بۇگىنگى سۇحباتتاسىم – ەلگە تانىمال ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىمەن ەلدە بولىپ جاتقان سوڭعى ساياسي وقيعالار توڭىرەگىندە وي بولىسكەن ەدىم. ەگەر وسى توڭىرەكتەگى اڭگىمەگە وي قوسام دەۋشى تانىمال ساياسي تۇلعالار ىنتا تانىتسا، «دات!» ايدارى اياسىنداعى قوس پاراقتى ۇسىنۋعا دايىنبىز.

– رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين تمد ەلدەرى اراسىندا قارجىلىق ەسەپ ايىرىسۋ ساياساتىندا دوللاردى ىعىستىرۋ ماقساتىن كوزدەيتىن زاڭ جوباسىن مەملەكەتتىك دۋماعا تاپسىردى. تاۋەلسىز مەملەكەتتەر ءۇشىن قىسىم سانالاتىن ءپۋتيننىڭ بۇل پيعىلىن ءسىز قالاي باعالايسىز؟

– بۇل ماسەلەنى رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ داعدارىس جاعدايىندا قۇلدىراپ بارا جاتقانىنىڭ بەلگىسى دەپ قابىلداعان ءجون. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇتىمدى شەشىم تاپپاعان سوڭ، رەسەيدىڭ پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، كرەمل وسىنداي اعاتتىققا ۇرىندىراتىن شارالارعا بارۋدا، كۇيى كەلگەنشە باتىس مەملەكەتتەرىنە قىر كورسەتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق دەڭگەيىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋ ارەكەتىنىڭ زاردابى رەسەيلىكتەردىڭ وزىنە قيىندىق تۋعىزارى انىق. سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدىڭ بارىسىندا رۋبل باعامىنىڭ قۇلدىراپ، مۇناي باعاسىنىڭ ارزانداۋى، ەكونوميكانىڭ رەتسەسسياعا ۇشىراۋىنا قاتىستى، رەسەيلىك ەكونوميستەردىڭ پايىمداۋىنشا، مينۋس 3 پايىزعا كەمۋى بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاعداي. پۋتيندىك پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ لاجى بولماعاندىقتان، ءبىر قاتەلىكتەن ەكىنشىسىنە ۇرىنۋدا. ال دوللاردى نەمەسە ەۋرونى ىعىستىرىپ شىعارام دەگەن دالباسا ارەكەتتەرىنەن تۇك شىقپاسى بەلگىلى. ءوزىنىڭ رۋبلىنە دەگەن سەنىمى بولماي جاتقان كەزەڭدە، دۇنيەنى جاۋلاپ العان دوللارمەن الىسۋ – وڭاي-وسپاق شارۋا ەمەس.

ءپۋتيننىڭ وسى پيعىلى وڭ شەشىمگە باستاي قويماس، تەك ەل تۇرعىندارىن سانسىراتارى ءسوزسىز. ءدال وسى سولاقاي ساياساتىن جالعاستىرا بەرەتىن بولسا، رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق-قارجىلىق ماسەلەسى ۋشىعىپ، الەۋمەتتىك جاعدايعا زالالىن تيگىزەدى. وكىنىشتىسى – وسى جاعدايدىڭ كەسىرى وزىنە عانا ەمەس، كورشى مەملەكەتتەرگە دە اسەر ەتىپ، ەڭ الدىمەن كرەملگە «ىشەك-قارنى» بايلانىپ قالعان قازاقستاندى دا تىعىرىققا تىعۋدا.

