وزبەكتىڭ ءاندىجان ايماعى تاعى ءبىر رەت تولقىپ بارىپ باسىلدى. «باسىلدى» دەۋ – ەرتەرەك بولار. ول ماڭداعى تىرلىك ءالى دە قولامتالانىپ جاتقانى بەلگىلى. دەگەنمەن وزبەك بيلىگى «ءاندىجان جانە ونىڭ ماڭىنداعى ەلدى مەكەندەر تىنىش. ەشقانداي دۇربەلەڭ جوق» دەگەندى ايتادى. الايدا وزبەكستاننىڭ باس پروكۋرورى ءاندىجاندا بولعان جارىلىستى راستادى. سونداي-اق جارىلىستى جاساعان «كاميكادزە» ياعني بەلگىسىز جانكەشتى دەپ تاپتى. جارىلىستىڭ كەسىرىنەن ءبىر ميليتسيا قىزمەتكەرى قازا تاۋىپ، بىرنەشە ادام جارالانعان (بەيرەسمي اقپارات كوزدەرى قازا تاپقاندار جەتى ادام دەپ كورسەتتى). سونىمەن قاتار وزبەكستان پروكۋراتۋراسىنىڭ وكىلى «سودىرلاردىڭ ءبارى كورشى جاتقان قىرعىز ەلىنەن كەلگەندەر» دەگەن مالىمدەمە تاراتتى. ءبىر ەسكەرتە كەتەر ماسەلە، 25 مامىردان 26 مامىرعا قاراعان ءتۇنى وزبەك پەن قىرعىز شەكاراسىندا ورنالاسقان «حاناباد» كەدەندىك بەكەتتە جارىلىس بولعان. سونداي-اق بەلگىسىز ادامدار اتالمىش ەلدى مەكەندەگى ميليتسيا جانە قاۋىپسىزدىك قىزمەتى ورنالاسقان عيماراتقا قارۋلى شابۋىل جاسادى. اتىس ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلعان. ارتىنشا بەلگىسىز توپ (دەرەك كوزدەرى 20-عا جۋىق ادامنان تۇرادى دەپ كورسەتۋدە) ءىزىن جاسىرىپ ۇلگەرگەن. ەرتەسىندە. ياعني 26 مامىر كۇنى ساعات 14. 00-دە ءاندىجان ورتالىعىندا تاعى ءبىر جارىلىس بولعان. قازىر ءاندىجان مەن حاناباد (كەزىندە اقش اسكەري بازاسى وسى ەلدى مەكەندە ورنالاسقان بولاتىن) قالالارىنا اسكەري تەحنيكا مەن ارناۋلى بولىمدەر كىرگىزىلدى. وزبەك-قىرعىز شەكاراسى تارس جابىلدى.

وزبەكتىڭ ءاندىجان ايماعى تاعى ءبىر رەت تولقىپ بارىپ باسىلدى. «باسىلدى» دەۋ – ەرتەرەك بولار. ول ماڭداعى تىرلىك ءالى دە قولامتالانىپ جاتقانى بەلگىلى. دەگەنمەن وزبەك بيلىگى «ءاندىجان جانە ونىڭ ماڭىنداعى ەلدى مەكەندەر تىنىش. ەشقانداي دۇربەلەڭ جوق» دەگەندى ايتادى. الايدا وزبەكستاننىڭ باس پروكۋرورى ءاندىجاندا بولعان جارىلىستى راستادى. سونداي-اق جارىلىستى جاساعان «كاميكادزە» ياعني بەلگىسىز جانكەشتى دەپ تاپتى. جارىلىستىڭ كەسىرىنەن ءبىر ميليتسيا قىزمەتكەرى قازا تاۋىپ، بىرنەشە ادام جارالانعان (بەيرەسمي اقپارات كوزدەرى قازا تاپقاندار جەتى ادام دەپ كورسەتتى). سونىمەن قاتار وزبەكستان پروكۋراتۋراسىنىڭ وكىلى «سودىرلاردىڭ ءبارى كورشى جاتقان قىرعىز ەلىنەن كەلگەندەر» دەگەن مالىمدەمە تاراتتى. ءبىر ەسكەرتە كەتەر ماسەلە، 25 مامىردان 26 مامىرعا قاراعان ءتۇنى وزبەك پەن قىرعىز شەكاراسىندا ورنالاسقان «حاناباد» كەدەندىك بەكەتتە جارىلىس بولعان. سونداي-اق بەلگىسىز ادامدار اتالمىش ەلدى مەكەندەگى ميليتسيا جانە قاۋىپسىزدىك قىزمەتى ورنالاسقان عيماراتقا قارۋلى شابۋىل جاسادى. اتىس ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلعان. ارتىنشا بەلگىسىز توپ (دەرەك كوزدەرى 20-عا جۋىق ادامنان تۇرادى دەپ كورسەتۋدە) ءىزىن جاسىرىپ ۇلگەرگەن. ەرتەسىندە. ياعني 26 مامىر كۇنى ساعات 14. 