قازاقتىڭ تالاي ۇلى تۇلعالارى دۇنيە ەسىگىن اشقان سەمەي وڭىرىنە اياعىمىز تيگەن سوڭ، بابامىز ابايدىڭ مۇراجايعا اينالعان جيدەبايداعى قونىسىنا سوعىپ كەتۋدى ازاماتتىق پارىز ساناعاندىقتان، كوپ ويلانباي جولعا شىقتىق.

ۇزاق جولداعى ءبىراز تاريحي ورىندارعا دا باعىتىمىزدى بۇرىپ وتىردىق. ونىڭ ۇستىنە، وسىناۋ كەڭ دالانىڭ اسەم تابيعات كورىنىستەرىن كوپشىلىكپەن بولىسپەۋگە تاعى بولمادى.

كەزەكتى فوتورەپورتاجىمىز جيدەبايعا جۇمىسباستىلىعى سەبەپتى جەتە الماي جۇرگەن نەمەسە جولى تۇسپەي قويعان ەلىمىزدىڭ، جالپى الاتىن بولساق، بۇكىل الەم قازاقتارىنىڭ ءبىر پايداسىنا جارايدى دەگەن سەنىمدەمىز.

ولاي بولسا، ىڭعايلانىپ وتىرىڭىز. ءبىز سىزدەردى سەمەي قالاسىنان 185 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان حاكىم ابايدىڭ جيدەبايداعى اتا قونىسىنا ەرتىپ اپارامىز.

1. ءسويتىپ، كۇن بەسىنگە تاياعاندا بىزدەر دارقان دالانىڭ قۇشاعىنا ەنىپ كەتتىك. نەگىزگى باعىتىمىز - جيدەباي. نيەتىمىز - ۇلى اباي جايىندا تىڭ ماعلۇمات جيناۋ، وسپان قايتىس بولعان سوڭ تۇراقتى قىستاۋ ەتكەن بەرەكەلى مەكەندى ءوز كوزىمىزبەن كورۋ ءھام بابالارىمىزدى ەسكە الىپ، ولاردىڭ ارۋاعىنا دۇعا باعىشتاۋ.

2. تۇركى دۇنيەسىنەن امانات ارقالاپ جەتكەن شىڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ اۋاسى دا، سىلدىراي اققان بالداي ءتاتتى بۇلاقتارى دا، ءيىسى مۇرىن جارعان جۋسانى دا ادام بالاسىنىڭ كوكىرەگىن نۇرلاندىرماي قويمايدى ەكەن.

3. كۇشىكباي باتىرعا ارناپ قويىلعان ەسكەرتكىش انادايدان كوزدىڭ جاۋىن الادى. كۇشىكباي - ۋاق رۋىنان شىققان، جاستايىنان تۋ ۇستاپ، تۇلپار ءمىنىپ جاۋعا شاپقان ەرجۇرەك باتىرلاردىڭ ءبىرى. ءدال وسى جەردە تالاي جولاۋشىلاردىڭ ءشولىن باسقان، ءتىپتى قىستا دا قاتپايتىن شىنىداي ءمولدىر بۇلاق اعىپ جاتىر.

4. مونۋمەنتتىڭ جالپى ءپىشىنى دۋلىعانىڭ سيپاتىن بىلدىرەدى. كۇشىكباي باتىر جاسى 20-دان اسقاندا وسى جەردە (باتىرلىعىمەن دە، اقىلدىلىعىمەن دە ەرتە كوزگە تۇسكەن) جاۋ قولىنان قازا تاپقان ەكەن.

5. تالاي سىردى بۇگىپ جاتقان شىڭعىستاۋدىڭ كەڭ دالاسى ۇشقان قۇستىڭ قاناتىن تالدىرماي قويمايدى.

6. سىرت قاسقابۇلاق دەگەن جەردە حاكىم اباي اتامىزعا ارناپ ءمارمار تاستان ەسكەرتكىش قويىلعان ەكەن. دانىشپان بابامىزدىڭ تۋعان جەرى وسى ايماق.