– دەگەنمەن، وزىنە كورشىلەس قازاقستانداعى قارجىلىق-ەكونوميكالىق داعدارىستى ءوز ەسەبىنە پايدالانعان رەسەي بيلىگى ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ ساياساتىن جەدەلدەتۋگە كىرىسكەنىن بىلەسىز. بىزدەگى قازىرگى قۇجىراعا قۇلاعان ەكونوميكالىق داعدارىس جاعدايىندا قازاقستان بيلىگى يمپەريالىق پيعىلداعى رەسەيدىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ ماسەلەن، اقوردا بيلىگى بيۋدجەتتى تولتىرۋ ءۇشىن، قازاقستان ازاماتتارىنا جاڭا جىلعا دەيىن تولقۇجات اۋىستىرۋ قاجەت دەپ، بايبالام سالىپ جاتىر. ال ەسكى تولقۇجاتتى جاڭاسىنا اۋىستىرۋ قۇنى ءتورت مىڭ تەڭگەگە تۇسەدى. ەلدە 16 جاستان اسقان حالىقتىڭ سانى مولشەرمەن 10 ميلليون دەپ الار بولساق، بۇل «ناۋقاننىڭ» ناتيجەسىندە جىل اياعىنا دەيىن بيۋدجەت 40 ميلليارد تەڭگەگە تولىسۋى كەرەك ەكەن... دەگەنمەن، مەنىڭ سۇراعىم – داعدارىستا داعدارعان اقوردا بيلىگى قيىنشىلىقتان قۇتىلۋدىڭ ماقساتىمەن كرەملدىڭ جەتەگىندە كەتە مە دەگەن وقىس ويعا جاۋاپ ىزدەۋ ەدى عوي؟

– رەسەيدىڭ جەتەگىندە تاناۋىن تەسكەن تاناداي تاپىراقتاپ جۇرگەنىمىز قاشا-ا-ان؟! وسىدان 4–5 جىل بۇرىن كەدەندىك وداققا مۇشە بولعان كەزدەن باستاپ، كورشىنىڭ «قوراسىنا» كىرىپ، جەتەككە كونەتىنىمىز بەلگىلى بولعان. بۇگىن «جەمىسىن» جەپ، ساياسات، ەكونوميكا، قارجى ماسەلەسى بويىنشا تاۋەلدى كۇي كەشۋگە ماجبۇرلىككە ۇرىندىق. ەڭ ءبىر قيىن جاعداي – كرەمل تەڭ دارەجەدەگى ىنتىماقتاستىقتى، وركەنيەتتى ينتەگراتسيانى قۇلاقتارىنا دا قىستىرمايتىنى. ولاردىڭ پايىمىنداعى ارىپتەستىك – بۇرىنعى كەڭەس وداعىن قالپىنا كەلتىرىپ، بوداندىقتان ارىلعان مەملەكەتتەردى قايتادان ءبىر ۋىسىنا قىسىپ ۇستاۋ.

سوڭعى كەزدە «تاۋەلسىزدىك» دەگەن ۇعىمنىڭ قادىرىنە جەتپەگەن، جەكە دارا دامۋ جولىندا السىزدىك تانىتقان بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالار قايتادان رەسەيدىڭ قىسپاعىنا تۇسە باستادى. ماسەلەن، قازاقستان ەكونوميكاسى، ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – تەڭگە رۋبلگە، ال وتاندىق تاۋار ءوندىرىسى – رەسەيدەن كەلەتىن يمپورتقا تاۋەلدى بولىپ قالدى. رەسەيدىڭ كوزدەگەنى – تەك ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكپەن شەكتەلمەيدى، ماقساتى – كەڭەستىك وداقتى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ. ساياسي، قارجىلىق، يدەولوگيالىق ماسەلەنى دە كوزدەن تاسا ەتپەي، ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعانى دا بارشاعا ايان.

ورتاق ۆاليۋتا ءۇشىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العى شارتى بولىپ تابىلاتىن ءتول تەڭگەدەن باس تارتساق، قانداي ەل بولعانىمىز؟ دەمەك، اقوردا بيلىگى جەتەككە ەرىپ كەتە بەرەر بولسا، رەسەيدىڭ ءبىر گۋبەرنياسىنا اينالۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر دەۋىمىزگە ابدەن بولادى. ەڭ سوراقىسى – تەڭگەگە قاتىستى ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى: ولار رەسەيدىڭ شوۆينيستىك-يمپەرياليستىك ارەكەتىنىڭ ۇستەمدىك ەتۋىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قولداپ وتىرعان سياقتى. سەبەبى – تەڭگەنىڭ قايتا-قايتا قۇنسىزدانىپ، دەۆالۆاتسياعا ۇشىراۋى، تەڭگەگە دەگەن ەل ازاماتتارىنىڭ سەنىمىن اياق استى ەتىپ، قازاقستان ۇكىمەتى ونىڭ ورنىنا جاڭا ۆاليۋتانى ۇسىنۋدى كوزدەيتىن سىڭايلى.

ماسەلەن، كرەملدە «التىن» تۋرالى ءسوز بولعاندا، اقوردا تاراپىنان تىرس ەتكەن رەسمي جاۋاپ بولمادى. سوندىقتان قازاقستاندىق بيلىك قوعامنىڭ سانا-سەزىمىن وسى «ورتاق ۆاليۋتاعا» قاراي بۇرۋ جانە حالىقتى وعان الدىن الا دايىنداۋ ارەكەتتەرىنە كىرىستى دەۋگە بولادى.

ال پۋتيندىك ورىس – «ورتاق ۆاليۋتامەن» عانا شەكتەلە قويماسى بەلگىلى، كەلە-كەلە ورتاق ساياسي قۇرىلىمدار: «ورتاق پارلامەنت»، «ورتاق اسكەر»، «ورتاق پوليتسيا»، «ورتاق بانك»، «ورتاق اقپاراتتىق كەڭىستىك»... جاساقتاۋ جونىندە ۇسىنىس جاسالادى. وعان كۇمان بولماسىن!

– ايتسە دە، «باتىرعا دا جان كەرەك» دەگەندەي، قازاقستان بيلىگى حالىقتىڭ مۇمكىن بولار قاھارىنا ۇشىراۋدان قايمىعۋى ءتيىس قوي. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرەتىن ەاەو ەلدەرى ءۇشىن ورتاق ۆاليۋتا – «التىن» با، باسقا ما – اينالىمعا ەنگىزىلگەن جاعدايدا، نۇرسۇلتان نازارباەۆ جەكە دارا شەشىم شىعارىپ، تاريحتاعى اتىن قارا كۇيەگە بىلعاماس دەگەن ءۇمىت بار. «ورتاق ۆاليۋتاعا» بارار بولسا، بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ قاجەت بولماي ما؟

– مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاتىسى بار ماسەلەدە – ينتەگراتسيالىق وداقتاستىققا ەنۋ، «ورتاق ۆاليۋتانى» قابىلداۋ نەمەسە قابىلداماۋ – مىندەتتى تۇردە حالىقارالىق زاڭداردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ اتا زاڭىمىزدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن رەفەرەندۋم ارقىلى شەشىلۋى ءتيىس. ەۋروپا ەلدەرى كەزىندە ورتاق ۆاليۋتا – ەۋروعا ءوتۋ ءۇشىن، ءاربىر مەملەكەت جەكە دارا رەفەرەندۋم وتكىزدى. وسى مەملەكەتتەر ەۋرووداققا مۇشەلىككە كىرۋ ءۇشىن دە، ارقايسىسى حالقىمەن كەڭەسىپ، ماسەلەنى تالقىعا سالىپ، رەفەرەندۋم ارقىلى شەشىم قابىلداعان.

