«جىن» ءسوزى نەگىزىنەن «ينسان» (ادام) سوزىنە انتونيم رەتىندە قولدانىلىپ، سەزىم مۇشەلەرىمىزبەن بايقاۋعا كەلمەيتىن رۋحاني الەم يەلەرىنە بەرىلگەن ەسىم. سوندىقتان دا بۇل ۇعىم پەرىشتە، شايتان مەن جىنداردىڭ جالپى اتاۋى رەتىندە قولدانىلادى. بىراق، ءاربىر پەرىشتە كوزگە كورىنبەيتىن جالپى (جينني) جىن اتاۋىنىڭ ماعىنالىق ۇعىمىنا كىرگەنىمەن ءاربىر جىن پەرىشتە ەمەس. اتالمىش ءۇش الەمنىڭ (پەرىشتە، جىن، شايتان) ارقايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. مىسالى، ءاردايىم اللاھ تاعالانىڭ امىرىمەن قايىرلى، وڭ ىستەردىڭ باسىندا پەرىش-تەلەر تۇراتىن بولسا، شايتان – پەندەنى تەك الداپ‑ارباۋمەن، جاماندىققا يتەرمەلەۋمەن اينالىسادى. ال، جىنداردا وسى ەكى رۋحاني الەمنىڭ دە قاسيەتتەرى بار. ولاردىڭ مۇسىلماندارى دا، كاپىرلەرى دە بولادى. اسىلىندا، ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعى ديۋ، پەرى دەگەن اتاۋلار پارسى تىلىندەگى «جىن» ءسوزىنىڭ بالاماسى. سوندىقتان جىن، ديۋ، پەرى دەگەن سوزدەر كوبىنە ءبىر ماعىنادا قولدانىلا بەرەتىندەگىن ايتا كەتكەن ورىندى.
جىندار ءبىزدىڭ سەزىم مۇشەلەرىمىزگە بەيمالىم بولعاندىقتان، ولاردىڭ بولمىسىن – قيسىندىق ياكي عىلىمي تۇرعىدان تاپتىشتەپ تۇسىندىرۋگە كەلمەيدى. دەسەك تە، نەگىزگى سالماقتى دالەلدەر مەن ناقتى مالىمەتتەردى قۇران اياتتارى مەن ساحيح حاديستەردەن الامىز. ال، ايات پەن حاديس ولاردىڭ ناقتى بار ەكەندىگىن راستايدى. قالا بەردى قۇران كارىمدە ءوز الدىنا «جىن» سۇرەسىنىڭ بار ەكەندىگى بارشامىزعا ءمالىم.
ءبىرىنشى بولىمدە ايتىپ وتكەنىمىزدەي ادام اللاھ تاعالاعا قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن جاراتىلعانى سياقتى، پەرىشتەلەر دە اللاھقا قىزمەت ەتۋ ءارى جاراتۋشىنى ماداقتاپ، دارىپتەۋ ءۇشىن جاراتىلعان. ال ەندى جىنداردىڭ جاراتىلىستاعى ماقساتى قانداي بولماق؟ بۇعان جاۋاپتى ء«زاريات» سۇرەسىنىڭ 56-اياتىنان تابامىز: «مەن جىندار مەن ادامداردى تەك قانا ماعان قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن عانا جاراتتىم». ولاي بولسا جىندار دا ادامدار سەكىلدى ءجاننات پەن جاھاننامعا باراتىندىعى انىق. بۇعان دالەل رەتىندە مىنا اياتتى كەلتىرۋگە بولادى: «سەندەردەن بۇرىنعى وتكەن توزاقتاعى جىن جانە ادامدار توبىنىڭ ىشىنە كىرىڭدەر دەيدى» (7.اعراف-38).
«راس توزاق ءۇشىن دە كوپتەگەن جىن مەن ادامدار جاراتتىق. ولاردىڭ جۇرەكتەرى بار، الايدا ولار ونىمەن تۇسىنبەيدى. كوزدەرى بار ونىمەن كورمەيدى. ولاردىڭ قۇلاقتارى بار، ونىمەن ەستىمەيدى. ولار حايۋان سياقتى ءتىپتى ودان وتكەن اداسۋشى. مىنە سولار ناعىز قۇر قالعاندار»(7.اعراف-179).