7. جايلاۋدىڭ ءشوبى شۇيگىن، سۋى تازا. اسىرەسە ءتورت تۇلىك مالعا وتە قولايلى جەر.

8. جاقىنداعان سايىن تىنىشىن كەتىردىم بە، جىلقىلار ۇركىپ قاشتى.

9. ارى قاراي قوزعالدىق. سەمەي-قاراۋىل تاس جولى.

10. ەڭلىك پەن كەبەككە قويىلعان ەسكەرتكىش كەسەنەگە كەلىپ جەتتىك. شاكەرىم بابامىزدىڭ "جازىقسىز جازا" داستانىنا ارقاۋ بولعان ەكى عاشىقتىڭ كەسەنەسى ەرالى جايلاۋىنىڭ شىعىس جاعىندا ورنالاسقان.

11. تاريح بەتتەرىندە قالعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەكى جاستىڭ ماحابباتىنا مەيىرىمسىزدىكپەن قاراعان ەل باسشىلارى بۇل ەكەۋىن ات قۇيرىعىنا بايلاپ ولتىرگەن.

12. تاريحى قۇندى، شەجىرەگە تولى شىڭعىستاۋداي ۇلانعايىر دالانىڭ تابيعاتى كەز كەلگەن قازاقتىڭ كوڭىلىن الديلەپ، جۇرەگىن تەربەتىپ اكەتەتىنىنە تيتتەي دە كۇمانىم جوق.

13. ۋاقىتىمىزدىڭ از بولعاندىعى سەبەپتى قازاقتىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۋىپ-وسكەن ولكەسى بورىلىگە سوعا الماي كەتتىك. اماندىق بولسا سول وڭىرگە ارنايى كەلۋ نيەتتە جوق ەمەس. ارينە، بۇل ءوز الدىنا ۇلكەن جۇمىس بولار ەدى.

14. ەڭلىك پەن كەبەك باتىر جاسىرىنىپ تىعىلعان ۇڭگىر تاسقا دا جولىمىز ءتۇستى. كوزبەن كورۋگە اسىقتىق.

15. وسى جەردە قوس عاشىقتار اۋىل ادامدارىنان تىعىلعان ەكەن.

16. كەلگەن-كەتكەن كەيبىر جولاۋشىلار ۇڭگىردىڭ ءىشى-سىرتىنا ويلارىنا كەلگەنىن جازىپ، ابدەن ءبۇلدىرىپ كەتكەن. ونداي مادەنيەتسىزدەردى قاسكويلەر دەپ تە اتايدى.

17. انە-مىنە دەگەنشە، جيدەبايعا دا جەتتىك.

18. الىستان حاكىم اباي (يبروھيم) مەن شاكەرىمنىڭ كەسەنەلەرى كورىندى. ۇيگە كىرمەستەن بۇرىن ەڭ اۋەلى سوندا سوعىپ ءوتۋدى ءجون سانادىق.

19. كەسەنەلەرگە بارار جولدىڭ وڭ جاعىندا ورنالاسقان تاستاعى جازۋلارعا كوزىمىز ءتۇستى. سويتسەك، بۇل جەردە حاكىم ابايدىڭ ارداقتى اجەسى زەرە، اياۋلى اناسى ۇلجان، اعاسى قۇدايبەردى (شاكەرىمنىڭ اكەسى), سونىمەن قاتار قۇنانباي اۋىلىنىڭ بالالارىن ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتقان عابيتحان مولدا جانە جالشى شاۋكىمباي دا وسى اراعا جەرلەنگەن بولىپ شىقتى.

20. قۇداي تاعالا جاتقان جەرلەرىن جايلى قىلسىن.

21. دانىشپان اباي اتامىز 8 جاسىنان تاتاردان شىققان وسى عابيتقان مولدادان وقىعانى تۋرالى دەرەك بار. مولدا 1932 جىلى اشارشىلىقتان كوز جۇمادى دا، جيدەبايدا جەرلەنەدى.

