(سوڭى، باسى الدىڭعى سىلتەمەدە http://abai.kz/post/view?id=2307)

ءبىز ابىلقايىر حاندىعىنداعى وسىناۋ ەكى جارىلۋ مەن ءبولىنۋ ورىن العان شاقتى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعان ۋاقىت دەپ سانايمىز. الايدا سول مەرزىم تاريحي ادەبيەتتە ءار ءتۇرلى كورسەتىلەدى. بۇل جايىنداعى داۋ-داماي عىلىمدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولاستاعان جوق.  ماسەلەن، شىعىس دەرەككوزدەرىن تاۋىپ، اۋدارىپ، زەرتتەپ، عىلىمي اينالىمعا ءبىرىنشى بولىپ قوسقان اعىلشىن عالىمدارى (ايتالىق، گ.حوۆارس) اتالمىش حانزادالاردىڭ ءبولىنىپ شىعۋى 1451 جىلى ورىن الدى دەپ ەسەپتەيدى. ا.چۋلوچنيكوۆ پەن ب.احمەدوۆ بۇل وقيعا 1455–56 جىلدارى بولدى دەپ سانايدى. ۇلىستاعى كەلىسپەۋشىلىك جانە كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ابىلقايىردان ءبولىنىپ كوشىپ كەتۋى 1450 جىلى، ءتىپتى 1465 جىلى  بولدى دەيتىن كوزقاراستاعى اۆتورلار دا بار (كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس... 190-ب.). ال شاكارىم وسى وقيعا قارساڭىنداعى جاعدايدى: «...شيبان (شايبان – ب.ق.) ناسىلىنەن ابىلقايىر حان دەگەن 1452 جىلى قازان حانىنا دا، قىرىمعا دا قاراماي، ءوز الدىنا جوشى ۇلىسىنىڭ كۇنشىعىس جاعىن تۇگەل بيلەپ تۇردى. سوندا قازاقتىڭ حانى ءاز جانىبەك حان ەدى، ابىلقايىرعا قاراپ تۇرۋشى ەدى. ءاز جانىبەكتىڭ شىن اتى ابۋساعيد  (تاريحي ادەبيەتتە ابۋ-سايد، بۋ-سايد دەپ تە جازىلادى – ب.ق.) ەدى. ...باراق حان بالاسى ەدى»، – دەپ بايانداي كەلە، وقيعانىڭ ءمان-جايى مەن وتكەن ۋاقىتىن بىلاي دەپ حابارلايدى:  «1455 جىلى ءاز جانىبەك حان نەمەرە ءىنىسى شاھگەرەي حان (كەرەي حان – ب.ق.) مەنەن تامام قازاقتى الىپ، ابىلقايىرعا وكپەلەپ، شۋداعى شاعاتاي ناسىلىنەن ەسەن بۇعانىڭ بالاسى توقلۇق تەمىرحانعا قارادى» (شاكارىم. ءىى توم. 143-ب.).

