(نوۆەللالار)

اققۋ ارمانىم

مەنىڭ الماتى قالاسىنا كەلگەنىمە 3 كۇن بولدى. قالاشەتىندەگى «الاتاۋ» شيپاجايىنا ورنالاسقانمىن، بىراق، ەم-دوم قابىلداۋ، دەم الۋ دەگەن ويىمدا جوق. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن سەندەلىپ قالا كوشەلەرىن كەزىپ، ءوزىڭدى ىزدەپ ءجۇرمىن، ءسانيا. قايدا ەكەنسىڭ؟ كۇن ۇزاققا جاياۋ ءجۇرىپ، ءاربىر جانعا «سەن بە» دەپ تەسىلە قاراپ شارشادىم دا. جول بويىنداعى ايالداماعا كەلىپ وتىرىپ، ءبىر ءسات وزىڭمەن بىرگە جۇرگەن، سوناۋ الىستا قالعان اۋىلداعى كەزدەردى قيالىممەن شولىپ ءوتتىم. مەن تسەلينوگراد قالاسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىن تامامداپ اۋىلعا ورالعاندا ساعان بىردەن كوزىم ءتۇستى. مەنىڭ تاڭەرتەڭگىلىك ەرتە تۇرىپ دەنە شىنىقتىرۋمەن اينالىساتىنىم بار ەدى. بىردە تاڭەرتەڭ اۋىل شەتىنە شىعىپ،

جۇگىرىپ جۇرگەنىمدە ورىسكە مال ايداپ شىققان ۇلكەندەردىڭ اراسىنان سەنى كوردىم. مارقۇم اتا-اناڭدى دا، ءوزىڭدى دە وقۋشى كەزىڭنەن بىلەتىنمىن. قالاي وزگەرىپ كەتكەنسىڭ. ءناپ-نازىك، اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي تالدىرماش، سۇلۋ بويجەتكەن بولىپسىڭ.

كۇندە تاڭەرتەڭ الاڭداپ سەنى ىزدەيتىندى شىعاردىم... ءبىزدىڭ جاقتا كۇز ەرتە تۇسەدى عوي، سونداي ءبىر قارا سۋىقتا سەن اۋلاعا تۇسىرگەن ءشوپتى بەلىڭ مايىسىپ، جالعىز ءوزىڭ مال قوراعا تاسىپ جۇرگەنىڭدى كورىپ، شىداماي قاسىڭا جۇگىرىپ باردىم.

– ءسانياش، مەن كومەكتەسەيىن. سەن ۇيگە بارىپ جىلىنىپ ال. جاۋراپ قالىپسىڭ عوي دەدىم. الما ءجۇزىڭ شيەدەي بولىپ قىزارىپ:

– اعا، ىڭعايسىز بولار، ءوزىم-اق تاسيمىن عوي، - دەدىڭ.

سول كۇنى ساعان كومەكتەسكەنىمە ءوزىم ىرزا بولدىم. سوڭعى ۋاقىت ءار نارسەنى سىلتاۋراتىپ كورشىلەرىڭ احات دوسىمنىڭ ۇيىنە دە ءجيى باراتىندى شىعاردىم. احاتتىڭ اناسى اق جارقىن ادام ەدى. ۇنەمى سەندەردى ماقتاپ وتىرادى. ءار قىلىعىڭا ءسۇيسىنىپ، ەڭبەكقورلىعىڭدى، ۇقىپتىلىعىڭدى، باۋىرلارىڭا دەگەن قامقورلىعىڭدى وزگەلەرگە ۇلگى قىلاتىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن ساعان دەگەن سەزىمىم ۇدەي ءتۇستى. كۇندە سەنى كورگىم كەلىپ، اۋلاڭنىڭ قاسىنان وتەتىنمىن. ءسىزدىڭ ءۇيدىن مۇرجاسىنان ەرتە شىققان ءتۇتىندى كورىپ قۋاناتىنمىن. العاشقىدا ساعان ويانعان اياۋشىلىق سەزىمىمنىڭ ماحابباتقا ۇلاسىپ، ءوزىڭدى جاقسى كورىپ قالعانىمدى دا سەزبەي قالدىم. ءبىر كۇنى كەشكە سەنى كينوعا شاقىرىپ كەلگەنىمدە:

– اعا، كەشىرىڭىز، بالالاردىڭ تاماعىن جاساپ، ساباقتارىنا قاراۋىم كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ءۇيدىڭ دە شارۋاسى بار. كينوعا بارا المايمىن جانە گۇلبارشىن تاتە كورىپ قالسا ۇيات بولار...

جاۋاپ وسى بولدى. مەن ءۇنسىز تومەن قارادىم. گۇلبارشىن ەكەۋمىز مەكتەپ پارتاسىنان بىرگە جۇرگەن، سەزىمىمدى بىلدىرگەن سىنىپتاسىم ەدى. ينستيتۋتتا وقىپ ءجۇرىپ حات جازىسىپ، ۇيلەنۋگە دە ۋادەلەسكەنبىز. بىراق، ءوزىڭدى كورگەننەن سوڭ گۇلبارشىندى ۇمىتا باستاعاندايمىن. تەك سەنى ويلاۋمەن ءجۇردىم. گۇلبارشىننىڭ اكەسىمەن مەنىڭ اكەم ءبىر اۋداندى باسقارىپ وتىرعان جاقسى جورا جولداس، كەيىنگى ۋاقىتتا ءبىرىن ءبىرى قۇدا اتاپ كەتكەن تاتۋ جاندار ەدى. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا ءجۇردىم. وسىنى سەزگەن انام:

– بالام، «شەشە قارعىسى بوق، اكە قارعىسى وق» دەگەن، ءبىر اۋدان بەتىنە قاراپ وتىرعان اكەڭدى جەرگە قاراتپا! سەنىڭ انا جەتىم قىزدىڭ ءۇيىن جاعالاپ جۇرگەنىڭدى قازىر ءبارىمىز دە بىلەمىز.