22. شاكەرىمنىڭ سۋرەتىن ۇزاق جىل بويى قوينىندا جاسىرىپ جۇرگەن شاۋكىمباي (شاۋكەن) باقتىبايۇلى وسى جەردە جەرلەنگەن. وسپان ەرەكشە سىيلاپ وتكەن ادام. وتىنشى-سۋشى بولعان كىسى.

23. وڭ جاقتاعى كەسەنەدە بابامىز اباي مەن ونىڭ جومارت، كىسىگە ادال ءىنىسى وسپان قۇنانبايۇلى جاتىر. سول جاقتاعى كەسەنەدە قاجى شاكەرىم مەن ونىڭ ۇلى احات بابامىز جەرلەنگەن.

24. ۇلى اقىننىڭ 150 جىل تولعان تويى قارساڭىندا سالىنعان عيبادات ءۇيى.

25. مەشىتتىڭ ءىشى سالقىن. تەرەزەسى جوق، جارىق توبەدەن ءتۇسىپ تۇرادى. ەرەكشە ساۋلەتىمەن ەستە قالدى.

26. ودان كەيىن كەسەنەلەرگە باعىت الدىق.

27. "ادامزات - بۇگىن ادام، ەرتەڭ - توپىراق، بۇگىنگى ءومىر جارقىلداپ الدار بىراق",- دەپ جىرلاعان دانىشپان اقىن اباي (يبروھيم) قۇنانبايۇلى وسى جەردە جەرلەنگەن.

28. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تاراپىنان قاجى اتامىزعا "حالىق جاۋى" دەگەن جالا جابىلدى. جاۋىزدار شاكەرىمدى اتىپ، دەنەسىن باقاناستاعى قۇر قۇدىققا لاقتىرىپ كەتە بارعان. وكىنىشكە قاراي، ءالى دە بولسا شۇرىپپەنى نكۆد-نىڭ قايسى ءبىر قىزمەتكەرى باسقانى بەلگىسىز بولىپ كەلەدى. ياعني ءار ءتۇرلى نۇسقالار بار. كەيىن بالاسى احات شاكەرىمۇلى اكەسىن وسىندا اكەپ جەرلەگەن.

29. 2007 جىلى بوي كوتەرگەن قوناق ءۇي. 2008 جىلى تۇساۋى كەسىلسە دە، قولدانىسقا بەرىلمەي كەلەدى ەكەن. بيىل قايتا جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ باستاعانىن بايقادىق.

30. اباي اتامىزدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان ءبىرتالاي ماعلۇمات بەرەتىن، باعا جەتپەيتىن ۇلكەن ءۇي - وسى. كەزىندە بەرەكەسى تاسىعان قاراشاڭىراق بولعان دەسەك تە، اسىرەلەپ ايتقانىمىز ەمەس. ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن مۇراجايعا اينالدى.

31. ۇيگە كىرگەن بويدا وسى پورترەت كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى. 1994 جىلى كەنەپ، مايلى بوياۋمەن سالىنعان. اۆتورى ا. كەنيگ.

32. بۇل - اس ءۇي. تالاي قوناقتار وسى جەردەن ءدام تاتقان. تەرەزەسى شىعىسقا قاراعان بولمەنىڭ ءىشى كەڭ ءارى سالقىن.

33. سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدا - قازاناسپا. بۇل ۇيگە قوناقتار كوپ كەلگەن. ونى بىلاي قويعاندا، ەتتى ۇناتپايتىن قازاق جوق. سول سەبەپتى ۇلكەن قازاننىڭ ورنى ەرەكشە بولعان.

34. تاريحي جادىگەرلەردىڭ قاتارىنا كىرگىزىلگەن اق داستارحان.

35. جاتىپ تىنىعۋعا ارنالعان اعاش توسەك دەگەن دۇنيە وسىنداي بولادى. بايقاساڭىزدار، سۇيەكپەن بەزەندىرىلگەن. قابىرعاداعى تۇسكيىز دە قۇندى جادىگەرلەر قاتارىنا جاتادى. ول كوبىنەسە توسەك تۇسىنا ۇستالاتىن بولعان.