ال، قازاقستاندا كەراعار ساياسات جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقانى بارىمىزگە ءمالىم: بيلىك ەل-جۇرتىنىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسپادى، كەدەندىك وداققا دا، ەۋرازيالىق وداققا دا ءوز ىشىندە ىمىرا شەشىم قابىلداۋ ارقىلى مۇشە بولىپ شىعا كەلدى. قوعام وكىلدەرى سان الۋان جيىن مەن دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزىپ، وداقتاسۋدىڭ وپا بەرمەيتىنىن، ءتىپتى رەفەرەندۋم وتكىزۋ كەرەكتىگى جونىندەگى ۇسىنىستارىنا ءمان بەرگەن بيلىك بولمادى. «ورتاق ۆاليۋتاعا» بايىلانىستى دا حالىقپەن كەڭەسكىسى كەلىپ تۇرعان بيلىكتى بايقاپ وتىرعان جوقپىن: اقوردا ءوزى بىلەدى، ءوزى شەشەدى، حالىق – قورالاعان مال سياقتى. ءتىپتى اتالمىش وداقتارعا كىرگەن كەزدەگى قۇجاتتاردىڭ ءماتىنىن دە جاريا ەتكەن جوق. قازاقستان موينىنا قانداي مىندەتتەردى جۇكتەدى، قانداي قاتەرگە تاپ بولدى – ودان ەل-جۇرت حابارسىز.

مەيلى، ءتىپتى، رەفەرەندۋم وتكىزدىك دەلىك: ونىڭ ءادىل وتەتىنىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ بيلىكتىڭ ۋىسىنداعى زاڭنامالىق نەگىزدەر حالىقتىڭ ۇسىنىسىن، تالابىن ەسكەرە مە؟ حالىقتىڭ «ورتاق ۆاليۋتاعا» دەگەن وڭ-تەرىس پىكىرى قارا قىلدى قاق جارعانداي ءادىل كورسەتىلە مە؟ مىنە، رەفەرەندۋم ناتيجەسىنە دەگەن كۇدىك وسىنداي ساۋالداردان تارايدى.

 – ەندەشە ەلدەگى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ ساياسي استارىنا دا ۇڭىلە كەتەيىك، راسۋل مىرزا. مىسالى ءۇشىن، تاۋەلسىز ەكونوميستەردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، الەمدە ايتارلىقتاي ەكونوميكالىق داعدارىس جوق. داعدارىس – مۇنايدىڭ الەمدىك باعاسىنىڭ قۇلدىراۋىنا عانا بايلانىستى. ەكونوميكاسىنا مۇنايدىڭ ءتۇسىمى اسەر ەتپەيتىن ەلدەردە رەسەي مەن قازاقستانداعى سياقتى بايبالام بايقالمايدى. سەبەبى – دامىعان مەملەكەتتەردە ىشكى جالپى ءونىم ەلدىڭ ىشكى ەكونوميكالىق ءتۇسىمى ەسەبىنەن قۇرالادى. بىزدەگى ءىجو نەگىزىنەن مۇناي مەن گازدىڭ جانە سىرتقا شىعارىلاتىن تاۋ-كەن شيكىزاتىنىڭ ءتۇسىمى ەسەبىنەن تولىعادى. ال وسى جاعدايدا بيۋدجەتى مۇناي باعاسىنا بايلانعان رەسەيدىڭ قوساعىنداعى قازاقستانداعى داعدارىس 2018 جىلعا دەيىن سوزىلادى دەگەن بولجامدى نازارباەۆتىڭ ءوزى جاساپ وتىر. بۇعان دەيىن ەشقانداي داعدارىستى مويىنداماي كەلگەن، ء«بىز ۇدەمەلى دامۋ ۇستىندەگى ەلمىز» دەگەن نازارباەۆتىڭ مۇنداي پەسسيميستىك تۇجىرىم جاساۋ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– قالاي دەسەك تە، داعدارىس الەمدىك ەكونوميكانى شارپىپ وتكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق ءار مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى ءار الۋان بولعاندىقتان، داعدارىستىڭ اسەرى مەن زاردابى نارىق زاڭدىلىعىنا ساي اركەلكى بولدى. الەۋەتى مەن مۇمكىندىگى باي، ەكونوميكاسى ارتاراپتاندىرىلعان ەلدەر ول داعدارىس كەزىندە مىڭق ەتپەدى. ساۋاتتى ءارى سىندارلى ساياسات جۇرگىزەتىن مەملەكەتتەردە داعدارىستىڭ اسەرى حالقىنا زارداپ تيگىزگەن جوق. ماسەلەن، رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ بيىلعى دەڭگەيى مينۋس ءۇش پايىزدى كورسەتسە، قازاقستاندا –1 پايىزدى كورسەتەدى دەگەن بولجام جاسالعان ەدى: بىراق سوڭعى دەۆالۆاتسيادان كەيىن بۇل كورسەتكىش بىرنەشە پايىزعا ءوسۋى ىقتيمال.

