(ەدۆارد مۋنك. ايقاي)

- ءى -

ءتۇس

...پرەزيدەنتتىڭ جەكە قابىلداۋى. كىرسەم الدىندا ساراي ءامىرى وتىر ەكەن. وتتى كوزدەرىمەن ءبىر شولىپ ءوتىپ:

-         ءيا، ايتا بەر!.. تىڭداپ تۇرمىن، - دەدى.

الدىنا جەتسەم ارىلا ايتسام دەگەن سوزدەرىم اۋزىما تۇسپەي توسىلىپ قالدىم. ايتپاعىم كوپ ەدى، شىركىن جەكە بولعاندا عوي!.. توسىلا بەردىم. ۇنسىزدىك سوزىلىپ بارادى... امال جوق توتەسىنەن تارتتىم. تاۋەكەل!..

-         تاقسىر، وندا ءبىر ەمەس، ەكى ادامنىڭ وبالىنا قالاسىز!..

ءزارلى جانارىمەن وڭمەنىمنەن وتكىزە ءبىر تۇيرەپ ءوتتى دە، كوز قيىعىن نوكەرىنە اۋداردى...

جەكە قالدىق. «شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى»... ونىڭ ۇستىنە، ەندى شەگىنەتىن دە ەشتەڭە قالعان جوق. اتا-بابا ارۋاعىنا سىيىنىپ، ءسوزىمدى قايتا ساباقتادىم.

-         الديار، باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق!.. كىرگەن ەسىگىمنەن قايتا شىعام با، جوق پا – قۇداي ءبىلسىن!.. سوندىقتان، اقىرى باستادىم عوي، ايتىپ تىنايىن... بار تىلەگىم – وسى!..

-         باستا!

-         باستاسام، ماڭگىلىك ەشكىم جوق... ادام سايتان ەمەس. جۇمىر باستى پەندە جاۋاپسىز قالمايدى. ارتىڭىزعا قاراڭىزشى، نە ىستەدىڭىز؟ ارمان ەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىز وسى بولسا، اتاسىنا راحمەت!..

-         سونشا نە بولدى؟ ەل ورنىندا، جۇرت تىنىش. قارنى توق، كويلەگى كوك – باسقا نە كەرەك؟! ەڭسەلى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىندامىز، ۇزاماي وتىزدىققا دا ىلىگەمىز!.. ءبىزدى قازىر بۇكىل الەم بىلەدى، دۇنيە ءجۇزى تانيدى. قانشاما عاجايىپ جيىندار مەن باسقوسۋلار، ء دۇبىرلى جارىستار مەن كەزدەسۋلەر وتكىزدىك. الدا ەكسپو، وليمپيادا بار!.. بۇرىن قازاقتا مۇنداي بولىپ پا ەدى؟ قانە، ايتشى، قاشان بولدى؟! ەشقاشان!..

-         ءسىز شىنىمەن وسىنى شىندىق دەپ ەسەپتەيسىز بە؟ ءبارى – وتىرىك، ءبارى – جالعان. جالعان تابىس، جالعان جەتىستىك... جانە ءسىز بۇنى جاقسى بىلەسىز!.. قاعاز ءبارىن كوتەرەدى. ال حالىق شە، كوتەرە الا ما؟ جۇرتىڭىزعا، ۇلتىڭىزعا قاراڭىزشى!..

بيلىك قايدا، ەل قايدا؟ شىندىق قايدا، وتىرىك قايدا؟ باي قايدا، جارلى قايدا؟!