ادام مەن جىنداردىڭ جاراتىلۋ ماقساتىنا ساي اللاھ تاعالا ولارعا قۇلشىلىق زاڭدىلىقتارىن جەتكىزەتىن پايعامبار جىبەرەدى. ادامزاتقا 124 مىڭ پايعامبار كەلگەندىگى بارىمىزگە ايان. ال «جىندارعا پايعامبار كەلگەن بە» دەيتىن بولساق، ولارعا دا پايعامبار جىبەرىلگەنىنە كوز جەتكىزەمىز. مۇنىڭ ايعاعى تومەندەگى ايات:
ء«اي، جىن مەن ادامدار توبى! سەندەرگە ىشتەرىڭنەن اياتتارىمىزدى بايان ەتىپ، بۇل كۇنگە كەزدەسۋلەرىڭدى ەسكەرتەتىن ەلشىلەر كەلمەدى مە؟ - دەلىنەدى. ولار: راببىمىز! وزىمىزگە كۋامىز، دەيدى. ولاردى دۇنيە تىرشىلىگى الداعان. ولار وزدەرىنىڭ انىق قارسى بولعاندىقتارىنا ايعاق بولادى» (6.انعام-130).
ماسەلە وسىلاي بولا تۇرا، بىرقاتار عالىمدار جىندار الەمىنە پايعامبار كەلمەگەن دەگەن تۇجىرىمدى ۇستانادى. بۇل ماسەلەگە ارنايى جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. بىرىنشىدەن، جىندار اراسىنان پايعامبار كەلمەگەن بولسا، ولار جاراتۋشىعا قالاي قۇلشىلىق ەتپەك؟ ەكىنشىدەن، اللاھ تاعالا جىنداردى دا تەك وزىنە عانا قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن جاراتپاپ پا ەدى؟ ۇشىنشىدەن، «يسرا» سۇرەسىنىڭ 15-اياتىندا: «پايعامبار جىبەرمەستەن ءبىز ەشكىمدى جازالامايمىز» دەلىنگەن. سوندا جىندارعا تۋرا جولدى كورسەتۋشى ءوز ارالارىنان ەلشى كەلمەسە، پايعامبارىمىزعا دەيىن كەلىپ كەتكەن جىندار اقىرەتتە جازاعا ۇشىرامايدى دەگەن ۇعىم شىعادى. بۇلاي دەيىن دەسەك، «راس توزاق ءۇشىن كوپتەگەن جىندار مەن ادامدار جاراتتىق»(7.اعراف-179) اياتى جىنداردىڭ دا توزاققا باراتىندىعىنان حابار بەرىپ تۇر. وسى اياتتاردى نەگىز ەتىپ الا وتىرىپ، جىنداردىڭ دا اراسىنان ەلشى كەلگەندىگى جونىندە ايتا الامىز.
ال ەندى جىنداردىڭ وزىندىك بولمىسى مەن كەيبىر تابيعي ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالىپ وتسەك:
1) «مەن جىندار مەن ادامداردى وزىمە قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن عانا جاراتتىم» (51.زاريات-56). «راس توزاق ءۇشىن كوپتەگەن جىندار مەن ادامدار جاراتتىق» (7.اعراف-179). وسى ەكى اياتتىڭ ماعىناسىنان (ەڭ باستىسى باستاۋىش سوزدەردىڭ ورنالاسۋ رەتتىلىگىنەن) جىنداردىڭ ادام جاراتىلماستان بۇرىن جاراتىلعاندىعى تۇرعىسىندا تۇجىرىم شىعارۋعا بولادى. ەگەر ماسەلە كەرىسىنشە بولعاندا، جوعارىداعى ەكى اياتتا دا «جىندار مەن ادامدار» تىركەسىنىڭ رەتتىلىگى «ادامدار مەن جىندار» بولىپ ورنالاسقان بولار ەدى. دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – جىندار ادام بالاسىنان بۇرىن جاراتىلعان. ءتىپتى، جىندار ادام اتا جاراتىلماستان ەكى مىڭ جىل بۇرىن جاراتىلعان دەگەن ناقتىلى پىكىرلەر دە جوق ەمەس.
