز ناعاشىسى سارى ءۇيسىن دوسىمبەك باتىر ەكەن. ال ءوزى ۇلى ابايدىڭ اتاسى وسكەنبايدىڭ تۋعان ناعاشىسى. وسكەنبايدىڭ اناسى ەرمەك ەر جانىبەكتىڭ تۋعان قىزى. قازاق تەگىنە تارتقان دەيتىن ۇعىمدى وسىندايدا ايتقان بولار.
وسى جەردە قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ بالا جانىبەككە باتا بەرۋى تۋرالى مىنا ءبىر ەل اۋزىنداعى اڭگىمەگە نازار اۋدارا كەتكەن ءجون بولار.
«بۋىنى قاتا قويماعان بوزبالا كەزىندە ەر جانىبەك ەلمەن بىرگە جاۋعا اتتانۋعا بەل بايلايدى. سوندا ونى قازىبەك بي توقتاتىپ: «قاراعىم، ەلىڭ وردە جاتىر، ولار سەنى قۇتىنىڭ باسى، ەلدىگىنىڭ وتى دەپ ويلايدى. جاسسىڭ، جاۋعا شاپپا، جازىم بولارسىڭ. قاسىمدا بول» دەيدى. بالا جانىبەك «جەلكىلدەگەن تۋدان، جەر قايىسقان قولدان قالاتىن، مەنى وت اينالعان كوبەلەكتەي كوردىڭىز بە؟» دەپ ۇيدەن شىعا جونەلەدى.
قازىبەك بي ء«اي، مىنانىڭ كوك ءبورىسى ۇستاعان ەكەن» دەپ شاقىرىپ الىپ، بىلاي دەپ باتا بەرەدى:
«جول باسقارساڭ، جولىڭ كيەلى بولسىن،
ەل باسقارساڭ، قولىڭ كيەلى بولسىن.
كوك ءبورىڭ قولداسىن!».
قازاق «باتالى قۇل – ارىماس» دەيدى. قازاقتىڭ ايگىلى باعلاندارى مەن باتىرلارىنان، يگى-جاقسىلارىنان بالا كەزىنەن وسىنداي باتا الىپ، كوزگە تۇسكەن ەر جانىبەكتىڭ ءومىر جولى جاۋدىڭ مىسىن باسار باھادۇرلىگىمەن، شاشاقتى نايزانىڭ ۇشىنداي، الماس قىلىشتىڭ جۇزىندەي وتكىر ءارى ەرلىككە تولى بولعانىن باعامداۋ قيىن ەمەس. سوندىقتان دا ونى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ۇلىقتاۋى زاڭدى قۇبىلىس.
پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ «قازاقستان – 2050» سترا­تەگياسىندا لايىقتى ۇرپاق ءوسىرۋ ماسە­لەسىنە، پاتريوتتىق تاربيەگە باسا ءمان بەردى. ال بابالار ەرلىگى اركەز ەسكە الىنىپ، جاس ۇرپاق الدىندا سىرداي ءسوز بولىپ، جۇرت الدىندا جىرداي ايتىلىپ وتىرسا، باتىر تۇلعانىڭ ونەگە، ەرلىگى تالاي جۇرەكتەردى جاۋلاپ، تۇلەكتەردى باۋلىپ قاناتتاندىرا بەرەرى ءسوزسىز.
استانانىڭ ىرگەسىندەگى قوياندى اۋىلىندا ۇيىمداستىرىلاتىن ەر جانىبەك باتىردىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان ءىس-شارالاردا «ماڭگىلىك ەل جانە ەر جانىبەك» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزۋ جوسپارلانعان ەكەن. قانشاما عاسىر بويى ارپالىسىپ، تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن قازاقتىڭ باستى ارمانى مىنا جۇمىر جەردە جۇتىلىپ كەتپەي، ماڭگىلىك ەل بولىپ قالۋ بولعانىن، بۇل ارمان سوناۋ كۇلتەگىننىڭ كوك تاسىندا جازىلعانىن ەسكە الساق، ساباقتاسا جالعاسقان ۇرپاقتار تىلەگى بۇگىن جۇزەگە اسىپ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوك بايراعى بيىكتە جەلبىرەپ تۇر.
قازاق دالاسىندا ماڭگىلىك ەلدىڭ ارى مەن نامىسىن اسقاق ۇستاعان قانشاما ءور تۇلعالار ءوتتى دۇنيەدەن. ەر جانىبەك بابامىز سول باھادۇرلەر ساپىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الادى.

ومىرزاق وزعانباەۆ،
رەسپۋبليكالىق ارداگەرلەر 
كەڭەسىنىڭ توراعاسى

انا ءتىلى گازەتى