تاپقانىنان جوعالتقانى، جەتكەنىنەن توككەنى، اسقانىنان شاشقانى كوپ!.. اتامەكەن، تۋعان جەرىندە كىرمە جۇرتتىڭ كۇيىن كەشىپ وتىرعان كىرىپتار حالىق. ادامي قۇندىلىقتار كەرى كەتىپ، دۇنيە تەرىس اينالدى. رۋحى جاسىپ، سەنىمى شايقالعان ەل كۇن ساناپ ازىپ-توزىپ، تىلىنەن، دىلىنەن ايرىلا باستادى. جيىرما بەس جىلدا قازاق حالقىنىڭ رۋحى، ەرلىگى مەن ورلىگى كەشەگى جەتپىس جىلدا جەتپەگەن دەڭگەيگە جەتتى. قايران، جەلتوقسان!.. بۇگىن سەن بىزگە كورگەن تۇستەيسىڭ!..

وسى كۇنگە دەيىن تىم بولماسا تەرى يلەپ، شۇلىق شىعاراتىن ءبىر زاۋىتىمىز جوق. ايقايىمىز جەر جارادى. داڭعوي ماقتان، داڭعازا داراقىلىق!.. ادال قازاق – قۇلعا، ۇرى-قارى – بيگە اينالدى. جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق، ءوزى تويسا دا كوزى تويمايتىن تويىمسىزدىق، ىرىلىك-كىسىلىك اتاۋلىدان جۇرداي تەكسىزدىك، جاعىمپازدىق، جالتاقتىق، قورقاقتىق... ءوز ۇلتىنان ءوزى شوشىپ، ولەردەي جەك كورەتىن ناداندىق پەن ازعىندىق!.. بۇگىنگى بيلىكتىڭ سىيقى – وسى!..

ەرتەڭ ەل قايدا بارادى؟ جەر ەرتەڭ كىمگە قالادى؟!

جيىرما بەس جىلدا جەتى باستى جالماۋىز بولسا دا توياتىن ۋاقىتى بولدى عوي بيلىكتەگىلەردىڭ. «تويدىم-قويدىم» دەر ەشكىم جوق، جانتالاسىپ ءولىپ بارادى!.. جەڭىسىمىز سول، جەتپەگىمىز وسى ما؟!

-         اۋ، ولار سونداي بولسا، بۇعان دا مەن كىنالىمىن بە؟! مەن ولارعا ءبارىن جاسادىم. جول اشتىم، جاعداي تۋعىزدىم... ال ولار ىشكەن-جەگەننەن باسقا ەشتەڭە بىلمەيدى!..

-         تاقسىر، ولاردىڭ ەشقايسىسى كوكتەن تۇسكەن جوق قوي؟ ءبارىن ءوزىڭىز تاڭدادىڭىز، ءوز «پرودۋكتىڭىز»... «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى». ءوزىڭىز باس بوپ: «جىگىتتەر، جيىرما بەس جىل بولدى... ىشتىڭدەر-جەدىڭدەر، جەتەر! ەندى جۇمىس ىستەيىك!» - دەپ، ايتقانعا كونىپ، ايداۋعا جۇرمەگەن قورقاۋلار مەن نادانداردىڭ بەس-التاۋىنىڭ باسىن الساڭىز، ەرتەڭ-اق ءبارى جىپتىكتەي بولار ەدى!.. وعان كۇمان جوق. تەك ول ءۇشىن الدىمەن جۇيەنى وزگەرتۋ كەرەك... ءيا، ءوزىڭىز قۇرعان!.. ونسىز ەشتەڭە وزگەرمەيدى.

-         كەشە عانا سايلاندىم... ازىرگە ۋاقىت بار. بۇنىڭ ماعان قاجەتى قانشا؟!

-         «... كىمدە-كىم ازسا، اللا ولاردىڭ ءماۋلىتىن ۇزارتا بەرەدى...» ء(ماريام سۇرەسى، 75 ايات.). شولمەك مىڭ كۇندە ەمەس، ءبىر كۇندە سىنادى... ءومىر بار جەردە – ءولىم بار. اللا الدىندا ءبارىمىز بىردەيمىز. پەندە نەعۇرلىم جوعارى كوتەرىلگەن سايىن، سوعۇرلىم بيىكتەن قۇلايدى. جاۋاپكەرشىلىك تە سونداي!..