ءدال وسى داعدارىس جاعدايىندا ەۋروپا مەملەكەتەرىندە ەكونوميكالىق ءوسىم 4–5 پايىزعا ارتىپ، قىتايدا ول كورسەتكىش 5–7 پايىزعا ءوسۋى – بۇل ەلدەردەگى ەكونوميكا تۇراقتى دامۋ ۇستىندە دەگەن تۇجىرىمعا تىرەك بولادى. الەمدىك باسەكەلەستىككە قابىلەتتى ەلدەردە وتاندىق ءوندىرىس دامىپ، جەمقورلىققا جول بەرىلمەۋى سەبەپتى ولاردا داعدارىسقا توتەپ بەرەتىندەي قاۋھار بىزگە قاراعاندا الدەقايدا جەتكىلىكتى. ءتىپتى، ەكونوميكالىق قۇرىلىمى جاعىنان قازاقستانعا ۇقساستىعى باسىم اراب امىرلىكتەرى، ساۋد ارابياسى الەمدىك داعدارىسقا، مۇنايدىڭ باعاسى الەمدىك نارىقتا كوتەرىلە مە جوق پا – وعان پىسقىرىپ تا قارامايدى. ولاردىڭ جىل سايىنعى ەكونوميكالىق ءوسىمى شامامەن 5–8 پايىزدى قۇرايدى. ۇكىمەت پەن بانكتىڭ قىزمەتى كاسىبي دەڭگەيدە ساۋاتتى ءارى بولاشاق قاتەردى بولجاۋ بىلىكتى جۇرگىزىلەدى.

ال، 1993 جىلى قازاقستانداعى 1 دوللاردىڭ تەڭگەگە شاققانداعى باعامى 4,7 بولسا، 2015 جىلى 240 تەڭگەگە جەتىپ، 70 ەسەگە قۇنسىزداندى. جوعارىدا اتاپ وتكەن بىرىككەن اراب امىرلىگىندە ۇلتتىق ۆاليۋتا 1971 جىلى ەنگىزىلگەن: سول كەزدەگى دوللارعا شاققانداعى باعامى 3,75 ديرحام بولسا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول دەڭگەيىن ساقتاپ وتىر. مىقتى ەكونوميكاسى بار ەلدەر حالقىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاعا دەگەن سەنىمى زور. ال ساۋد ارابياسىنىڭ ريالى 1953 جىلى ەنگىزىلىپ، ءبىر دوللارعا شاققانداعى قۇنى 3,4 بولاتىن، ارادا الپىس جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، ەشقانداي وزگەرىس بولعان جوق.

ياعني، ماسەلە جەكەلەگەن مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكاسى شيكىزاتقا تاۋەلدىلىگىنە، كليماتتىق ورنالاسۋىنا تىرەلىپ تۇرعان جوق، ماسەلە – سول ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق ساياساتتى ساۋاتتى، كاسىبي تۇردە جوعارى دەڭگەيدە جۇرگىزە الۋىنا بايلانىستى. وكىنىشكە قاراي، بىزدە ەكونوميكانىڭ كەز كەلگەن سالاسىنا قاتىستى اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي جاعدايىمىز شامالى.

سوندىقتان پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ بەرىك بولجام جاساۋعا، ەكونوميكانى شۇعىل ارادا قيىندىقتان قۇتقارۋعا دەگەن سەنىمى از. ونىڭ بولجامىنداعى داعدارىستىڭ مەرزىمى تىم سوزىلىپ تۇرعانى دا سودان.