2) ادام توپىراقتان، پەرىشتە نۇردان جاراتىلسا، جىندار وتتان جاراتىلعان: «جىنداردى وتتىڭ جالىنىنان جاراتتى» (55.راحمان-15). «راسىندا ادامدى بەينەلەگەن قارا بالشىقتىڭ سىڭعىرلاپ قۇرعاعانىنان جاراتتىق. جىنداردى دا (ادامنان بۇرىن) ءتۇتىنسىز وتتان جاراتقان ەدىك» (15.حيجر، 26-27). ال ەندى بۇل جەردەن: «جىندار وتتان جاراتىلعان بولسا، توزاق وتى ولاردى قالاي جاعادى؟» دەگەن قيسىندى ساۋال تۋىندايدى. اسىلىندا، اللاھ تاعالا ولاردى ءاۋ باستا وتتان جاراتقانىمەن، ولار وت حالىندەگى ماقلۇقتار ەمەس. مىسالى، ادام بالاسى توپىراقتان جاراتىلعانىمەن ءتانى توپىراق ەمەس قوي. سول سەكىلدى جىنداردىڭ دا توزاقتىڭ وتىنا جانۋىنىڭ ءوز ەرەك-شەلىكتەرى بار. اللاھ تاعالا بارلىق نارسەنىڭ جۇيەسىن ءاۋ باستان رەتتەپ، تاعدىرعا جازىپ قويعاندىقتان بۇل ماسەلەدە ەشقانداي ەكىۇشتى ياكي تۇسىنىكسىز جايتقا ورىن جوق.
3) جىندار دا ادامدار سەكىلدى ءىشىپ-جەيدى، ۇيلەنەدى، كوبەيەدى، ەر-ايەل بولىپ بولىنەدى جانە ولەدى. ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ءوز ۋاقىتتارى بويىنشا، 60-70 جىلداي بولادى. بىراق، ولاردىڭ جىلدىق ولشەمدەرىن ءبىزدىڭ ۋاقىت ولشەمىمىزگە شاققاندا شامامەن مىڭ جىلعا جاقىن، ياعني ءبىر جىننىڭ ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى وسىنشا ۋاقىتقا تەڭ دەپ تۇسىنەمىز.
4) جىندار دا ادامدار سەكىلدى مۇسىلمان، كاپىر، جاقسى، جامان بولىپ بولىنەدى. اياتتا بۇل جايىندا بىلاي دەيدى: «راسىندا جاقسىلارىمىز دا، ودان تومەندەرىمىز دە بار، ءتۇرلى جولداردا ەدىك. شىنىندا جەر جۇزىندە اللاھتى ەش جەڭە المايتىندىعىمىزدى، قاشىپ قۇتىلا المايتىندىعىمىزدى اڭعاردىق.... ءبىزدىڭ ارامىزدا مۇسىلماندار دا، تۋرالىقتان اداسقاندار دا بار. سوندا كىم مۇسىلمان بولسا، ال مىنە سولار تۋرالىقتى ىزدەيدى» (72.جىن، 11, 12, 14).
جىنداردىڭ مۋميندەرى ادامداردىڭ مۋميندەرىمەن بىرگە جانناتقا، كاپىرلەرى كاپىرلەرمەن بىرگە توزاققا كىرەدى.
5) جىندار دا ادامدار سەكىلدى ەستۋ، ويلاۋ جانە سويلەۋ قابىلەتىنە يە: «مۇحاممەد ولارعا: «جىنداردان ءبىر توبىنىڭ قۇران تىڭداعانى ماعان ۋاحي ەتىلدى، - دەپ ايت. سوندا جىندار: «شىنىندا ءبىر عاجايىپ قۇران تىڭدادىق، - دەدى. قۇران ءبىزدى تۋرا جولعا سالادى. ەندى سوعان يمان كەلتىردىك. راببىمىزعا ەشكىمدى ورتاق قوسپايمىز»(72.جىن، 1-2). سونىمەن قاتار سۇلەيمەننىڭ (ا.س.) يەمەندەگى بالقيس حانشانىڭ تاعىن جىندارعا اكەلدىرمەك بولىپ، ولارمەن سويلەسكەندىگىن دە جىنداردىڭ سويلەي الاتىندىعىنا قاتىستى مىسال رەتىندە ايتۋعا بولادى (قاراڭىز: 27.ءنامل – 39).
6) جىنداردىڭ ءتۇرلى بەينەلەر مەن پىشىندەردە كورىنە الاتىن قاسيەتى بار. سونىمەن قوسا ولار اسا اۋىر ىستەردى دە ىستەۋگە قابىلەتتى. اللاھ تاعالا جىنداردى سۇلەيمەن پايعامباردىڭ قۇزىرىنا بەرگەندە، سۇلەيمەن پايعامبار ولاردى ءتۇرلى اۋىر جۇمىستارعا جەككەن بولاتىن. قۇران كارىمدە بۇل ماسەلە جونىندە: «ولار سۇلەيمەننىڭ قالاۋىنشا قۇرىلىستار، مۇسىندەر، كولدەي ىدىستار جانە ورناتىلعان قازاندار جاسايتىن ەدى» (34.ءسابا-13) دەگەن جولدار بار.