 س.گ.كلياشتورنىي مەن ت.ي.سۇلتانوۆ «قازاقستان. ءۇش مىڭجىلدىق جىلناماسى» اتتى وزدەرىنىڭ بەلگىلى ەڭبەگىندە سول زامانداعى تاريحي وقيعالاردى ءوزارا سالعاستىرىپ تالداي كەلە: «...كەرەي مەن جانىبەكتىڭ كوشىپ كەتكەن، دالىرەك ايتقاندا، ۇلىس ادامدارىمەن بىرگە موعول حانى ەسەن-بۇعانىڭ يەلىگىنە كوشىپ كەلگەن ۋاقىتىن 864/1459–60 جىلدارمەن بەلگىلەۋ كەرەك» (233-ب.), – دەپ قورىتادى. «قازاقستان تاريحىنىڭ» اۆتورلارى: «جانىبەك پەن كەرەي... ءوز توڭىرەكتەرىنە باسقا دا جوشى اۋلەتى مەن سولارعا تاۋەلدى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى قازاق دالالارى تۇرعىندارىنىڭ رۋلىق-تايپالىق توپتارىن جيناستىرىپ الدى دا، 1458–1459 جىلدارى ابىلقايىر حاندىعىنان تىسقارى، موعولستانعا، باتىس جەتىسۋ جەرلەرىنە ەرتىپ كەتتى» (2-ت.، 232–233-بب.), – دەپ جازا كەلە، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان ۋاقىتىن ناقتىلاۋدا، ودان وتىز شاقتى جىل بۇرىن (1979) جارىق كورگەن «قازاق سسر» تاريحىنداعى «1465–1466 جىل» دەگەن مەرزىمدى ءشۇباسىز قابىلدايدى (2-ت. 337-ب.).  بۇل تۇسىنىكتى دە، سەبەبى «راشيد تاريحى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى  قالدىرعان مالىمەت نەگىزىندە، «تاريحي ادەبيەتتە 870/1465-66 جج. – قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعان جىل دەپ ەسەپتەيتىن پىكىر تولىعىمەن قالىپتاسقان» (سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلاي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. استانا، 2006. 126-ب.) بولاتىن. جانە بۇل جىل، «قازاقستان تاريحى» اۆتورلارىنىڭ ايتۋىنشا، «موعولستانداعى ساياسي جاعداي (ەسەن-بۇعا حاننىڭ... وكىمەت بيلىگى ءۇشىن ءىنىسى ءجۇنىس حانمەن جۇرگىزگەن كۇرەسى، 1462 جىلعى ونىڭ ءولىمى... وسى كەزەڭدە موعولستاندا وكىمەتتىڭ مۇلدەم بولماۋى) ...قازاق حاندارى بيلىگىنىڭ نىعايۋىنا، ...شىن مانىندە دەربەس ساياسي بىرلەستىك قۇرۋلارىنا تولىق قولايلى» بولعان. بۇعان قوسىمشا، ولار سونداي-اق، «جانىبەك پەن كەرەيدىڭ اسىقپاي ابىلقايىر مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىن كۇتۋى ەشقانداي اقىلعا سىيمايتىن ءىس» ەكەنىن دە اتاپ ايتادى (2-ت.، 343-ب.).

بەلگىلى دارەجەدە قيسىنى بار بۇل سوزدەر مىرزا مۇحامەد حايداردىڭ: «قازاق سۇلتاندارىنىڭ باسقارۋىنىڭ باسى – سەگىز ءجۇز جەتپىسىنشى جىلدان» (يز يستوري كازاحوۆ. – 29-ب.), – دەگەن مالىمدەمەسىمەن ءسوزسىز كەلىسۋشىلىكتىڭ دالەلدەرى رەتىندە كەلتىرىلگەن. الايدا مۇحامەد حايداردىڭ ءوز ەڭبەگىندە تاريحي جىلداردى ەستە قالعان دەڭگەيدە، جوبالاپ قانا قويىپ وتىرعانىن شىعىستانۋشىلىق ادەبيەتتە اكادەميك بارتولدتان باستاپ تالاي عالىم اتاپ ايتقان بولاتىن. سوندىقتان دا قازىرگى زامانعى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرازى سول ءداۋىر وقيعالارىنىڭ حرونولوگياسىن وزگە ماتەريالمەن سالىستىرىپ قاراي وتىرىپ، قازاق حاندىعى 1470-1471 جىلدارى قۇرىلدى دەپ سانايدى (سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلاي كوشمە... – 126-ب.).

ءبىز بۇل انىقتاۋلاردان تۋاتىن قورىتىندىنىڭ دۇرىستىعىنا ءوز تاراپىمىزدان كۇمان كەلتىرەتىنىمىزدى مالىمدەيمىز. مۇحاممەد حايدار قازاق حاندارىنىڭ بيلىگى قاي جىلى باستالعانىنىڭ انىعىن ء«بىر اللا جاقسى بىلەدى» دەيدى (پروشلوە كازاحستانا... 116-ب.). سوندىقتان دا  870-شى (1465-66 جج.) جىلى قازاق سۇلتاندارىنىڭ بيلىگى باستالدى دەپ ويشا اتاعان مەرزىمنىڭ تۋرالىعىنا، ونىڭ ءوزى دە دۇرىسى ءبىر قۇدايعا عانا ءمالىم دەپ وتىرعاندا، شۇبامەن قاراۋعا ابدەن بولادى.