– ال داعدارىستىڭ شارىقتاۋ شەگى 2017 جىلعا ءدوپ كەلەدى دەگەن بولجامنىڭ اسەرىنەن ەلدە مەرزىمىنەن بۇرىن پارلامەنتتىك سايلاۋ ءوتۋى ابدەن مۇمكىن دەگەن دولبارعا قوسىلاسىز با؟

– ارينە، قوسىلام! تاۋەلسىزدىكتىڭ 24 جىلىندا ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالعان سايلاۋ ناۋقانى قاشان ءوز ۋاقىتىندا ءوتىپ ەدى؟! اقوردا بيلىگى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتىڭ تۇراقسىزدىعى، ءوزى شىعارعان زاڭنامالىق تالاپتاردى اياق استى ەتىپ، سىيلامايتىنى، اتا زاڭمەن ساناسپايتىنى – تاعى دا مەزگىلىنەن بۇرىن وتەتىن سايلاۋعا دالەل بولسا كەرەك. بۇگىنگى جاعدايدا وسىنداي سولاقاي ساياساتتىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ، جۋىردا مەزگىلىنەن بۇرىن پارلامەنت سايلاۋى وتەتىنىنە كۇمانىم جوق. ءتىپتى ونىڭ العى شارتتارى دا جاسالىپ جاتىر: ەكونوميكالىق جاعداي كۇن ساناپ ۋشىعىپ، ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى السىرەدى. الداعى 2016–2017 جىلداردا قىمباتشىلىق قامىتىنا شىداماعان حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىككە دەگەن ءتوزىمى تاۋسىلىپ، قارسىلىق شارالارىنا بارۋ مۇمكىندىگىن دە بيلىك ءبىلىپ وتىر.

سوندىقتان جىل سوڭىنا دەيىن جەدەلدەتىپ، سايلاۋ وتكىزۋ ارەكەتتەرىنە كىرىستى. ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن كومپارتيانىڭ جابىلۋى، «اۋىل» پارتياسى مەن پاتريوتتار پارتياسىن قوسىپ، جاڭا ساياسي بىرلىك جاساۋدىڭ استارىندا سايلاۋعا دايىندىقتىڭ ايلاسى جاتقانى بەلگىلى. بىراق سايلاۋ – ەلدەگى قالىپتاسقان جاعدايعا ەشقانداي وڭدى اسەر ەتپەيتىنى دە انىق: جاتتاندى ناۋقان وتەدى، جاڭا دەپۋتاتتار دا سول بۇگىنگىلەرىنىڭ ورنىنا بارىپ قونجيادى، قارا حالىق ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ قالا بەرەدى. ءتىپتى سايلاۋ وتە مە، وتپەي مە – وندا حالىقتىڭ شارۋاسى دا جوق سياقتى.

– ەلدەگى تەرەڭ ەكونوميكالىق داعدارىسقا ءبىرىنشى كەزەكتە كىنالى دەپ كىمدى اتايسىز: ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانكتىڭ بىلىكسىزدىگى مە، جوق الدە جالپى ساياسي جۇيەنىڭ داعدارىسى سالدارى ما؟