00-دە ءاندىجان ورتالىعىندا تاعى ءبىر جارىلىس بولعان. قازىر ءاندىجان مەن حاناباد (كەزىندە اقش اسكەري بازاسى وسى ەلدى مەكەندە ورنالاسقان بولاتىن) قالالارىنا اسكەري تەحنيكا مەن ارناۋلى بولىمدەر كىرگىزىلدى. وزبەك-قىرعىز شەكاراسى تارس جابىلدى. بارلىق جۇرگىنشىلەر مەن كولىكتەر قاتاڭ تەكسەرىلۋدە. قازىر وزبەكستان تاراپىنان ارناۋلى كوميسسيا قۇرىلىپ، وقيعانىڭ ءمان-جايىن تەكسەرۋدە. ماسەلە، «جارىلىس پەن قارۋلى قاقتىعىستىڭ ارتىندا كىم تۇر، وسىدان ءتورت جىل بۇرىن بولعان وقيعا نەگە قايتالانا جازدادى؟» دەگەن سۇراق.
ءاندىجان – 2005 جىل، 13 مامىر
ءاندىجاندا كەشەگى بولعان جاع¬دايدى ءسوز ەتپەي تۇرىپ، وسى¬دان ءتورت جىل بۇرىن وسى شاھاردا ورىن العان قاندى قىرعىندى تاعى ءبىر ەسكە تۇسىرە كەتكەن ءجون بولار. 2005 جىلى 13 مامىر كۇنى ءاندى¬جان¬دا قارۋلى توپ اسكەري بولىمگە تو¬سىننان شابۋىل جاساپ، كوپ¬تە¬گەن قارۋ-جاراقتى قولعا ءتۇسىردى. سو¬سىن تۇرمەگە تاپ بەرىپ، وندا جات¬قانداردى بوساتىپ جىبەردى. ار¬تىنشا قالانىڭ ورتالىعىن ءجا¬نە وبلىستىق اكىمشىلىك عيما¬را¬تىن باسىپ الدى. ارنايى ۇيىم¬داستىرىلماعان جابايى مي¬تين¬گىگە ءاندىجاننىڭ 30 مىڭعا تاياۋ تۇرعىنى قاتىستى. الايدا رەسمي تاشكەنت وقيعانىڭ وزگە دە قالا¬لار¬دا جالعاسىپ كەتپەۋىنىڭ اما¬لىن ىزدەستىرىپ، كوتەرىلىستى اسكەر¬دىڭ كۇشىمەن باستى. بەيبىت تۇر¬عىن¬دار وققا ۇشتى. رەسمي اقپارات كوز¬دەرى «كوتەرىلىستى جانشىپ تاس¬تاۋ كەزىندە 181 ادام قازا تاپتى» دە¬گەندى كەلتىرەدى. الايدا تاۋەلسىز قۇ¬قىق قورعاۋشىلار « 700-دەي ادام وققا ۇشتى، ونىڭ كوبى ايەل¬دەر مەن بالالار» دەسەدى. كاريموۆ بيلىگى ءاندىجاندا بولعان وقيعانى اشكەرەلەپ «بۇل مەملەكەتتى تۇ¬راق¬سىزدىققا الىپ كەلۋگە تى¬رىس¬قان ەكسترەميستىك توپتاردىڭ ارە¬كەتى» دەپ مالىمدەدى. سونداي-اق «مۇن¬دا بيلىكتى تاقتان قۇلاتۋعا ار¬نالعان شەتەلدىك ارنايى بارلاۋ قىز¬مەتتەرىنىڭ ارالاسى بار» دە¬گەندى دە قوستى. باتىس «بەيبىت تۇر¬عىنداردى جازىقسىز وققا باي¬لا¬دىڭ» دەپ، تاشكەنتتەن تەرىس اي¬نال¬دى. قىسىم جاسالدى. وقي¬عا¬نىڭ انىق-قانىعىن تەكسەرۋ ءۇشىن تاۋەلسىز ساراپشىلاردى ەلگە ەن¬گىزۋىن سۇرادى. الايدا تاشكەنت باتىستىڭ ايتقانىنا كونگىسى كەل¬مەدى. ماسكەۋ الاشاپاندى¬لار¬دى جاقتادى. «ءاندىجاندا بول¬عان وقيعا لاڭكەس، ەكسترەميستىك توپ¬تاردىڭ ارەكەتى» دەپ كاريموۆ بي¬لىگىن قورعادى. تاشكەنت ءماس¬كەۋ¬دىڭ قالقاسىنا تىعىلدى. كرەم¬لدىڭ ايتاقتاۋىمەن يسلام-اكا «ستراتەگيالىق ارىپتەسپىز» دەپ ءجۇر¬گەن اقش-تان باس تارتتى. «حا¬نابادتا» تۇرعان ول ەلدىڭ ءاس¬كەري بازاسىن جاپتى. ءوز كەزەگىندە ۆا¬شينگتون وزبەكستانعا ەكو¬نو¬مي¬كالىق قىسىم جاسادى. قارۋ-جا¬راق اكەلۋگە ەمبارگو جاريا¬لا¬دى. قاريموۆتان باستاپ وزبەكتىڭ رەسمي بيلىكتەگى باس¬شىلارىنىڭ شەتەل¬گە بارۋىنا تىيىم سالدى. تاش¬كەنت امالسىزدان 2001 جىلى قۇ¬را¬مىنان شىققان تمد-نىڭ ۇجىم¬دىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيى¬مىنا جانە ەۋرازيالىق ەكو¬نوميكالىق قاۋىمداستىققا قاي¬تا ەندى. وسىلايشا باتىستىڭ قى¬سىمىنان جان ساۋعالادى. دەگەن¬مەن 2008 جىلدان باستاپ باتىس پەن وزبەكستان اراسىندا جىلى¬مىق ورنادى. بارىس-كەلىس كوبەي¬دى. ۆاشينگتون تاشكەنتكە، تاش¬كەنت ۆاشينگتونعا وڭ قاباق تا¬نىتتى.
بۇل ەندى وتكەن وقيعا. ال 26 ما¬مىر كۇنگى اندىجانداعى توسىن جاع¬دايعا ورالار بولساق، قىل¬مىس¬تىق توپتاردىڭ تارتىسى ما، ءال¬دە ەكسترەميستىك توپتاردىڭ ارە¬كەتى مە، ازىرگە بەلگىسىز.
ءاندىجان – 2009 جىل، 26 مامىر
سوڭعى جىلدارى كوكتەم سايىن وزبەك بيلىگى شالا بۇلىنەتىن بولدى. وعان سەبەپشى – ءاندىجان وقيعاسى. سودان بولار، ءار كوكتەم سايىن ەلدى مەكەندەردە، سونىڭ ءىشىن¬دە، ءاندىجان وبلىسىندا مي¬ليتسيا قىزمەتكەرلەرى توتەنشە جاع¬دايعا كوشىرىلىپ، ءار قالت ەتكەن جاع¬دايدى، سىبىر ەتكەن سىبىستى اڭ¬دىپ وتىراتىن بولدى. بيىل دا سولاي. دەگەنمەن «ەكسترەميستىك توپ¬تار ءاندىجان وقيعاسىنىڭ بەس جىلدىعىنا وراي تاعى ءبىر بۇلىك شى¬عارۋى مۇمكىن-اۋ» دەگەن ويمەن بيلىك وسى ماڭعا ەكى ارنايى قۇرى¬لىم بولىمدەرىن ەنگىزگەن. ولاردىڭ جۇ¬مىسى ءدىني، ەكسترەميستىك توپ¬تار¬دى زالالسىزداندىرۋ بولاتىن. دە¬گەنمەن ولار دا وقيعانىڭ حا¬نا¬باد قالاسىندا بولاتىنىن كۇت¬پەسە كەرەك. تاعى ءبىر نازار اۋ¬دارا¬تىن ماسەلە، وزبەكستاندا وسىن¬داي جاعداي بولىپ جاتقان تۇستا، ءتا¬جىكستاندا دا سىرت كوزگە توسىن كو¬¬رى¬نەتىن وقيعا ورىن الدى. ءتا¬جىك¬¬تىڭ ىشكى ىستەر بولىمدەرىنىڭ ار¬ناۋلى قۇرىلىمدارى ەلدىڭ شىعىس اي¬ماعىنا جەتكىزىلىپ، ارنايى وپە¬را¬تسيا وتكىزە باستادى. رەسمي دۋ¬شانبە بۇل جايدى «اپيىن ءوسى¬رە¬تىن القاپتاردى ىزدەپ تاۋىپ، جويۋ» دەگەنىمەن، شىندىق ارىدا جات¬سا كەرەك. ول وسى ماڭدا جاسى¬رىنىپ جۇرگەن ەكسترەميستىك توپ¬تاردى قۇرتۋعا باعىتتالعان. كور¬شى ەكى ەلدىڭ دە ءبىر ۋاقىتتا ءىس-قي¬مىل جاساۋىنىڭ ارتىندا ۇلكەن سە¬بەپ جاتقان سەكىلدى. قازىر ءاندى¬جان مەن حانابادتا بولعان وقي¬عا¬لار جونىندە اركىم ءارتۇرلى بول¬جام¬دار ايتۋدا.