انامنىڭ داۋىسى قاتاڭ شىقتى. جۇرەككە ءامىر جۇرمەيدى. مەن ءسانيانى سۇيەمىن، ونى باقىتتى ەتىپ، باۋىرلارىنا كومەكتەسكىم كەلەدى دەپ، ايتقىم كەلەتىن. اتتەڭ، ايتا المادىم. اكە مەن شەشەنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وسكەندىكتەن ولارعا قارسى شىعا الماي گۇلبارشىنمەن وتاۋ قۇردىم. ءبارى دۇرىس. اتا-انام دا، گۇلبارشىن دا ريزا. ەل-جۇرت، اعايىن-تۋىسقان ءۇشىن اۋدانداعى باقىتتى شاڭىراقتىڭ ءبىرىمىز. بىراق، مەنىڭ جۇرەگىم سەنى ىزدەي بەردى، ءسانياش! سول جازدا باۋىرلارىڭ مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ الماتىداعى ناعاشىلارىڭ سەندەردى كوشىرىپ اكەتتى. كەيىن ءبىزدىڭ اۋىلدان الماتىعا بارعاندار كوك بازاردا الما ساتىپ جۇرگەنىڭدى كورگەن ەكەن. مىنە ارادا 32-جىل ءوتتى. قازىر قايدا، قانداي كۇيدە ءجۇر ەكەنسىڭ، ءسانياش؟! سەنى قايدان ىزدەپ، قالاي تاپسام ەكەن، ءسانيا؟ مەن وسىنداي وي قۇشاعىندا وتىرعاندا قاسىما ۇزىن بويلى سۇلۋ جىگىت كەلىپ:

– اعا، مۇرات اعا، اسسالاۋماعالەيكۋم! تانىماي قالدىڭىز با؟ مەن ءسىزدىڭ احات دوسىڭىزدىڭ كورشىسى باقىتپىن عوي. ءسانيانىڭ ءىنىسىمىن عوي، - دەگەندە كوكتەن ىزدەگەنىم جەردەن تابىلعانداي قۋانىپ كەتتىم. بىراق سابىر ساقتادىم. قال-جاعدايلارىن سۇراستىردىم. سەنىڭ اتىڭدى اتاۋعا باتا الماي تۇر ەدىم. ءبىر كەزدە باقىت:

– اعا، ءسىزدى كورىپ، سوناۋ اۋىلدى كورگەندەي بولىپ تۇرمىن. ۇيگە ءجۇرىڭىز. بولماسا ءبىر مەيرامحاناعا بارايىق، اڭگىمەلەسەيىك، - دەگەندە كەلىسە كەتتىم. مەن ءۇنسىزبىن. باقىت الماتىعا العاش كەلگەن كۇندەرىن، باسىنان وتكەرگەندەرىن ماعان ايتىپ وتىر.

– اعا، الماتى دەگەن قالا ءبىزدىڭ اۋدان ەمەس ەكەن.العاشقى جىلدارى كوپ قيىندىق كوردىك. پاتەر جالداپ تۇردىق. ءسانيا تاتەم ءبىزدى وقىتۋ ءۇشىن ءۇي يەسى تەتيا كلاۆانىڭ المالارىن بازارعا اپارىپ ساتاتىن. ايتەۋىر تىنىم تاپپادى. ۇيىقتامادى. تۇرمىسقا دا شىقپادى. ءبىزدى اسىراپ وقىتتى، تاربيەلەدى، ادام قاتارىنا قوستى. تىرناقتاپ ءجۇرىپ تيىن جيناپ، قالا شەتىنەن ءبىر ءۇي ساتىپ الدىق. ءبىزدى كوشىرىپ اكەلگەن ناعاشىم اۋرۋ بولىپ قالدى. باسقا سۇيەنەرىمىز دە جوق. ءبىز ءۇش جەتىم تەك سانياعا قاراپ ءومىر سۇردىك. مەن ۇيلەنىپ، ءسابيلى بولدىم. ءبىر جىلدان سوڭ، «بولەك شىقپادىق، كۇيەۋگە شىقپاعان اپاڭمەن بىرگە تۇرمايمىن» دەپ ايەلىم كەتىپ قالدى. وسى سوققى سانياعا اۋىر ءتيدى. تەك مەنەن كەيىنگى ازامات پەن ايعانىم جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، ءوز ءومىر جولدارىن تاپقان سوڭ تىرلىگىمىز قايتا تۇزەلە باستاپ ەدى. بىراق، سوڭعى ۋاقىت ءسانيا كوپ اۋىراتىندى شىعاردى. ءجيى-ءجيى قۇلاپ قالا بەرەتىن. دارىگەرگە قاراتساق، باسىندا قاتەرلى ىسىك بار ەكەن. كىشى قارىنداسىم ايعانىمنىڭ اتا-ەنەسى ادامگەرشىلىگى مول جاندار. اتاسى استانادا ۇلكەن شەنەۋنىك بولسا دا بىزگە قاراسىپ، الماتىنىڭ ورتاسىنان ۇلكەن سارايداي ءۇي سىيلادى. كەزىندە كەتىپ قالعان ايەلىم قازىر ۇيدەن شىقپايدى. بىراق مەنىڭ ءبىر سۋىنعان كوڭىلىم قايتا جىلىنار ەمەس. ءبىر جاعىنان بالامدى دا قيمايمىن. قازىر ۇيگە بارعىم كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە ۇيدە ءسانيا دا جوق. ونى گەرمانيانىڭ لەيپتسيگ قالاسىنداعى ءبىر كلينيكاعا ايعانىم قارىنداسىم ەنەسى كلارا ەكەۋى الىپ كەتىپ ەمدەتىپ جاتىر. ءبىزدىڭ قۇدالارعا دەگەن العىسىمىز شەكسىز. ولار قۇدا-قۇداعي ەمەس، اكەمىز بەن انامىزداي قامقورىمىز بولدى. شۇكىرشىلىك دەيمىن، تەك ءسانيا امان-ەسەن ءتاۋىر بولىپ كەتسە دەگەن ۇلكەن تىلەگىمىز بار. وسىلاي اعا، وسىنداي ءومىردى باستان كەشىپ جاتىرمىز..