– ورىن العان الەۋمەتتىك-ەكونوموميكالىق داعدارىس – ساياسي جۇيەنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ سالدارى دەۋگە ابدەن بولادى. ەلىمىزدەگى بارلىق ماسەلە تەك قانا ساياسي جۇيەگە بايلانىپ قالعان. ءتىپتى بۇكىل ەل سول جۇيەگە قىزمەت كورسەتەتىن «مالايعا» اينالعان سىڭايلى. جەكەلەگەن لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر تاراپىنان جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر دە جەتەرلىك: نەمقۇرايلىلىق، كاسىبي دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى، جاۋاپسىزدىعى دا ىقپال ەتپەي قويعان جوق. ماسەلەن، بۇل ارادا پرەمەر-مينيستر ءماسىموۆ پەن ۇلتتىق بانك توراعاسى كەلىمبەتوۆتىڭ اتتارىن اتاپ كەتكەنىمىز ءجون. بىراق جەكەلەگەن تۇلعالارمەن بار ماسەلە شەشىلىپ قالمايتىنى بەلگىلى: ءماسىموۆتىڭ ورنىنا ءتاسىموۆتى، كەلىمبەتوۆتىڭ ورنىنا كەتىمبەتوۆتى قويۋعا بولار، ودان جاعداي وزگەرە قويماسى انىق. سەبەبى جۇيەنىڭ ءوزى ەشتەڭەنى وزگەرتۋگە مۇددەلى ەمەس. ونىڭ جەكە ءبىر بولشەگىن الماستىرۋ – ەلدىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتە المايدى. بۇگىنگى جاعدايعا جەتكەنىمىز – ساياسي جۇيەنىڭ زامان تالابىنا ساي كەلمەيتىن ساياسات جۇرگىزە الماۋىنىڭ كەسىرى. ساياسي جۇيە وزگەرمەسە، وزگە سالالاردىڭ دامۋىنا جول اشىلمايدى.

– ەگەر مەرزىمىنەن بۇرىن پارلامەنتتىك سايلاۋ وتكەن جاعدايدا نۇرسۇلتان نازارباەۆ ساياسي جۇيەگە ترانسفورماتسيا جاساۋ ساياساتىن باستاۋى مۇمكىن بە؟

– جوق، مۇمكىن ەمەس! كونستيتۋتسيانىڭ باپتارىنا جەكەلەگەن وزگەرىستەر ەنگىزىلۋى، پارلامەنت قۇزىرەتىنىڭ ءسال-ءپال كەڭەيۋى ىقتيمال. اينالىپ كەلگەندە، دەكوراتيۆتى ارلەۋ ارقىلى بيلىكتىڭ بەت پەردەسىن سىلاپ-سيپاپ، سىرت كوزگە «ۇلى» وزگەرىستەر جاساپ جاتقانداي بولادى. جۇيەنى سول قالپىندا كونسەرۆاتسيالاپ، بۇرىنعى كەيپىن ساقتاپ قالادى.

بۇگىنگى بيلىك تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جاساۋعا دايىن ەمەس دەپ سانايمىن. الايدا بيلىك ساياساتىنداعى وسى باسىمدىق تۇراقتى بولا قويماس، سەبەبى الەۋمەتتىك قيىندىقتارعا قازاق توزىمدىلىك تانىتقانىمەن، ونىڭ دا تاۋسىلاتىن كەزى بولادى. بيلىك ء«مىز باقپايتىن» مىنەزىنەن تايمايدى دەگەنگە دە سەنۋ قيىن: ونى تايدىرۋ وركەنيەتتى بەيبىت جولمەن شەشىلىپ جاتسا – قۇبا-قۇپ. سوندىقتان ەلدە حالىققا قارايلاس وزگەرىس جاساۋ – نازارباەۆتىڭ ءوز قولىندا، ونداي قادامعا بارماسا، الدىدا قارسىلىق ارەكەتتەرگە ءوزى جول اشىپ بەرۋ قاۋپى تۇر.

 – راسۋل مىرزا، تاعى ءبىر الاڭدايتىن ماسەلەگە قاتىستى ساۋالدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. جۋىقتا قىتاي ساپارىنان ورالعان پرەزيدەنت نازارباەۆ قىتايلىقتاردىڭ 50-گە جۋىق ءوندىرىس ورىندارى قازاقستانعا كوشىرىلەدى دەگەن جورالعى ايتتى. بۇل شەشىم ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدا دۇرىس بولدى دەپ ويلايسىز با؟