36. حاكىم ابايدىڭ وتباسى پايدالانعان تۇرمىستىق زاتتاردىڭ اراسىنان جەز قۇمانعا كوزىمىز ءتۇستى. وسىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اباي اتامىز بۇل جەز قۇمانمەن نامازعا دارەت العان.

37. اباي اتامىز ارنايى جازدىرتىپ، وسپاننىڭ قابىرىنىڭ باسىنا قويدىرعان قۇلپىتاس. دۇرىس-بۇرىسىن بىلمەدىم، بىراق ءبىز سەكىلدى قوناقتار ءۇشىن كورنەكىلىك بولسىن دەپ وسىندا اكەپ قويىپتى. اۋدارماسىن وسى ارادا قاعازعا جازىپ قويعان. بىراق ينتەرنەتتەن تاپپادىم. سىزدەر دە بىلە ءجۇرسىن دەگەن نيەتپەن ەرىنشەكتىككە بەرىلمەدىم:

"بيسميللياھير روھمانير روھيم. ءلا ءيلاھا يللاللاھ، مۋحامماد راسۋللاھ. ءالحامدۋ ليللياھي روببيل `الامين. ءلا ءيلاھا ءيللا ھۋ-ءا-ححاق. ءال عالامۋ رابب ۋ-لحالقۋال حالايىق. راحمات ءار-راحمان-ار-راحيم. ءمايىت اتى وسپان قۇنانباي حاج ۇعلى. بايلىق، باعلان بالۋاندىق، باق، مىرزالىق پەن اسىل ءھامماسى... بايلىق تىلەگەن مۇرادى كەلگەن سۇلتاننىڭ كۇي كامىل بولعان. دۋنيا بۇلاردان دا ءوتىپ كەتتى. بۇلاردىڭ باھار السىن كورۋشى ءمۇ`مين. ءلا ءيلاھا ءيللا اللاھ ۋل-ماليك الحاق ءال-ءامين.

امين رابب ۋل-عالامين. دار ۋل فاميران باقيعا كوشكەن وسپان قۇنانباي حاج ۇعىلىنا مۇباراك بولسىن.

مۇسىلمان دۇعا قىلسىن".

بۇل جازبانى اۋدارعان ع.احمەتوۆ.

38. كەلەسى بولمەلەرگە كىردىك.

39. بۇل بولمەدە الىس-جاقىننان كەلگەن مەيماندار تىنىعىپ، دەمالعان.

40. بۇل ءوڭىردىڭ قىسى وتە قاتتى، جاۋعان قار ات باۋىرىنان اسىپ تۇسەدى. سول سەبەپتى دە ءار بولمەنىڭ بۇرىشىنا گوللاند پەشتەرىن ورنالاستىرعان. مۇنداي جىلۋ جۇيەسى سول زاماننىڭ ۇلكەن جەتىستىگى ەدى.

41. ال بۇل - دانىشپان بابامىزدىڭ بولمەسى. تەرەزەلەرى ۇلكەن. سوندىقتان كۇن ساۋلەسى جارىق شاشىپ تۇر.

42. ۇلى اقىننىڭ جازبا ۇستەلى. حاكىم ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسى بولمەدە وتىرىپ بۇكىل قازاق حالقىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن شىعارمالار جازىپ كەتتى.

43. بولمە قىمبات جيھازدارعا تولى.

44. مۇراجاي قىزمەتكەرىنىڭ سوزىنە سەنسەك، ءىلۋلى تۇرعان دومبىرا ماحامبەتتەن قالعان مۇرا ەكەن.

45. شەبەردىڭ قولىنان شىققان اعاش توسەك.

46. توعىزقۇمالاق ءھام دويبى ويىندارىنىڭ سول داۋىردە ورنى بۇگىنگىدەن الدەقايدا بولەك بولعان. اباي اتامىز ەكى ويىن ءتۇرىن دە تاماشا ويناي بىلگەن.