قازاق تاريحى ءۇشىن اسا باعالى دەرەككوز قىزمەتىن اتقاراتىن «راشيد تاريحىنىڭ» اۆتورى جانىبەك پەن كەرەيدىڭ «سول كەزدە دەشتى-قىپشاقتا ابىلقايىر بيلەپ-توستەپ تۇرعان» جانە «جوشى تەگىنەن شىققان سۇلتاندارعا كوپ جايسىزدىق كەلتىرگەن» ارەكەتى سالدارىنان موعولستانعا كوشىپ كەلگەن ۋاقىتىنىڭ «موعول امىرلەرىنىڭ ارقايسىسى ەسەن-بۇعا حاننان ءبولىنىپ، وزدەرىنە قامال سالىپ العان» شاققا ساي كەلگەنىن ايتادى  (يز يستوري كازاحوۆ. 29-ب.). وسى وقيعالار ۋاقىت جاعىنان حV عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا ورىن العان دەپ جوبالاۋعا بولادى. بۇل كەزدە ورىس-حان ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىن بيلەپ تۇرعان-دى. ولاردىڭ ەكەۋىن دە وزدەرى باسقاراتىن اۋماقتا حان لاۋازىمىمەن اتايتىن، ولارعا كەزىندە جانىبەكتىڭ اكەسى باراق-حاندى قولداعان رۋ-تايپالاردىڭ سىر بويى قالالارىمەن بايلانىسىپ جاتقان ەداۋىر بولىگى باعىناتىن-دى. ال ابىلقايىر سىرداريا قالالارىن 1446 جىلى العان. دەمەك، وسى جىلدان جوشى-حان اۋلەتىنىڭ ەكى بۇتاعى وكىلدەرى اراسىنداعى قارسى تۇرۋشىلىق ءورشي تۇسكەن.  سول شامادا ابىلقايىر ۇلىسىنداعى بيلىككە نارازى  قازاق سۇلتاندارى مەن ءوز ەلىندەگى دۇردارازدىقتان كۇشى السىرەگەن موعول حانى اراسىندا كەلىسسوز جۇرگەن بولسا كەرەك...

1935 جىلى شىققان «قازاقستاننىڭ وتكەنى دەرەككوزدەر مەن ماتەريالدا» جيناعىنداعى ماتىنگە كوز جۇگىرتەيىك.  «تاريح-ي راشيديدەن» الىنعان ۇزىكتە:  «...ال بۇل كەزدە (860 = 1456 ج. شاماسىندا) دەشتى-قىپشاقتا ءابىل-قايىر-حان بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان ەدى; ودان جوشى تۇقىمى سۇلتاندارى وتە قاتتى قىساستىق كوردى، سودان ولاردىڭ ەكەۋى، جانىبەك-حان مەن كەرەي-حان موعولستانعا قاشتى. يسا-بۇعا-حان قاشقىنداردى جاقسى قارسى الىپ، ولارعا موعولستاننىڭ باتىس شەت ايماعىن قۇرايتىن دجۋ (شۋ – ب.ق.)  جانە قوزىباسى ولكەسىن ءبولىپ بەردى. سوندا ولار تىنىش ءومىر سۇرە بەردى»، – دەلىنگەن (پروشلوە كازاحستانا ۆ يستوچنيكاح ي ماتەريالاح. سبورنيك ءى (V ۆ. دو ن.ە. – ءXVىىى ۆ.ن.ە.). پود رەداكتسيەي پروف. س.د. اسفەندياروۆا ي پروف. پ.ا.  كۋنتە. 2-ە يزد. الماتى، 1997. 116-ب.).  بايقالىپ تۇرعانداي، وندا ابىلقايىر حاننىڭ بيلەپ-توستەۋىنەن قاتتى قىسپاق كورگەن جانىبەك پەن كەرەيدىڭ ەكەۋىنىڭ دە حان دەگەن لاۋازىمى بولعانىن مۇحاممەد حايدار دۋلاتي كۋالاندىرادى. دەشتى-قىپشاق ءامىرشىسى ابىلقايىر سىر مەن قاراتاۋ وڭىرىندەگى جەكەلەگەن رۋ-تايپا حاندارى  جانىبەك پەن كەرەيگە شۇيىلگەندە، ولار مۇسىلمانشا 860, حريستيانشا 1456 جىلى  ابىلقايىر قۇزىرىن تاستاپ كەتەدى... 