ول الدىنداعى شاراپتى تاۋىسىپ ءىشىپ قويدى. مەن باقىت باۋىرىمنىڭ ۇيگە ءجۇر دەگەن سوزىنە ءۋاج ءايتىپ مەكەن-جايىن، تەلەفون نومەرىن جازىپ الىپ، باۋىرىما ۇزاق باسىپ قيماي قوشتاستىم. ولاردىڭ جاقسى ازامات بولعانىنا قۋاندىم. «جارلى بايىماي ما، جەتىم وسپەي مە، كوكەيىڭدى تەسپەي مە؟» دەگەن ءسوز راس قوي. ارقامنان ۇلكەن ءبىر جۇكتى تۇسىرگەندەي بولدىم. استاناعا تەزىرەك كەتكىم كەلدى. ىشتەي ءسانيانىڭ ساۋىعىپ كەتۋىن تىلەدىم.

- ءسانياش، سەن قىز بالا بولىپ بۇلعاقتاۋدى بىلمەدىڭ. سەن جار بولىپ بالا ءسۇيىپ، ايەل باقىتىن سەزىنبەدىڭ. سەنى شىن سۇيە تۇرىپ، ساعان جار بولىپ قامقورلىق كورسەتە المادىم. ءوزىڭنىڭ بەينەڭدى جۇرەگىمنەن وشىرە الماي وتىرىك عۇمىر كەشكەندەيمىن دە. كەشىر مەنى، قالقام. قايدا جۇرسەڭ دە امان بول. سەن مەنىڭ قولىما قونباعان اققۋ ارمانىم، ايتىلماعان ءانىم بوپ قالشى، ءسانياش!

الىستاعان كۇندەرىم

اپپاق ۇلپا قارعا ورانعان قالا كوشەلەرىن ارالاپ، ۇزاق ءجۇردىم. الىپ-ۇشقان كوڭىلىم ساباسىنا ءتۇسىپ، ورنىقپاي، كوڭىلسىزدىك جانىمدى باۋرادى. ەڭسەم كوتەرىلمەي، جانىم جابىرقاپ، جانارعا جاس ىركىلە بەردى. نەگە الاڭداپ، نەگە مازاسىزدانىپ ۇرەيلەنىپ ءجۇرمىن، ءوزىم دە بىلمەيمىن... جان-دۇنيەمدى جايلاپ، تاعات تاپتىرماعان سابىرسىزدىق قىستىڭ مىنا الاي-دۇلەي سوققان بورانى سياقتى سۋىق ىزعار قارىپ بارادى. جىلىنا المادىم، جادىراي دا المادىم، ءجۇرىپ كەلەم. وسى ساتتە قايدان ەكەنى بەلگىسىز شات-شادىمان، ۋ-شۋ داۋىستار ەستىلدى. جان-جاعىما قاراسام، ءماز-ءمايرام بولىپ بالالار قاردان اققالا سوعىپ، الاڭسىز ويناپ ءجۇر ەكەن. ولارعا ۇزا-اا-اق قاراپ تۇردىم. ساعىنىپ كەتتىم. سوناۋ الىستاپ قالعان قايران باقىتتى بالالىق شاق، كىمدەردەن جىراقتاپ كەتپەدىڭ؟! ەشكىمگە قياناتى جوق، ەشكىمنىڭ دە ساعان جاماندىعى، قاستىعى جوق، پاك تە، پەرىشتە شاقتار الىستاپ قالدىڭ-اۋ. ارتقا شەگىنىپ، قايتا جۇگىرىپ، قۋسام دا تاپپايمىن. مەن سەنەن، سەن مەنەن الىستا كەتتىڭ، بالاۋسا كۇندەرىم.

يا... قايداعى بالالىق شاقتى ايتامىن-اۋ، ودان كەيىن دە جاستىقتىڭ جالاۋى جەلبىرەگەن قايران جىلدارىم جىلجىپ ءوتىپ كەتپەدى مە؟ بۇگىندە قانشاما ۇيقىسىز وتكىزگەن تۇندەرىم مەن مازاسىز كۇندەرىمنىڭ ءىزىن دە تابا الماي قالمادىم با؟