بىردە، سۇلەيمەن (ا.س.) پايعامبار يەمەندەگى ءسابا پاتشاسىنىڭ حانشاسى بالقيستىڭ تاعىن يەرۋساليمگە اكەلۋگە نيەتتەنەدى. سەبەبى، بالقيس حانشا سۇلەيمەن پايعامباردىڭ حاق پايعامبار ەكەندىگىن مويىنداپ، ونىڭ ەلىنە كەلمەك بولادى. مىنە، وسىعان وراي سۇلەيمەنگە (ا.س.) حانشانى تاڭداندىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ، جىندارعا: «تاقتى كىم اكەلەدى؟»، - دەپ سۇراعاندا، جىنداردىڭ ءبىرى يفريت: «ونى ورنىڭنان تۇرماستان بۇرىن كەلتىرەمىن»، - دەدى. كىتاپ عىلىمىنا يە كەلەسى ءبىرى: «ونى كىرپىك قاققانشا اكەلەمىن»، - دەدى. سۇلەيمەن سول ساتتە جانىنا اكەلىپ قويىلعان حانشانىڭ تاعىن كورىپ: «بۇل راببىمنىڭ كەڭشىلىگى»، - دەدى» (27.ءنامل – 40). ءيا، يەمەن مەن قۇدىستىڭ اراسى ەكى نە ءۇش مىڭ شاقىرىمداي قاشىقتىق ەكەنىن ەسكەرسەك، جىنداردىڭ قانشالىقتى دارەجەدە كۇش يەسى ءارى جىلدام ەكەندىگىن پايىمداۋ اسا قيىن بولماس.
7) جىنداردىڭ عايىپپەن بايلانىستى ءىلىمى جوق. ولار تەك اللاھتىڭ وزدەرىنە بەرگەن رۇقسات مولشەرىندە عانا ادامدارعا بەيمالىم كەيبىر ماسەلەلەردى ءبىلىپ، كورە الادى. پەرىشتەگە يمان ماسەلەسىندە ولاردىڭ عايىپتى بىلە المايتىندىعىن ايتقان بولاتىنبىز. سول سەكىلدى جىندار دا عايىپتى بىلە المايدى. پىكىرىمىزدى بەكىتە ءتۇسۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىك، ەگەر جىندار عايىپتى، كوزگە كورىنبەيتىن نارسەلەردى بىلەتىن بولسا، سۇلەيمەننىڭ (ا.س.) اسا تاياعىنا سۇيەنىپ تۇرىپ قايتىس بولعانىن بىلەر ەدى. ال ولار بولسا، كەرىسىنشە، اسا تاياقتى قۇرت جەپ، ابدەن ءشىرىپ، سىنىپ، سۇلەيمەن پايعامبار قۇلاعانشا جىندار ونىڭ ولگەنىن بەيحابار بولىپ، قۇدىس مەشىتتىڭ قۇرىلىسىن توقتاتپادى. بۇل وقيعانى ايات بىلاي بايان ەتەدى: ء«بىز ونىڭ (سۇلەيمەننىڭ (ا.س.)) ولىمىنە ۇكىم بەرگەن زاماندا جىندارعا ونىڭ ءولىمىن، ونىڭ تاياعىن جەگەن ءبىر جەردىڭ قۇرتى عانا كورسەتتى. سوندا ول جىعىلعان ساتتە جىندارعا ايان بولدى. ەگەر جىندار كومەستى بىلگەن بولسا ەدى، اۋىر ماشاقاتتا قالماس ەدى» (34.ءسابا-14).
8) كاپىر جىندار وزدەرىنە دوس رەتىندە كەيبىر ادامداردى ادەيىلەپ تاڭداپ الادى. ءسويتىپ ولاردى الداپ‑ارباۋ ارقىلى، ءتۇرلى ايلاكەرلىك ادىستەرمەن ءوز ىرقىنا كوندىرەدى. كوبىنە ءبىز مۇنداي جانداردى بالگەر، باقسى، ءتاۋىپ دەپ تە ايتىپ ءجۇرمىز. نەگىزىنەن جىندار عايىپپەن بايلانىستى ماعلۇماتتاردان بەيحابار ەكەنى انىق، ولار تەك ادامدارعا بەلگىسىز كەيبىر مالىمەتتەردى عانا جەتكىزە الادى. كوبىنە ولار كوكتەگى پەرىشتەلەردىڭ اڭگىمەسىنە تىڭشىلىق جاسايدى. وسى تىڭشىلىقتان العان مالىمەتتەرىن جەردەگى دوستارىنا وتىرىك قوسىپ جەتكىزەدى. ال جىنداردىڭ كوكتەگى پەرىشتەلەردىڭ اڭگىمەسىنە تىڭشىلىق جاساۋى جايىندا قۇراندا: «ارينە، كوككە قارمانعانىمىزدا ونى قاتال كۇزەتشى جانە اتىلعان جالىندارعا تولتىرىلعان تۇردە تاپتىق. البەتتە، تىڭداۋ ءۇشىن اسپاننىڭ كەي ورىندارىندا وتىراتىن ەدىك. ەندى بىرەۋ تىڭداماقشى بولسا، ونى كوزدەگەن جۇلدىزدى كورەدى»(72.جىن 8-9) دەگەن جولدار بار.