***

1457 جىلى ويراتتار موعولستاننىڭ شىعىس بولىگى ارقىلى جەتىسۋعا ءوتىپ، تۇركىستانعا ۇمتىلدى. سىعاناق ماڭىنداعى كوككەسەنە دەگەن جەردە ابىلقايىر اسكەرىمەن  شايقاستى. ابىلقايىر حاننىڭ اسكەرى جەڭىلدى، بىرنەشە جوشىلىق سۇلتان (باحتيار-سۇلتان، احمەت-سۇلتان جانە باسقالار) قازا تاپتى. ويراتتار سىرداريانىڭ ورتاڭعى اعىسىنداعى قالالاردى تالان-تاراجعا ءتۇسىردى. ابىلقايىر حان قالماقتارمەن قورلاۋشىلىققا پاراپار (قالماققا كىرىپتارلىعىن مويىنداپ، ۇلىن اماناتقا بەرۋ سەكىلدى) شارتتار بويىنشا كەلىسىمگە كەلۋگە ءماجبۇر بولدى (قازاقستان تاريحى. 2-ت. 147–148-بب.).  تاريحي ادەبيەتتە جانىبەك پەن كەرەي وسى شاپقىنشىلىقتان كەيىن ءبولىنىپ كەتتى دەلىنەدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، 1457 جىلعى سوعىسقا جانىبەك پەن كەرەي قاتىسقان جوق. ەگەر ءوز ءداستۇرلى مەكەندەرىندە جۇرگەن بولسا، ولار، سول تۇستاعى  جەكەلەگەن رۋ-تايپا حاندارى رەتىندە، وتان قورعاۋ ىسىنەن سىرت قالماس ەدى. جوعارىدا ايتىلعان «جوشىلىق  باحتيار-سۇلتان، احمەت-سۇلتان جانە باسقالار» سەكىلدى، قالماقتاردىڭ جاۋلاۋشىلىقتارىنا قارسى شىعار ەدى. دەمەك، ولار ابىلقايىر قۇزىرىنان قالماقتار شاپقىنشىلىعى باستالاردان بۇرىن، 1456 جىلى شىعىپ كەتكەن دە،  ويراتتار سىر بويىن ويرانداپ جاتقاندا، شۋ ساعاسى وڭىرىندە جاڭا مەملەكەت ىرگەسىن قالاۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن...

سىعاناق تۇبىندە كۇيرەي جەڭىلىپ، قالماق شارتىنا مويىنسۇنعان ابىلقايىر حان بىرەر جىلدا ەس جيادى، سوسىن ءوزىنىڭ شاپقىنشىلىقتان كۇيزەلگەن يەلىكتەرىندە ءتارتىپ ورناتۋعا كىرىسەدى. ىشكى جاعدايىن ءبىرشاما رەتتەگەننەن كەيىن، قۇزىرىنان ءبولىنىپ كەتىپ ءوز الدىنا حاندىق قۇرعان جانىبەك پەن كەرەي حانداردى جۋاسىتىپ الماققا، موعولستانعا اتتانادى. سول جورىق كەزىندە، 1468 جىلى، جوشىنىڭ ءبىر ۇلى شايبان  اۋلەتىنىڭ قىرىق جىل ءامىرشى تاعىندا بولعان وكىلى ابىلقايىر-حان قازا تابادى. وسى وقيعادان كەيىن جانىبەك پەن كەرەي ءوز جاقتاستارىمەن «وزبەك ۇلىسىنا قايتا ورالىپ، ونداعى جوعارعى بيلىكتى باسىپ الادى» (كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس... 238-ب.). سودان باستاپ جوشى ۇرپاعىنىڭ باسقا بۇتاعى – شايباننىڭ اعاسى وردا-ەجەننەن تارايتىن ورىس-حان اۋلەتىنىڭ وعلاندارى باسقاراتىن جاڭا ساياسي جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىم – قازاق ورداسى،  قازاق حاندىعى – ۇلى دالادا ىرگەسىن باتىل كەڭەيتىپ، كەڭ قانات جايادى.