– بۇل اراداعى باستى ماسەلە – قىتايمەن بولسىن، باسقامەن بولسىن، وسىنداي ىنتىماقتاستىققا قاتىستى ەكى اراداعى قول قويىلاتىن قۇجاتتار جاريا تۇردە جاسالاۋى ءتيىس. ولاي دەۋىمە سەبەپ – سوڭعى قول قويىلعان شەشىمدەردەن، قىتايدان العان ميللياردتاعان نەسيەگە قاتىستى قۇجاتتاردان قوعام بەيحابار. قارىز ەل يگىلىگى ەسەبىنەن قايتارىلادى ەمەس پە؟ ءتىپتى قىتايدى بىلاي قويعاندا، ءوز ىشىمىزدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماڭىزى بار قۇجاتتاردىڭ ءماتىنى جۇمباق. دەمەك، ەلگە كوشىپ كەلەتىن كاسىپورىندارداعى قازاقستاندىق جۇمىس كۇشىنىڭ مارتەبەسى قىتايلىقتارمەن تەڭەستىرىلە مە؟ قازاقتىڭ مۇددەسىنە سايكەس بولسا، ونداي قۇجات، كەلىسىم-شارتتاردى قۇپيا ۇستاۋدىڭ قاجەتى قانشا؟

 – شاماسى، قىتايدان كوشىرىلەتىن ول زاۋىتتاردى قىتايلىقتاردىڭ وزدەرى سالاتىنىن ەسكەرسەك، قازاقستاندا الەۋمەتتىك قاقتىعىستار بولۋى مۇمكىن عوي. ماسەلەن، اقتوعاي كەن بايىتۋ كومبيناتىنداعى قىتايلىق جانە جەرگىلىكتى جۇمىسشىلار اراسىنداعى جاپپاي توبەلەستى ەسكە الىپ كورىڭىزشى...

– ابدەن مۇمكىن! جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، كەلىسىم-شارتتىڭ ءماتىنى جاريا تۇردە، ەلدىڭ نازارىنا ۇسىنىلۋى ءتيىس. سايىپ كەلگەندە، اتا زاڭىمىزدىڭ تالابى بويىنشا، كەز كەلگەن مەملەكەتپەن كەلىسىمگە كەلگەندە، قول قويىلماستان بۇرىن رەسمي باق-تا جاريالانۋى ءتيىس. بىراق وسىنداي كەلىسىمدەردىڭ بارلىعى قۇپيا تۇردە ساقتالىپ وتىر، ياعني بيلىكتىڭ ءوزى زاڭدى بۇزۋدا. وسىعان دەيىن دە ەلدىڭ باتىس وڭىردەگى مۇناي وندىرەتىن كاسىپورىنداردا قىتايلىق ازاماتتار جۇمىس ىستەپ كەلدى. قىتاي دا ءوز مۇددەسىن، ءوزىنىڭ قارا باسىن ويلايتىنى زاڭدىلىق. ىقپالىن جۇرگىزۋگە تالپىنادى. ال ءبىز ءوز ۇلەسىمىزدى ىڭ-شىڭسىز وزگەگە ۇستاتا سالساق، بولاشاق ۇرپاق الدىندا كەشىرىلمەس كۇنا بولار ەدى. قىتاي ءوز تاراپىنان جۇمىسشىلارىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جانىن بەرە قورعاشتايدى، ال ءبىز ءوز ەلىندە جۇرگەن قازاقتىڭ تالابى ەسكەرۋسىز قالىپ، ەڭبەگى قانالىپ جاتقان جاعدايدان حاباردارمىز. نەسيە الدىق ەكەن دەپ، كورشىلەر نە ايتسا، سوعان كونە كەتۋ – بىزدەگى بيلىك وكىلدەرىنىڭ السىزدىگى دەپ بىلەمىن.

سۇحباتتاسقان ەرمۇرات باپي

 ەسكەرتۋ: تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى.

 دەرەك كوزى: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №30 (301) وت 10 سەنتيابريا 2015 گ.