جىنداردىڭ كورىپكەل، بالشىلارعا جەتكىزگەن كەيبىر حابارلارى كەي جاعدايلاردا دۇرىس شىعۋى دا مۇمكىن. بىراق، ماسەلە سولاي بولدى ەكەن دەپ، ولارعا پال اشتىرىپ، كەلەشەكتى بىلۋگە ارەكەتتەنۋ يسلام ءدىنى بويىنشا ۇلكەن كۇنا بولىپ ەسەپتەلەدى. جالپى پالشىلىق پەن كورىپكەلدىككە دەگەن سەنىم – حازىرەتى مۇحاممەدتىڭ (س.ا.ۋ.) اكەلگەن حابارلارىنا قارسى شىعۋمەن تەڭ. قارسى شىعۋ - كاپىر بولۋ دەگەن ءسوز. وسى ماسەلەگە بايلانىستى مىناداي عيبراتتى حاديس بار: «حازىرەتى ايشا انامىز (ر.ا.) بىلاي دەيدى: «كەيبىر ادامدار راسۋلۋللاھقا كەلىپ، كورىپكەل پالشىلاردىڭ عايىپتى قالاي بىلەتىندىگىن سۇرادى. راسۋلۋللاھ ولارعا:
- نەگىزىنەن ولاردىڭ عايىپقا قاتىستى ايتقان سوزدەرى بوس، ماعىناسىز سوزدەر، - دەدى. ساحابالار:
- يا، راسۋلۋللاھ! كەيدە ولاردىڭ عايىپتان ايتقان سوزدەرى دۇرىس بولىپ شىعادى. بۇل قالاي؟ – دەستى. راسۋلۋللاھ:
- بۇل دۇرىس ءسوز. جىندار پەرىشتەلەردىڭ ءبىر-بىرىمەن اڭگىمەلەسكەنىن تىڭشىلىق جاساپ، ەستيدى دە، ونى تاۋىقتىڭ شاقىرعانى سياقتى پالشى دوستارىنىڭ قۇلاقتارىنا داۋىستاپ جەتكىزەدى. بىراق، ولار سول ۋاحيدەن ۇرلاپ العان ءبىر دۇرىس ءسوزدىڭ ىشىنە جۇزدەگەن وتىرىك ءسوز قوسادى، - دەدى».
9) عالىمداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ايتۋى بويىنشا – پايعامبارىمىزدىڭ پايعامبارلىعى ادامدارعا دا، جىندارعا دا ورتاق. سول سەبەپتەن پايعامبارىمىزعا «راسۋلۋس-ساقالاين» دەگەن ات بەرىلگەن. حازىرەتى پايعامبارىمىز يسلامدى جىندارعا دا تۇسىندىرگەن جانە يسلامدى قابىل ەتكەن جىندارمەن قاتار، قارسى شىعۋشى كاپىر جىندار دا بولدى. بۇل جايىندا اياتتا اللاھ تاعالا بىلاي دەيدى: «سول ۋاقىتتا ساعان جىنداردان قۇران تىڭدايتىن ءبىر توپتى كەلتىرگەن ەدىك. ولار جەتىپ كەلگەن ساتتە «ۇندەمەڭدەر» دەستى. سوندا وقىلۋى بىتكەن كەزدە وزدەرىنە ەسكەرتۋشى بولىپ قايتتى. ولار: ء«اي، ەلىمىز! شىن مانىندە ءبىز مۇسادان كەيىن تۇسىرىلگەن الدىڭعى راستاۋشى، سونداي-اق شىندىققا جانە تۋرا جولعا سالاتىن ءبىر كىتاپ تىڭدادىق، - دەدى. ءاي، حالقىمىز! اللاھتىڭ شاقىرۋشىسىن قابىلداڭدار جانە اللاھقا يمان كەلتىرىڭدەر. كۇنالارىڭدى جارىلقاپ، كۇيزەلتۋشى ازاپتان قورعايدى»(46. احقاف، 29-31).
سمايىل سەيتبەكوۆ