كونە شىعىس قولجازبالارىنىڭ دەرەكتەرى مەن سولاردى نەگىزگە العان زەرتتەۋلەردە ايتىلعان كۇللى وي-پىكىردى تالداي كەلە، «قازاقستان تاريحى» اۆتورلارى بىرىنشىدەن، «اق وردا حاندارىنىڭ بيلىگى ءىس جۇزىندە قازاقستان اۋماعىنىڭ ءبىر بولىگىندە... 1428 ج. باراق حان قازا تاپقاننان كەيىن دە» جانە «كوشپەندى وزبەك مەملەكەتى» دەلىنەتىن ابىلقايىر حاندىعى تۇسىندا دا ۇزىلمەگەنىن دالەلدەي كەلىپ، «اق وردا دا قازاق مەملەكەتى بولىپ تانىلۋى كەرەك» (2-ت. 339-ب.) دەپ تۇجىرادى، ەكىنشىدەن، «XV عاسىردىڭ 50–60 جىلدارىندا جەتىسۋعا كوشىپ كەلگەن قازاق تايپالارىنىڭ» «بۇكىل ايماقتىڭ ساياسي تاريحىنا جانە بۇكىل جەرگىلىكتى قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا وزگەرىس ەنگىزگەنىن»، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى باتىس جەتىسۋدا قالانعانىن اتاپ ايتادى (2-ت. 341–342-بب.).

ەندى دەربەس مەملەكەتتىكتى كوزدەگەن سول تاريحي وقيعانىڭ بۇدان 555 جىل ىلگەرىدە، 1456 جىلى ورىن العانىن مويىنداۋ ءلازىم... (19.07.2011).

***

سونىمەن، مەنىڭ بەلگىلى عالىم ءىنىم قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعان شاق پەن قۇرىلعان كەزىن ءبىر 1465 جىلعا ورايلاستىرىپ قاتەلەستى مە دەيمىن.  قازاقتىڭ ءوز اتىمەن جارىققا شىعاتىن مەملەكەتتىلىگىنىڭ العاشقى ىرگەتاسى جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردىڭ قاراماقتارىنداعى جۇرتىن باستاپ ابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ كەتۋىنەن،  ولاردىڭ موعولستان حانى ەسەن-بۇعانىڭ (ول 1462 جىلى دۇنيە سالعان) رۇقساتىمەن   شۋدىڭ تومەنگى اعىسىنا قونىستانۋىنان قالانا باستادى. بۇعان ەشكىم قارسى ءۋاج ايتپايتىن سياقتى. ول زاماندا موعولستان شەكاراسى ءتاڭىرتاۋ (تيان-شان), كوكشەتەڭىز (بالقاش كولى), ەرتىس، سىرداريا وزەندەرىنە دەيىنگى ارالارىن، وڭتۇستىگىندە فەرعانا، تۇرفاندى الىپ جاتاتىن. شۋ وزەنى دە قازىرگىدەي تارتىلا قويماعان، تومەنگى اعىسى قاراتاۋدىڭ سولتۇستىك سىلەمدەرى مەن بەتپاقدالا ارالىعىنداعى اششىسۋ ويىسى كولدەرىنە ەركىن جەتىپ جاتقان بولۋعا كەرەك. ال شۋ ارناسىنان ءبىر كوش قاشىقتىقتا قازاق حاندىعى العاش تۋ تىككەن دەپ سانالاتىن كونە سوزاق قالاسى  جاتىر...

 2.12.2014.

اباي.kz