قازاق حالقى كىمنەن كەم ەدى؟! اتا-باباسى اق بىلەكتىڭ كۇشى مەن اق نايزانىڭ ۇشىمەن جان سالا قورعاپ، تىلەرسەكتەن ساز، تەبىنگىدەن قان كەشىپ ءجۇرىپ مۇراعا قالدىرعان ۇلان-بايتاق جەرى، استى-ءۇستى قازىناعا تولى قۇت مەكەنى، سول جەردىڭ سارقىلماس مول بايلىعى بىرلىگى مەن تىرلىگى جاراسقان ءتول جۇرتىمىزدىڭ وزىنە تيگەندە، يگىلىگى مەن راحاتىن وزدەرى كورە العاندا ءبارى باسقاشا بولار ما ەدى؟!

ال قازىر كىم سورلى، قازاق سورلى! كىم كەدەي، قازاق كەدەي! كىم ءۇيسىز، قازاق ءۇيسىز! كىم كۇيسىز، قازاق كۇيسىز!..

نەگە؟ جازىعى نە؟! ەرىم دەپ قولداپ كوككە كوتەرىپ، سۇلتانىم دەپ سەنىپ توبەسىنە تۇتقانى ما؟!

سۋداي تۇنىپ، سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان ەل الا تايداي ءبۇلىنىپ، ىركىتتەي ىدىرادى. بار مەن جوققا، اش پەن توققا، باي مەن كەدەيگە، ورىس ءتىلدى مەن قازاق تىلدىگە، اۋىل مەن قالاعا، مامبەتتەر مەن پاڭكوتتەرگە... كولدەنەڭ قوسىلعان كوك اتتىلار تاعى بار. ءتىلىڭىز – ءۇش بولەك، ءدىنىڭىز – قىرىق بولەك، ال ءدىلىڭىز... ءيا، بۇگىندە ول دا كۇماندى!.. ءۇمىت ءۇزىلىپ، سەنىم سارقىلدى. ەندى سىزدە ەكى-اق جول بار. بۇل – ءسىز ءۇشىن ەڭ سوڭعى سىن. نە وسى مەرزىمىڭىز بىتكەنشە لايىقتى مۇراگەر تاباسىز، نە ەلدەن ايرىلاسىز!.. ونسىز دا وعان كوپ قالعان جوق. مەنەن كەيىن كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن دەپ، ءدال وسىلاي تارتا بەرسەڭىز، ۇزاماي ونى دا كورەسىز... ەرىك سىزدە!.. سوڭعى كەزدە جيىلەپ كەتكەن بەيمالىم اپاتتار مەن قيسىنسىز قىرعىندار نەنىڭ نىشانى؟!

-         وندا ءوزىڭ ايتشى، كىم بار؟ سەنىم ارتار ەشكىم جوق، ءبارى – شەتىنەن ۇرى-قارى، جەمقور. بىلعانباعان بىرەۋى جوق. وسىدان بىردەڭە شىعا دەپ ءۇمىت ارتىپ، تاربيەلەيسىڭ... قىزمەتكە قوياسىڭ. قانشا قارجى، قانشا ۋاقىتىڭ كەتەدى. ولار بولسا، انە، كورگەنىنەن جازبايدى!..

-         ەندى قايتسىن، «كورگەن كورگەنىن، كوسەۋ تۇرتكەنىن ىستەيدى»... الما اعاشتان الىسقا قۇلامايدى.

وكىنىشتى، بىراق شىندىق!.. قاسىڭىزدا قازىر ارتىنان ەل ەرەتىن ەشكىم قالعان جوق. باس سارداردان باسقا... راس، ول دا – ءوز ء«ونىمىڭىز!..».

