جازۋشى تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆكە تەلەفون شالدىق. الدەنەگە نازالى ادامنىڭ داۋىسىن ەستىدىك. كوپ نارسەگە كوڭىلى تولمايتىنى بايقالدى. ءتىپتى، ءوزىنىڭ كىتابى تۋرالى ايتقانىمىزدى دا تىڭداعىسى كەلمەدى. «مىنا زاماندا جازۋشى كىمگە كەرەك؟»

بۇل ءسوزدى تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ ايتسا، باسقامىز قايتەمىز؟ ءتۇرلى ساۋالنامالاردا ول مىقتى جازۋشىلار قاتارىندا اتالىپ ءجۇر. جاڭاشا ويلايتىن جازۋشىلار ونى تىزىمنەن تاستامايدى. اۋقاتتى ادامداردى قايدام، ساۋقاتتى قالامگەرلەر اراسىندا: «تىنىمبايدى وقىدىڭ با؟»  – دەگەن ساۋال وزىمىزگە تالاي قويىلدى.

سويتكەن جازۋشى ءوز كىتابى تۋرالى اڭگىمەلەسۋگە قۇلىقتى ەمەس. تەلەفون جەلىسىنىڭ ارعى باسىنان تۇڭىلە سويلەدى. «كىم وقيدى، قاجەتى قانشا؟» دەگەن ءسوز جۇرەگىمىزگە بىزدەي قادالدى. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن تىنىمباي تاقىرىبىنا بەتتەي الماي جۇردىك. الايدا، ول بىزگە ءبارىبىر مازا بەرمەدى. تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ «اۋعاندىق قۇستار» اتتى  كىتابىن تالداۋعا تولەن ابدىكۇلى مەن امانگەلدى كەڭشىلىكۇلىن شاقىردىق.

 جۇسىپبەك قورعاسبەك: تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ كەشەگى سوتسرەاليزمنىڭ قۇرساۋىنان شىعا الماي جۇرگەن زاماننىڭ وزىندە العان تاقىرىبى دا، جازۋ ءستيلى دە، بارلىعى وزگەشە، جاڭاشا جازۋشى بولدى. سول كەزدە تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ قانا ەمەس، دۋلات يسابەكوۆتىڭ «قارعىن» رومانىن ءبىز وزگەشە دەڭگەيدە، وزگەشە باعىتتا جازىلعان جاڭالىعى بار شىعارما رەتىندە قابىلدادىق. سودان كەيىن قولدان-قولعا وتكىزىپ وقىعان «وڭ قولدىڭ» ءوزى بىزگە توسىن دۇنيە بولدى. باسقا ءبىر تۇسىنىكتە جازىلعان شەتەلدىك ادەبي شىعارما سياقتى ەلەستەدى. ودان كەيىن وسى باعىتتا مۇحتار ماعاۋين جازا باستادى. تىنىمباي اعا بار، دۋلات اعا بار، ءسىز بار، كەڭەس زامانىنان كەيىن عانا «كوزىمىزدى اشتىرىپ، جۇمدىرعان» مودەرنيستىك باعىتقا قالاي كەلىپ قالدىڭىزدار؟ مىسال ءۇشىن ايتايىق، پوەزيانى تۇسىنۋگە بولادى. ماعجاندار بولدى بۇل باعىتتا. ال ەندى بۇل پروزاعا قالاي كەلىپ قالدى؟