مۇقاعالي اقىن قالاي ايتۋشى ەدى، «تالاي-تالاي قىر استىم، دوسىم ەكەن دەپ دوڭىزبەن دە مۇڭداستىم» دەيتىن با ەدى؟ەسىمە تۇسىرە الماي وتىرمىن. قازىر ويلاپ وتىرسام، مەندە شىندىق پەن وتىرىكتىڭ، دوستىق پەن قاستىقتىڭ، ادالدىق پەن ارامدىقتىڭ، بارلىق پەن جوقتىقتىڭ ارا-جىگىن كەيدە اجىراتا الماي، تالاي رەت سان سوققان كەزدەرىم دە بولمادى ما؟ جانىما جاقىن جاندارىم دەپ ولارمەن سىيلاسىپ ءجۇرىپ، جىلاعان دا، قۋانعان دا، قايران كۇندەرىم. كەيدە اسىعىستىق، كەيدە البىرتتىق، كەيدە بىلمەستىك سەزىمنىڭ جەتەگىندە كەتىپ، دوسىمدى جابىرقاتىپ، جاقىنىمدى مۇڭايتقان، ال دۇشپانىمدى ادال كوڭىل ادامگەرشىلىك ويمەن جۇباتقان، قايران كۇندەرىم. بۇل كۇندە ءسال نارسەگە الدانىپ، ارناسىنان اسىپ-تاسىپ شاتتانعان كەيدە كۇيىپ-ءپىسىپ، الىپ-ۇشقان جۇدىرىقتاي جۇرەكتىڭ ۋاقىت وتە قاعىسى دا وزگەرىپ بارادى. مىنا تۇيتكىلى كوپ، ءتۇيىنى جوق تىرشىلىكتىڭ كوش-كەرۋەنىنە ىلەسىپ، كەيدە ءبىر-ءبىرىمىزدى، جاقىندارىمىزدى جوعالتىپ، كەيبىر جات جاندارمەن تابىسىپ جاتامىز. كەشەگى كوپ دوستار، بۇگىن ماڭايىمدا نەگە سيرەپ كەتتى؟ ورتامىزدى تولتىراتىن اعايىننىڭ ورنى نەگە ويسىراپ قالدى؟ وتكەن جىلى عانا قاسىمىزدا بولعان، جانىمىزدا جۇرگەن جاقىندارىمىزدىڭ جارىعى نەگە ەرتە ءسونىپ، اينالامىز سيرەپ بارادى؟ يا، كوكەيدە ساۋال دا، سۇراق تا كوپ. نە شەشىمى، نە جاۋابى جوق. باياعىدا ۇلكەندەر ءبىر كۇنى وتسە قاپالانىپ جىلايدى ەكەن، ال بىزدەر شە؟ وتكەن كۇنگە، نە ايعا، نە جىلعا ەسەپ جوق، ايتەۋىر تەز-تەز ءبىر-بىرىمىزگە دە قاراماي ءجۇرىپ كەلەمىز. كەي كەزدە اعايىن-تۋىستىڭ، دوس-جاراننىڭ، قۇدا-جەكجاتتىڭ، كورشى-كولەمنىڭ قال-جاعدايىن سۇراپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى «قايداسىڭ، باۋىرىم؟» دەپ، ىزدەي دە بەرمەيمىز. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز جوق، ءبىر-بىرىمىزگە مەيىرىم شۋاعىمىز ازايىپ بارادى. يا، وسىلاي! ءدال وسىنداي ويدىڭ جەتەگىمەن باياۋ ءجۇرىپ كەلەمىن. جانىمنان ءارلى-بەرلى وتكەن باسقا حالىقتىڭ ءبارى اسىعىس-ۇسىگىس. نەگە دەسەڭىز، ەرتەڭ جاڭا جىل، بۇگىن ەسكى جىلدىڭ سوڭعى باسپالداقتارى. وسى جىلدى ۋلاپ-شۋلاپ قارسى الىپ، قۋانعانىمىز كەشە عانا سياقتى ەدى. مىنە، بۇل شاقتار دا قاس قاعىم ساتتە وتە شىعىپتى-اۋ. وسى جىلدىڭ ىشىندە ءبىر-ءبىرىمىزدى جوعالتىپ، بولماسا تابىسقان ساتتەرىمىزدە، مۇڭايعان دا، جىلاعان دا، قۋانعان دا كەزدەرىمىز بولعان شىعار. جاڭا اي تۋعاندا ۇلكەندەر تىلەك تىلەپ، «ەسكى اي ەسىركە، جاڭا اي جارىلقا، بالا-شاعامدى، ماڭايىمدى امان ەت، ەل-جۇرتىما تىنىشتىق، باق-بەرەكە بەر» دەپ تىلەك تىلەۋشى ەدى. ءبىز دە وتەر جىلدىڭ سوڭعى كۇندەرىندە باتار كۇننىڭ اتار تاڭى بار دەپ، ءبىر-بىرىمىزگە جاقسى تىلەكتەر تىلەپ، جاقىندارىمىزدى ۇمىتپاي، اسىلدارىمىزدى ارداقتاپ، بارىمىزدى باعالاي بىلەيىك. الىستاپ قالعان كۇندەر، جىراقتاپ كەتكەن جىلدار قايتىپ ورالماي-دى، ول تەك جۇرەكتەردە ساعىنىش بولىپ، الىستاي بەرەدى....

جالعان دۇنيە

ادام بالاسى كۇنادان پاك، كىنادان تازا ءسابي بولىپ، پەرىشتە قالپىندا ومىرگە كەلسە دە، مىنا تىرشىلىك پەندەنى پاقىرلىق كەيىپكە بوي ۇسىنتادى ەكەن. باياعىدا ۇلكەندەر كوپ جاساعاننان ەمەس، كوپتى كورگەننەن سۇرا دەپ جاتۋشى ەدى، راس ەكەن. مەن ۇزاق عۇمىر كەشپەسەم دە ءوزىم كەيدە باعاسىن بىلمەگەن باقىتتى عۇمىردى، ءوز قولىممەن جاساعان بايانسىز ءومىردى كەشىپ كەلەمىن. باسىنان باستايىن. اتا-انام ورتا شارۋا، جۇپىنى تىرشىلىگىمىز بار، تاتۋ-ءتاتتى شاڭىراق يەلەرى ەدىك. مەكتەپتە وزات وقۋشى اتانباعان، بەلسەندى، ونەرلى بولىپ كوزگە تۇسپەگەن، جۋاس تا، تۇيىق قىز ەدىم. اعايىن-تۋىس، كورشى-كولەممەن دە ارالاس-قۇرالاسىمىز جوق، ءبىزدى دە ىزدەپ كەلەر ەشكىمىمىز جوق ەدى. مەن 9-سىنىپتى وقىپ جۇرگەندە ۇلكەن اعام اياق استىنان كورشى اۋىلدىڭ قىزىن ۇيگە الىپ كەلىپ، توي-تومالاقسىز ۇيلەنىپ الدى. جەڭگەم جامال ءۇي شارۋاسىنا وتە پىسىق، سوزىنەن دە، قولىنان دا ءىس كەلەتىن وتكىر جان بولدى. باياعى ءىلبىپ-سىلبىپ ءومىر كەشىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ شاڭىراقتا ءبىر وزگەرىس، سەرپىلىس پايدا بولدى. اۋەلى ءۇيدىڭ سىرتى-ءىشى تازالانىپ، كيىمدەرىمىز بۇتىندەلىپ، قوناق شاقىرا باستادىق. كۇن ۇزاق جەڭەشەم ەكەۋمىز ءتۇرلى ءتاتتى تاعامدار ءپىسىرىپ، كورشى-كولەمگە كويلەك، كەۋدەشە تىگىپ، قۇراق قۇراپ كورپەشە تىگەمىز. جاتاردا مەنىڭ شاشىمدى ايران، قىمىزبەن جۋىپ، بەتى-قولىما قايماق جاعىپ، مەنى ۇزاتاتىن قىزداي كۇتىپ باپتايتىن. ءبىز ءمازبىز. مەن ون جىلدىقتى اۋپىرىمدەپ ءبىتىردىم. وقۋعا بارىپ ءبىلىم الۋعا، ىنتا-نيەتىم بولعان جوق.