47. مۇنان كەيىن كەلەسى بولمەلەرگە باس سۇقتىق. اشىعىن ايتساق، مۇراجايدىڭ ءىشىن سۋرەتكە تۇسىرۋگە تىيىم سالىنعان. دەيتۇرعانمەن دە، ءىسىمىزدىڭ ماڭىزدىلىعىنا تۇسىنىستىكپەن قاراعان مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى كوڭىلىمىزدى قالدىرعان جوق.

48. نازارلارىڭىزداعى سۇيەك توسەك - ايگەرىمدىكى (ابايدىڭ ءۇش ايەلى بولعان: ءدىلدا، ايگەرىم، ەركەجان).

49. شاراينا.

50. اباي ءبىر كەزدەرى ايگەرىمگە سىيلاعان كۇمىس ەرتۇرمان.

51. وڭ جاقتاعى قۇندىز بورىك پەن كامزولدىڭ يەسى - پاكيزات (پاكيزات - اقىلبايدىڭ قىزى). سول جاقتاعى دۇنيە - ەركەجاننىڭ بەت ورامالى. اباي وتباسىمەن جيدەبايدا تۇسكەن تاريحي سۋرەتتە پاكيزاتتىڭ قۇندىز بوركىن كيىپ، الدىڭعى قاتاردا وتىرعانىن انىق بايقاۋعا بولادى.

52. بۇل دا سۇيەك توسەك. شىمىلدىق پەن توسەكجاپقىش تۇپنۇسقادان جاسالعان كوشىرمە عانا. ال قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان دۇنيەنىڭ قانشاما جىلدار وتسە دە ءوڭى كەتپەگەن. ەركەجاندىكى. وسپان قايتىس بولعان سوڭ ەركەجاندى ابايعا قوسادى. "ايەل ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى" دەگەن ءسوز تەكتەن تەك ايتىلماسا كەرەك.

53. 1890 جىلى گەنەرال-گۋبەرناتور بارون تاۋبە ماكسيم انتونوۆيچ ابايعا سىيعا بەرگەن ءۇش اۋىزدى مىلتىق.

54. ۇلجان انامىزدىڭ قازمويىن قۇمانى مەن جەز لەگەنى.

55. ال بۇل تاقيانىڭ يەسى - قۇنانباي قاجى. 1875 جىلى ءمادينادان كيىپ كەلگەن.

56. ءدالىز بويى.

57. بۇرىن اناۋ ادالباقانداردىڭ بۇتاعىنا ەتتەردى بولەك-بولەك ءىلىپ، كەپتىرىپ، سۇرلەيتىن بولعان. ياكي بۇل بولمە توڭازىتقىشتىڭ ءرولىن اتقارعان.

58. زەرەدەي تەكتى اجەنىڭ ءتالىم-تاربيەسىن كورگەن، ۇلجانداي ۇلاعاتتى انالاردىڭ اق ءسۇتىن ەمگەن، قۇنانبايداي قاجىنىڭ پەرزەنتى اباي (يبروھيم) اتامىز قاي زاماندا بولماسىن قازاقتىڭ باس اقىنى بولىپ قالا بەرەدى. جانە ونىڭ ءبىر اۋىز ولەڭى كوپ اقىننىڭ بۇكىل شىعارماسىنان بيىك تۇرادى.

59. ات اربا دا سول كۇيى ساقتالعان. ول ۋاقىتتا مۇنداي دۇنيەگە اركىمنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن. بۇرىنعى زاماننىڭ "لەكسۋستارى" وسىنداي بولسا كەرەك.

60. قايتاردا كەڭ دالانىڭ قۇشاعىنان شىعا المادىق. جاسىل كىلەمنىڭ ۇستىندە ءتانىمىز دە، جانىمىز دا تىنىشتىققا بولەندى.

قوش، قىزىعى تاۋسىلمايتىن، تۇگىن تارتسا مايى شىققان دارقان دالام!