ءبىرىنشىسى، بۇل ورتالىق ازيا¬دا، سونىڭ ىشىندە وزبەكستاندا، قىر¬عىز ەلىنىڭ جالالاباد وبلى¬سىن¬دا جانە تاجىكستاننىڭ وسى ەلدەرمەن شەكارالاس ايماقتا¬رىن¬دا ورىن تەپكەن راديكالدى يس¬لامدىق ۇيىمداردىڭ، ياعني ءوز¬بەكستان يسلام قوزعالىسى جانە «حيزب-ۋت-تاحرير» ۇيىمدارىنىڭ ارە¬كەتى دەسەدى. ولاردىڭ باستى ماق¬ساتى – فەرگانا وڭىرىندە يس¬لام مەملەكەتىن قۇرۋ.
ەكىنشىسى، قازىر وزبەكستان حال¬قى 27 ميلليوننىڭ ار جاق، بەر جا¬عىندا. تۇرمىستىڭ تومەندىگى وعان الەمدىك قارجى جانە ەكونو¬مي¬كالىق داعدارىستىڭ اسەر ەتۋى، بۇل ەل تۇرعىندارىن جاعدايى ءال¬دە¬قايدا جوعارى كورشى جاتقان قا¬زاقستان مەن رەسەيگە جۇمىس ءىز¬دەپ قاڭعىرۋىنا اكەلىپ سوقتىرۋ¬دا. سونىڭ ىشىندە فەرعانا القا¬بىندا حالىقتىڭ تىعىزدىعى تىم جوعارى. دەمەك، بيلىكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا نارازى جۇرت¬تىڭ تەكەتىرەسى، ەڭ ءبىرىنشى وسى جەر¬دە بەلەڭ الۋى مۇمكىن. بۇل سو¬نىڭ العاشقى كورىنىستەرى بولۋى ىق¬تيمال.
ءۇشىنشى، اندىجانداعى وقيعا «رە¬سەيدىڭ ىقپالىمەن بولۋى ءمۇم¬كىن» دەسەدى كەيبىر بولجامدار. داۋ¬دىڭ باسى رەسەيدىڭ ورتالىق ازيا¬داعى ەنەرگيا كوزدەرى مەن سۋ رە¬سۋرستارىن بولۋگە ارالاسۋىندا جاتۋى مۇمكىن. ويتكەنى رەسەي ءوز¬بەك¬ستانمەن ساناسپاي، تاجىكستان مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسىنا قۋات¬تى ەلەكتر ستانسالارىن سالۋ¬عا كومەك جانە قارجى بەرۋى سۋعا ءشو¬لىركەپ وتىرعان تاشكەنتكە ۇنا¬مايدى. «ەگەر سەن قىرعىز بەن ءتا¬ج¬ىككە كومەك بەرسەڭ، مەن وندا سەن ورتالىق ازيادان قالاي قۋىپ شىعا الماي وتىرعان اقش-قا كومەك بەرەمىن. سوندا كورەمىن اۋسەلەڭدى» دەگەن تاشكەنت رەسەي¬دىڭ قىسىمىمەن ءوز جەرىندە ورنا¬لاس¬قان اقش اسكەري بازاسىن جاۋىپ جاتقان قىرعىزعا قاراما-قارسى پوزيتسيا ۇستانىپ، اقش-قا «ناۆوي» اۋەجايىن پايدا¬لانۋ¬عا بەردى. ەندى ول جەردەن اقش اۋعانستاندا ءىس-قيمىل ءجۇر¬¬¬گىزىپ جاتقان كواليتسيا كۇش¬تەرى¬نە جۇك جەتكىزە الادى. ءتىپتى اقش تۇپكىلىكتى سول ايماقتا ور¬نىعىپ قالۋى ىقتيمال. وندا رە¬سەي¬دىڭ وسى ايماقتاعى ىقپالىنا نۇق¬سان كەلەرى ءسوزسىز. دەمەك، ءماس¬كەۋ وسىنىڭ ءبارىن شوتقا قاعىپ ءجى¬بەرىپ، وزبەكستانداعى بيلىككە نارا¬زىلىعى باسىم وڭىردە بۇلىك جا¬ساپ، تاشكەنتتىڭ ونى 2005 جىل¬عىداي اياۋسىز باسىپ جانشۋىن كۇ¬تەرى حاق. ەگەر جاعداي ويلا¬عان¬داي بولسا، بۇگىن جىلى قاباق تا¬نىت¬قان باتىس تاعى دا وزبەك ءبيلى¬گىن قىرىنا الماق. سول كەزدە ءماس¬¬كەۋ قايتادان تاشكەنتتى ءوز ى¬عىنا الۋعا تىرىسۋى مۇمكىن دە¬گەن¬ دە بولجام بار. ارينە، مۇنىڭ ءبارى جەر-جەردە ايتىلىپ جاتقان بول¬جامدار. ءاندىجاندا بولعان وقي¬عانىڭ انىق-قانىعى ۋاقىت وتە كەلە بەلگىلى بولارى ءسوزسىز.