بىردە جەڭگەم اۋىل شەتىندەگى ءبىر اپانىڭ ۇيىنە الىپ كەلدى. اپامىز اينالىپ-تولعانىپ ءبىزدى قۇرمەتتەپ كۇتتى. ءۇيى مۇنتازداي، داستارحاندا نە جوق، قۇرت، ىرىمشىك، جەنت، تابا نان، قايماق ءتۇرلى كامپيت، مەن بۇرىن كورمەگەن قۇرما، ورىك-ءميىز ايتەۋىر ءبارى بار. جەڭەشەم ول كىسىنى جاقىن ناعاشى اپام قاليما دەپ تانىستىردى. قاليما اپا جاتىن بولمەسىنە كىرىپ كەتىپ، سۋرەت الىپ شىعىپ جەڭگەمە ۇستاتتى.

– جاقىندا سۇلتان الگى ماسكەۋگە بارىپتى، سوندا مىنا جاعىپپاردىڭ قىزى سۇلۋمەن سۋرەتكە ءتۇسىپتى.

– ماسساعان، مەن ءۇندى كينولارىنان كورىپ جۇرگەن ارتىستەر سياقتى سىمباتتى جىگىت پەن كەرەمەت ارۋ قىز ءبىر-بىرىمەن جاراسىپ، جادىراپ تۇر. نەتكەن ادەمىلىك ەدى. ءبىرىنشى رەت قىز بالا بولىپ، جىگىتتىڭ سۋرەتىنە سۇقتانا قارادىم. جۇرەگىم تولقىپ وزىمدە تۇسىنبەيتىن الاي-دۇلەي كۇي كەشتىم. وسىنىڭ ءبارىن جەتە باقىلاعان جەڭەشەم، جۇمباق كۇيمەن جىميا قارادى. ونىڭ سول كەزدە جىمىسقى ويى، ىشكى قۋلىعى بار ەكەنىن مەن تۇسىنگەن دە، سەزگەن دە جوقپىن. بۇل قىز كىم دەپ، سۇراۋعا باتىلىم بارمادى. بىردە ءۇيدىڭ توبەسىندە مورجالارىن تازالاپ ءجۇرىپ، ءسۇرىنىپ كەتكەن قاليما اپامىز قۇلاپ اياعىن سىندىرىپ الدى. جەڭگەمىز ەكەۋمىز بايەك بولىپ اۋىلداعى سىنىقشى پازىل اعاعا قاراتتىق. مەن ەندى اپانىڭ قاسىندا كۇتۋشى بولىپ قالدىم، شىنىن ايتسام، سۇلتاننىڭ اناسىن ايالاپ كۇتۋ، وزىمە قاتتى ۇنايتىن. قىستا دەمالىستا اۋىلعا سۇلتان كەلدى. سۋرەتىنە قاراپ، تاڭ قالىپ تامسانعانىم بەكەر ەكەن، ءوزىم كورگەندەگى سەزىمىمدى ايتپاسام دا تۇسىنىكتى عوي. سۇلتاننىڭ وقۋىنىڭ بىتۋىنە جارتى جىل قالىپتى. ول ورنىنان تۇرا الماي جاتقان اناسىن قيماي نە كەتەرىن، نە قالارىن بىلمەي، قاتتى قينالدى. نەگىزگى شەشىمدى مەنىڭ جەڭگەم ايتتى.