دەگەنمەن، ەل يەسىز، جەر كيەسىز بولمايدى!.. ەل ءىشى – اسىل قازىنا. شىن ىزدەسە ءبارى دە تابىلادى!..

بىرەۋلەر ءتىپتى ءسىز كەتسەڭىز دۇنيە قاراڭ قالاتىنداي كورەدى. وتكەندە ءبىر جاعىمپاز «ەل باسقارۋ وڭاي ەمەس... ەگەر ەلباسىنىڭ ورنىندا وزدەرى وتىرسا، كورەر ەم. ەكى كۇنگە شىداماي، كوتتەرى تەرلەپ «قۇداي-اۋ، قۇتقارا كور!» دەپ تۇرا قاشار ەدى!» دەپتى. بوس ءسوز!..

ءسىزدى تۋعان انا باسقانى دا تۋادى. قۇدايعا شۇكىر، قازاق قاتىنسىز ەمەس!..

بار-جوعى – 17 ميلليون، ءبىر-اق قالانىڭ حالقى.

سوندا نە، ميللياردتاردى باسقارىپ، اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ وتىرعاندار پايعامبار ما؟!

تۇسىنەمىن، جاعداي بولەك... ابىلاي حان «بارىنەن از اسقا باقاۋىل، از ەلگە حان بولعان جامان» دەپ نەگە ايتقان؟! ءبىر جاعىڭ وت، ءبىر جاعىڭ سۋ. وڭ جاعىڭدا – ايداھار، سول جاعىڭدا – اق ايۋ. توڭىرەك تۇگەل جاۋ. تايىپ جىعىلساڭ تالاۋعا دايىن!..

ارباسۋعا، الداسۋعا تۋرا كەلەدى. قارماسىپ، جارماسۋعا ءماجبۇرسىڭ... وڭاي ەمەس! وندا مەن دە كەلمەس ەدىم!..

قىس وتكەن سوڭ، كوكتەم شىعادى. كوكتەمدى جاز، جازدى كۇز الماستىرادى. تۇرا بەرسە سۋ دا ساسيدى. بۇل – تابيعات زاڭى. ءتاڭىر ءبارىن سولاي جاراتقان.

تاڭداۋ سىزدە. ۋاقىت – تار، زامان – جۇيرىك. ەرتەڭ كەش بولادى.

قۇدايدىڭ ءبىر اتى – حالىق. حالقىڭىزدىڭ وبالىنا قالماڭىز. قارعىسىن ارقالاپ، كارىنە ۇشىراماڭىز!..

-         توقتات! مەن نە، قيماي ءجۇر دەيسىڭ بە؟! ال تاپشى، كىم بار؟!

تىنىسىم تارىلىپ، جۇرەگىم قىسىلدى.

-         مەن... مەن شە؟ مەن بارمىن! – دەدىم جان داۋىسىم شىعىپ.

ءوز داۋىسىمنان ءوزىم شوشىپ وياندىم...ءتۇسىم ەكەن!.. بۇعان دا شۇكىر!..

ءىى-

جانىم اشيدى...

...جانىم اشيدى. كىمگە دەيسىز عوي؟ ادىلبەك جاقسىبەكوۆكە. نەگە دەيسىز بە؟ ايتايىن...

وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، جاقىندا ونى ەلباسى ەكسپو – 2017 ۇك-نىڭ باسشىسى قىزمەتىنە تاعايىندادى. قوسىمشا قىزمەت. اقىسىز.

مەملەكەتتىك قىزمەتكەر اكىمنىڭ قانشا ايلىق الاتىنىن بىلمەيمىن. ونىڭ ۇستىنە، استانانىڭ...

ال ۇك باسشىسىنىڭ ەڭبەكاقىسى – 10 مىڭ دوللار.

...دەگەنمەن، وبال بولدى!..

تۇرماعانبەت كەنجەباەۆ –  

اقىن، قازاقستان جازۋشىلار  جانە

جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى. 

Abai.kz