توڭكەرىستىڭ ءتۇپ قازىعى ءاندىجان با؟
اقش مەملەكەتتىك دەپارتا¬مەن¬تىنىڭ 2008 جىلعى لاڭكەستىك توپتار جونىندە جاساعان ءمالى¬مە¬تىندە ورتالىق ازيا جايىندا دا كو¬بىرەك ايتىلعان. ونىڭ ىشىندە «فەر¬عانا ءوڭىرى ءتۇرلى راديكالدى يس¬لامدىق توپتاردىڭ وشاعىنا اي¬نالادى» دەلىنگەن. ويتكەنى زەرت¬تەۋ بارىسىندا قىرعىزستاندا «حيزب-ۋت-تاحرير» ۇيىمىنىڭ ادام¬دارى 2006-2008 جىلدار ارالىعىندا 5 مىڭنان 15 مىڭعا جەتكەن. سونداي-اق اتالمىش اي¬ماقتا «جيھاد يسلام توبى»، «ءوز¬بەكستاننىڭ يسلام قوزعالىسى» ۇيىم¬دارىنىڭ جۇمىسى جاندانا باس¬تاعان. ولار «شىعىس تۇركى¬ستان يسلام قوزعالىسى» جانە «ءال-كايدامەن» قارىم-قا¬تىناستى جاقسارتقان. تۇپكىلىكتى ماق¬ساتتارى – ايماقتاعى باتىس¬شىل مۇددەلەر مەن وزبەك بيلىگىن ىعىس¬تىرىپ تاستاپ، ءبىرتۇتاس يس¬لام حاليفاتىن قۇرۋ. اقش مەم¬لە¬كەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ مالىمە¬تى¬نە قاراساق، الداعى ۋاقىتتا ەكست¬رەميستىك توپتار تەك وزبەك¬ستان، تاجىكستان، قىرعىزستاندا عانا ەمەس، تۇرىكمەنستان مەن قا¬زاقستاندى دا قامتىماق. دە¬مەك، ورتالىق ازيادا جاتقان بەس ەل ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە، مەملەكەت¬تىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن ءجا¬نە ساياسي تۇراقسىزدىققا الىپ كە¬لە¬تىن توپتارعا قارسى بىرلەسە كۇرەسۋ ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋى ءتيىس. كە¬شەگى وزبەك ەلىندە بولعان جاع¬داي ەرتەڭ كەز كەلگەن وزگە ەلدە بۇرق ەتە ءتۇسۋى ابدەن مۇمكىن.
بەت قاتتالىپ جاتقاندا:
وزبەكتىڭ uznews.net اقپارات كوزى ءاندىجاننان العان دەرەكتەردى العا تارتا وتىرىپ، حاناباد پەن ءاندىجاندا بولعان وقيعادان 16 ادام قازا تاپقانىن، ولاردىڭ دەنەسى اندىجانداعى مايىتحاناعا جەتكىزىلگەنىن حابارلايدى. سونداي-اق حاناباد پەن ءاندىجاندا بولعان اتىس پەن جارىلىستى «يسلام جيھادى» ۇيىمى ءوز موينىنا الدى.

سەيسەن امىربەكۇلى
«ايقىن» گازەتى، 28 مامىر 2009 جىل