– قاليما اپام عانا ەمەس، بۇكىل اۋىل بولىپ، اۋدان بولىپ ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان ازاماتسىڭ، وقۋىڭدى اياقتا، ءبىز ەلمىز عوي، اپامدى جالعىزسىراتپايمىز، مىنا ءاليما مەنىڭ تۋعان قايىن ءسىڭلىم قاليما اپاما كومەكشى ءارى سەرىك بولىپ وسى ۇيدە بولسىن سەن جولىڭنان قالما. سونىمەن سۇلتان الماتىعا وقۋىنا كەتتى. ءبارىن بىلگىش جامال جەڭگەمنىڭ ۇلگى-ونەگەسىمەن مەن قاليما اپامنىڭ ءۇيىنىڭ شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ، ءوزىن الپەشتەپ باعىپ، كوكتەم شىعا ساۋىقتىرىپ اياعىنان تىك تۇرعىزدىم. بار جايدى تاتپىشتەپ بايانداپ سۇلتانعا حات تا جازىپ تۇردىم. بىردە سۇلتاننان حات كەلدى، وسى جىلى ديپلوممەن بىرگە، كەلىن الىپ بارامىن دەپ، سۋرەتىن قوسا جىبەرىپتى، سول كۇنى مەن اعىل-تەگىل جىلادىم. ولاردىڭ ويى بولمايدى دەپ جەڭگەم جۇباتتى. نە كەرەك سول جازدا ديپلوم الىپ اۋىلعا سۇلتان كەلدى، سۇلۋى كەلگەن جوق. ول شەتەلگە وقۋعا كەتىپتى. سۇلتان بىردەن جۇمىسقا ورنالاستى. كوپشىلىك ورتادا وتە بەدەلدى، ۇلكەندەردىڭ دە ماقتايتىنى، ماداقتايتىنى، قىز بىتكەننىڭ ارمانى سۇلتان بولدى. مەن ونى قىزعانا باستادىم، ويتكەنى ءوزىم ونى باياعىدا يەلەنىپ قويعانمىن عوي. ءبىر اللانىڭ ءىسى مە، الدە قاليما اپانىڭ تىلەگى مە، الدە اناسىنا شەكسىز بەرىلىپ كوڭىلىنەن شىققانىمدى سەزدى مە، ول ماعان تۇرمىسقا شىعاسىڭ با دەگەندە مەن قۇلاپ قالدىم. جەڭگەم ءماز-ءمايرام، بار ارمان تىلەگى ورىندالعانداي جايناپ كەتتى. ءبىز ۇيلەندىك، كەرەمەت كەزەڭدى باستان كەشىرىپ، باقىتتان باسىم ايلانىپ تا ءجۇردى. وقۋ-توقۋسىز-اق، الىسقا بارماياق ەل سۇلۋ اتايتىن تاڭسۇلۋ سياقتى ماسكەۋدە وقىماي-اق، سۇلتاننىڭ جارى بولسام باسقا نە كەرەك دەپ، الاڭسىز جۇرە بەردىم. سۇلتاننىڭ قىزمەتى ساتىلاپ وسە باستادى. ۇيگە الىس-جاقىننان كەلەر سىيلى قوناقتار دا كوبەيدى. جۇبايىما دەگەن كوپشىلىكتىڭ قۇرمەت-قوشەمەتى مەنى ەسەيتىپ، مارتەبەمدى كوتەرىپ جىبەردى. تاڭ سارىدەن ەرتە جۇمىسقا كەتەتىن، ۇيگە كەيدە كەشتەتىپ كەلەتىن، ۇنەمى جولساپاردا جۇرەتىن سۇلتاننىڭ قايدا جۇرگەنىن سۇرامايمىن، جۇمىسىنا ارالاسپايمىن وعان ورەم دە جەتپەيتىن. مەنىڭ اعايىن اراسى، دۇكەنشى، قويماشىلارعا ءامىرىم جۇرەدى، سودان الماتىدان كەلىپ كەتەتىن تانىستارعا،دوستارعا، ءفيننىڭ دەيسىڭ بە، چەحتىڭ دەيسىڭ بە، اياق كيىمدەرىن، ءۇندى شايلەرىن، ايتەۋىر سۇراعان قات دۇنيەلەرىن تاۋىپ بەرىپ جاتامىن. ءبىراز جىل وتسە دە ءسابي كوتەرە الماي ءجۇردىم، ونى دا ۋايىمدامادىم، تەك قاليما اپام عانا اندا-ساندا مازاسىزداناتىن. سۇلتاننىڭ جۇمىسى ءوسىپ، قالاعا دا كوشىپ كەلدىك. باياعى جامال جەڭگەمنىڭ تاۋسىلمايتىن جۇمىستارى بار، ىزىڭداپ مازامدى الا بەردى. ونىڭ ءتىلىن بىردە السام، بىردە المايمىن ءداۋ باستىقتىڭ ايەلى ەمەسپىن بە، «سەندەردىڭ-اق شارۋالارىڭ بىتپەيدى» ەكەن دەپ، رەنجي باستادىم، سول جىلى اياعىم اۋىر ەدى. ۋىسىنان شىعىپ بارا جاتقانىم، جەڭگەمە ۇنامادى. بىردە ۇيگە كەلىپ شۋ شىعاردى. ء«اي سەن قىز، بولىپ-تولىپ قالىپسىڭ عوي، كىمنىڭ ارقاسىندا، كىمنىڭ اقىلىمەن سۇلتانعا قول جەتكىزىپ ەدىڭ، ۇمىتتىڭ با، وندا ەسىڭە سالايىن، تاڭسۇلۋدىڭ ماسكەۋدەگى ادرەسىن الىپ، اۋىلدا ءاليما دەگەن قىزعا ۇيلەنگەن، اۋرۋ شەشەسىن باعىپ جاتقانىن اۋىلداستاردىڭ ءبارى بىلەدى دەپ تەلەگرامما سالىپ، تاڭسۇلۋدىڭ شەتەلگە كەتىپ قالۋىنا مەن سەبەپكەر بولعانمىن. اۋىلدا وقۋ-توقۋى جوق سەنىڭ كۇڭ بولماي، وسىلاي اي مەن كۇندەي بولىپ وتىرۋىڭا مەن سەبەپكەر بولعانمىن، ۇمىتتىڭ با وسىنى، ويتكەنى مەن ءبىلدىم سۇلتاننىڭ مىقتى ازامات بولاتىنىن. ول سەنىڭ تەڭىڭ ەمەس ەدى، مەن ەدىم بار ايلا-قۋلىعىمدى اسىرعان وسىنى ۇمىتىپ وتىرسىڭ عوي». مەن جۇرەگىمدى ۇستاپ وتىرىپ قالدىم.

– يا سول كەزدەرى ايلا-قۋلىقتى مەن قايدان بىلەيىن تەڭىم بولماسا دا سۇلتانعا شىن عاشىق بولىپ قالىپ ەدىم. اكە-شەشەمە دە، اعا-جەڭگەمە دە، اعايىن-تۋىسقا دا سۇلتانعا ءبىرىن ايتىپ، ءبىرىن ايتپاي جاساپ جاتقان جاقسىلىعىمىز از ەمەس ەدى. اعامنىڭ ءتۇرى اناۋ، قولىنان نە ءىس، نە جۇمىس كەلمەيدى. اكە-شەشەمە مالدان باسقا ەشتەڭە كەرەگى جوق، ال مىنا جامال جەڭگەم جانىمدى جەپ جالاقتاي بەرەدى، جالاقتاي بەرەدى. جەڭگەم دالاعا شىعىپ كەتكەن سياقتى ەدى قايتا ورالىپ كەلىپ

– سەن ۇيدە وتىرسىڭ ومالىپ، نە وقۋىڭ، نە جۇمىسىڭ جوق بايىڭ جەتى سايىن الماتىعا بارادى. انا سۇلۋدىڭ دا بايى سەن سياقتى ءبىر سۇمەلەك دەيدى ولار قوسىلىپ السا كىم بولعانىڭدى سوندا كورەرمىن. ۇستىمنەن بىرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. مەن ول جايلى ۇمىتىپ كەتكەنمىن. ەندى جاتسام دا تۇرسام دا الماتى دا تۇراتىن سۇلۋ اتتى كۇندەسىم تۋرالى ويلايتىندى شىعاردىم ەرتە، كەلسە دە، كەشىكسە دە، جول ساپارعا شىقسا دا سۇلتانعا تيىسە بەردىم. نە ءبىر دۇكەندە جوق قات نارسەلەردى قويمالاردان تاۋىپ، الماتىداعى تانىستارىما جىبەرىپ سۇلۋ تۋرالى دەرەكتەر جينادىم. ۇيدە وتىرسام دا بوس ۋاقىتىم جوق قولىمدا تەلەفون جان-جاقتاعى تانىستاردا مازا بەرمەيدى ۇيگە كەلۋشىلەردە كوپ. كەيدە داۋىسىم قاتتى شىعىپ اشۋلانعانىمدا سۇلتان شاپالاقپەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرسە ارمانىم بولماس ەدى. جوق ول تەك ءۇنسىز جىميىپ قوياتىن، سوندايدا جالىناتىن تەك قاليما اپا عانا. – ءاليما، قالقام، قورىنگەننىڭ سوزىنە ەرىپ، جالعىزىمنىڭ مازاسىن الا بەرمەشى، ونسىز دا جۇمىسى اۋىر عوي، مىناداي قيىن كەزدە حالىقتىڭ بابىن تابۋ وڭاي ەمەس تۇسىنسەي، باسىڭدا ءۇيىڭ بار باۋىرىڭدا بالاڭ بار، سۇلتانىڭ قاسىڭدا عوي، ءبىر-بىرىڭە ءتىل تيگىزبە، بەتىڭ اشىلىپ كەتەدى بالام. مەن ودان سايىن دولدانىپ كەتەتىنمىن، نە دەگەن اقىماق ەدىم. كەيدە اقىلعا كەلەمىن، دەگەنمەن ءبىر ايەلدەي باقىتتىمىن، بارار جەرىمىز دە كوپ، ەلدەگى، سىرتتاعى ءبىراز دەمالىس ورىندارىندا بولدىق، جالعىز ۇلىمىز اسلان دا اكەسىنە ۇقساپ ەرجەتتى، شەتەلگە وقۋعا كەتتى، ءبارى جاقسى تەك كەيدە، الماتىدان الگى دوستارىمىز زۆونداپ، سۇلۋدىڭ كۇيەۋدەن اجىراسقانىن، سۇلتان ەكەۋىن الماتىدا بىرگە كورگەندەرىن ايتىپ، مەنى كۇيدىرىپ، ءپىسىرىپ، وزدەرى راحاتتانىپ وتىردى عوي. بىزبەن بىرگە قالاعا كوشىپ كەلگەن جەڭگەمدە سۇلۋدىڭ ەلگە كەلگەنىن تەلەديداردان سان مارتە سويلەگەنىن ونىڭ عىلىم كانديداتى، اتاقتى جان ەكەنىن ايتىپ مازامدى الا بەرەتىن. ءتىپتى بىردە جەڭەشەم:

– سۇلۋعا قازاقستاندا عاشىق ەمەس جىگىت جوق ەكەن، سوندىقتان كۇيەۋى تاستاپ كەتىپتى، ال سۇلۋ بولسا تەك سۇلتاندى عانا سۇيەدى دەپ قوسىپ قوياتىن. مەن سۇلۋ جايلى وتىرىكتە بولسا سۋىق ءسوز، وسەك ايتقاندار بولسا جانىم كىرىپ، مەرەيىم ءوسىپ، سول وسەكتەردى ەسەلەپ سۇلتانعا ايتىپ جانىم جاي تاباتىن. سۇلتاننىڭ مارتەبەسى بيىكتەپ، ابىرويى اسقاقتاپ تۇر ەدى. بىردە ول جۇمىس بابىمەن الماتىعا كوشەتىن بولدىق دەگەندە، سەن سۇلۋدى ىزدەپ بارا جاتىرسىڭ كوشپەيمىز دەپ، شۋ شىعاردىم، تەلەفوننان اقىل ايتۋشىلار كوپ بولدى. سۇلتاننىڭ قىزمەتىن قىزعانعاندار وعان تىكەلەي باتا الماي، مەن ارقىلى وسەكتەرمەن ءوشىن الىپ جاتتى. ول كەزدە ءدال قازىرگىدەي اقىل-وي مەندە جوق، جاناشىر اقىلشىم تاعى جوق. سول كەزدە اقىل ايتار قاليما اپامدا قايتىس بولىپ كەتكەن ەدى. جالعىزسىراپ جۇرگەن بولاتىنمىن. الماتىعا كوشىپ كەلدىك جاقسى پاتەردە تۇردىق، ودان كوتتەدجگە كوشىپ كەلدىك، ۇيدە كۇتۋشى دە، باقشاشى دا، كۇزەتشى دە ايتەۋىر قىزمەتكەرلەرىمىز كوپ. قىزعانىشتىڭ كەسىرىنەن مەن ءبىرىنشى قاباتتان كوتەرىلسەمدە، ەكىنشى قاباتتان تۇسسەمدە اۋىرىپ قالا بەردىم. «تاماعى توقتىق، كويلەگى كوكتىك ازدىرار ادام بالاسىن» دەگەن وسىنداي بولار. بىردە توسەكتەن تۇرا الماي جاتسام جامال تەلەفون شالدى.

– ءاي ءسۇيىنشى، انا سۇلۋ ونكولوگيالىق ينستيتۋتتا اۋىرىپ جاتىر ەكەن، قايتىس بولىپتى. ورنىمنان ۇشىپ تۇرەگەلدىم.

– راس پا، قۋانىپ كەتتىم، ءسۇيىنشىڭ دايىن ۇيگە كەل. ورنىمنان ءان ايتىپ تۇرىپ، اتا-جاۋىن جەڭگەن باتىرداي راحات سەزىمگە بولەندىم. وسى ءسات ەسىك قاعىلىپ ۇيگە سۇلتان كىردى. ءوڭ-ءتۇس جوق قورقىپ كەتتىم.

– سۇلتەكە ەرتە كەلدىڭ عوي ءشاي قويايىن با؟ بايەك بولىپ جاتىرمىن.

–اۋىرىپ تۇرمىن، كيىمىمدى اۋىستىرىپ ءبىر جەرگە بارۋىم كەرەك. ول جۇمىس بولمەسىنە كىرىپ كەتتى. اقىرىن باسىپ بارىپ قاراسام، ءار گازەتكە ءبىر قاراپ، جىلاپ وتىرعانىن بايقادىم. ول سۇلۋ تۋرالى قازانامالاردى وقىپ وتىرعانىن سەزدىم دە، شىعىپ كەتتىم. اس ۇيگە كىرگەنىمدە بويىمدى ءبىر دۇلەي جىن بۋىپ، سۇلۋىڭدى جوقتاپ وتىرسىڭ با دەپ ىشكە كىرسەم، ول جەردە قۇلاپ جاتىر. ەسىم شىعىپ كەتتى. جۇگىرىپ جەدەل جاردەم شاقىرام دەگەنشە قاس-قاعىم ساتتە جىگىتتىڭ سۇلتانى، ەلىنىڭ سۇلتانى، ءوزىمنىڭ سۇلتانىمنان ايرىلىپ، اڭىراپ قالا بەردىم. ولمەگەن قۇلعا كەلدى جاز دەگەندەي،

سۇلتاننىڭ قىرقىن دا، جىلىن دا بەردىك، جىلىنا دەيىن جان-جاقتان كەلۋشىلەر كوپ بولدى. ءار كەلگەن قاتارلاستارى، جولداستارى سۇلتاننىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن، بىلىكتى باسشى، كەرەمەت ادام دەپ ماقتاپ وتىراتىن. ۇلكەنگە ءىنى، كىشىگە اعا بولا بىلگەن مەنىڭ سۇلتانىم ابىرويلى ازامات ەكەن. كەيدە قادىرىن ءتۇسىنىپ، كەيدە تۇسىنبەگەن قايران باسىم-اي! وسىنداي ويعا شومىلىپ وتىرىپ تەلەديداردى قوسسام، الگى بىزبەن دوس بولىپ جۇرگەن جاكەننىڭ ايەلى قانيپا سويلەپ وتىر.

– مەن بالالارىما، كەلىندەرىمە دوستارىڭا ادال بولىڭدار وسەك ايتپاڭدار، دەپ ءجيى ايتامىن...

تەلەديداردى ءسوندىرىپ تاستادىم. كۇلكىم كەلدى. كەزىندە ماعان ءتۇرلى وسەك ايتپاي، جاناشىرلىق سەزىممەن اقىل ايتساڭ قايدا قالدىڭ قانيپا، سۇلتانىمنان ايرىلعانىما ءبىر جارىم جىل بولدى، دوسقا ادال بولساڭ قاسىما ءبىر كەلمەدىڭ بە، قانيپا، – دەپ اشۋ-ىزاعا بۋلىقتىم. وكىنىشتىڭ وكسىگى جانارىمنان سەل بوپ اقتى. جان بالاسىنا ايتا الماعان سىرلارىمدى اق قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرمىن. الدىمدا سۇلتان مەن تاڭسۇلۋدىڭ ءبىر-بىرىنە جازعان حاتتارى، بىرگە تۇسكەن سۋرەتتەرى، ولارعا قازىر قىزىعا قارايمىن، كەشىرە الساڭدار كەشىرىڭدەر مەنى. بارىندە ارتىنان ەستىپ ءبىلدىم عوي، تاڭسۇلۋدىڭ اعاسى اسحات ءدال توي بولاردىڭ الدىندا ءسوز بايلاسقان جامالعا ەمەس، باسقا قىزعا ۇيلەنىپ كەتىپتى. وسىعان ەرەگەسكەن جامال مەنىڭ جۋاس اعامدى اينالدىرىپ، ۇيىمىزگە كىرگەن سوڭ تاڭسۇلۋدان ءوش الماققا سۇلتانمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنا شوق سالعان. جامال جەڭەشەمنىڭ جوسپارلى ويى ىسكە اسقانمەن، مەن باسىندا بىلمەگەن اقيقاتتىڭ سىرى وسىنداي ەدى. ءدال قازىر ءتۇرلى ويلارعا دا بەرىلەمىن. ولار وقىعان مەكتەپتە ەكەۋىنىڭ سۋرەتى، مەكتەپ ماقتانىشتارى تاقتاسىندا قاتار تۇرعانىن ەستىدىم.

سوندىقتان وقۋشىلارعا بولاشاقتا سۇلتان اعالارىڭداي، تاڭسۇلۋ اپالارىڭداي بىلىكتى، ءبىلىمدى بولىڭدار دەپ ارنايى ستيپەنديا تاعايىنداۋدى، ولار جايلى كىتاپ جازۋدى قولعا الماقشىمىن. مەنىڭ قاليما اپامنىڭ ءبىر ءوزى اقىلى، ءىسى ءبىر الەم عوي. وزىمدە قازىر سول كىسىگە ۇقساپ بارامىن با، كەيدە كەلىنىمنىڭ داۋىسى قاتتى شىقسا، "مارتا قالقام، جالعىزىما جازىقسىز تيىسپەشى" دەپ جالىنامىن. «قىزىم ساعان ايتام، كەلىنىم سەن تىڭدا» دەگەندەي، مەنىڭ وكىنىشتى كەزەڭدەرىم وزگەلەرگە ساباق بولسىن، بىرەۋدىڭ قىزعانىشپەن ايتقان وتىرىك، وسەك، جالا سوزدەرىنە بولا جاقىنىڭدى جازعىرماي، جان سەزىمىن تۇسىنە بىلەيىك. «التىننىڭ قولدا باردا قادىرى جوق» دەگىزبەي، مىنا جالعان دۇنيەدە جانىڭدا جۇرگەن جاقسىلاردىڭ جۇرەگىن جارالاپ، كوڭىلىن قۇلازىتپايىق. ويتكەنى ءومىر دەگەن ءبىر ساتتىك قانا ساۋلە ەكەن. ءوشىرىپ الساڭ قايتا جانىپ، جارىعىن جان-جاعىنا شاشا المايدى. مەن وكىنىشكە وراي وسىنىڭ ءبارىن كەش ءتۇسىندىم.

Abai.kz