تولەن ابدىكۇلى: مەن ءوزى ءار جەردە سوۆەت ادەبيەتىن جوققا شىعارىپ جۇرەم. سەبەبى، سوۆەت ادەبيەتى دەگەنىمىز – سوۆەتتىك شىندىق. سوۆەتتىك شىندىقتىڭ ايتارى بەلگىلى، «سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسىندا قازاق حالقى باقىتتى بولدى». «ەلمەن بىرگە سوۆەت وكىمە-ءتىن ورناتىستى، شات-شادىمان ءومىر ءسۇردى». «كەرەمەت مادەنيەتكە جەتتى»… بىراق، ونىڭ ءبارى شىندىققا جاتپايدى. قازاق حالقى بارلىق قاسىرەتىن سوۆەت وكىمەتى كەزىندە كوردى. ال، سوۆەت ادەبيەتى سونى كورسەتە المادى. سول سەبەپتى مەن ونى جوققا شىعارام. بىراق سول كەزدە شىققان شىعارمالاردىڭ ءبارىن بىردەي سوۆەتتىك ادەبيەتكە نەمەسە سوتسرەاليزمگە جاتقىزۋعا بولمايدى. ول كەزدە دە الەمدىك ادەبيەتتىڭ ۇلگىسىمەن جازىلعان شىعارمالار بولدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «كوكسەرەگىنەن» باستاپ، ماسەلەن. «كوكسەرەكتى» ەشقانداي سوتسرەاليزمگە جاتقىزۋ مۇمكىن ەمەس، كەلمەيدى. سول سەكىلدى قانشاما توم شىعارمالارىمەن حالىق وسپەي تۇرا المايدى عوي، بالانىڭ وسپەۋى مۇمكىن ەمەسى سەكىلدى. ازداپ الەمدىك ادەبيەتپەن تانىسا باستادى. الەمدە كىمدەر بار ەكەنىنە كوز جەتكىزدى. سوۆەت وكىمەتىنەن دە باسقا جەر بار ەكەنىن، ەل بار ەكەنىن، ولاردىڭ جازۋشىلارى بار ەكەنىن بىلمەي، قاراڭعى قالعان جوق. الپىسىنشى جىلدارى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قوعامدا دا، ونەردە دە، ادەبيەتتە دە ويانۋ باستالدى. ءوزى «60-جىلدىقتار» دەگەن بار عوي. بۇل «60-جىلدىقتاردىڭ» نەگىزگى ءمانى، سيپاتى – نارازىلىق، پروتەست. ومىرگە ريزاشىلىقتىڭ جوقتىعىنان تۋعان نارسەلەر. مىنە، سول كەزدە جاڭاعى ءابىش كەكىلبايۇلى، مۇحتار ماعاۋيندەر شىقتى، ودان كەيىن ءبىزدىڭ ۇرپاق كورىندى، تىنىمباي دا شىقتى. ال ەندى ءبىر عاجابى، جاڭاعى ايتىپ وتىرعان سوزىمە كىشكەنە كەلىڭكىرەمەيتىندەي دە جەرى بار. قازىر تاۋەلسىزدىك ورنادى. بۇكىل شىعارماعا، ادەبيەتكە باسقاشا كوزقاراس باستالدى. بىراق، سوندا دا بەيىمبەت ءمايليننىڭ شىعارمالارى وسى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ وقىرمانىن جوعالتقان جوق. ويتكەنى بەيىمبەت شىن مانىندە وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. بەيىمبەت قالامگەر رەتىندە كەيىپكەرلەرىن ءوزىنىڭ بۇيرىعىمەن جۇرگىزبەيدى، كەيىپكەرلەرى ءوزىنىڭ شىندىق ومىرىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتادى. اراسىندا سوۆەت وكىمەتىن جاقتايتىن ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز قوسا سالادى. ال ەندى قازىر قاراپ وتىرساڭ، مۇلدەم باسقاشا سيپاتقا يە بولعانىن بايقايسىڭ. كەزىندەگى ءبىز بەيىمبەت سوۆەت وكىمەتىن دارىپتەدى دەگەن دۇنيەلەرى، كەرىسىنشە، كەلەكە قىلعان بوپ شىعىپ وتىر قازىر. سوۆەت وكىمەتىن بارىنشا كەلەكە قىلعان جازۋشى – بەيىمبەت. ال وسى ءستيلدى، وسى مەكتەپتى ارى قاراي دامىتىپ، كادىمگى قازاق ادەبيەتىنە جاڭا ءبىر باعىت اكەلگەندەردىڭ ءبىرى – تىنىمباي. ويتكەنى تىنىمبايدى ايتىپ وتىرىپ، بەيىمبەتكە توقتالماۋ مۇمكىن ەمەس. سونىڭ جالعاسى سەكىلدى، كەز كەلگەن ادام سولاي قارايدى. بىراق تىنىمبايدى بەيىمبەتپەن بىرگە  قويۋعا تاعى بولمايدى. مۇنىڭ وزىنشە ۇشتالعان ءستيلى بار، ءوزىنىڭ دۇنيەتانىمى بار. كەيدە ۇلى شىعارماعا دا سىن ايتۋعا بولادى. ماسەلە وندا ەمەس، ماسەلە دۇنيەگە ادەبي قۇبىلىستىڭ كەلۋىندە. تىنىمبايدىڭ العاشقى شىعارمالارىندا دا ءدال وسىنداي بولاتىن، ول رەاليست بولاتىن.تۇڭعىش پوۆەسىن «جالىن» جۋرنالىنا باسقانىمىز ەسىمدە. سوندا «جالىننىڭ» كوپشىلىككە بەلگىلى كونكۋرسىندا ءبىرىنشى سىيلىق الدى. ونى وقىپ شىعىپ، اۆتوردىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىز، جانكۇيەر بولىپ جۇردىك. كەيىن قاراساق، ەشكىم بىلمەيتىن تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ دەگەن جىگىت بولىپ شىقتى. تىنىمباي ادەبيەتكە تولىق قالىپتاسقان كۇيىندە كەلدى. العاشقى پوۆەسىنىڭ ءوزى شىن مانىندە وتە جوعارى دەڭگەيدە جازىلعان پوۆەست بولدى. سول ۋاقىت قايتالانعانداي بولىپ، ءتورت-بەس جىل بۇرىن «وركەنيەت» جۋرنالىنا «جىلاننىڭ ۋى» دەگەن پوۆەسىن باستىم. مۇندا دا سول باياعى تىنىمباي، اۋىلدىڭ ءومىرىن  بەس ساۋساعىنداي جاقسى بىلەدى. اۋىلدىڭ مۇڭىن، اۋىلدىڭ قايعىسىن، اۋىل ادامدارىنىڭ بارلىق الۋان ءتۇرلى حاراكتەرلەرىن…

جۇسىپبەك قورعاسبەك: قالاي ايتساق تا، قازاق ادەبيەتىنە سول زاماننىڭ وزىندە جاڭالىق اكەلگەن جازۋشىلاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى. بىراق، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ تە وزگەرمەي تۇرمايدى. امانگەلدىنىڭ ءبىر ماقالاسىندا ستيل زامانعا قاراي، قوعامعا قاراي اۋىسىپ، وزگەرىپ وتىرادى دەگەن پىكىر بار ەكەن. جازۋشىنىڭ ماقسات-مۇددەسىنە قاراي دەگەن سياقتى، مىسالى. مەنىڭشە، «كەنە» اڭگىمەسى جازۋشىنىڭ ارعى-بەرگى جازعان دۇنيەلەرىن ءبىر ۋىسقا جيناپ تۇرعان سياقتى. وسى اڭگىمەسىن جاڭاشىل جازۋشىلارىمىز كوپ اتادى كەزىندە. سەنىڭشە، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ جاڭالىعى نەدە دەپ ويلايسىڭ، امانگەلدى؟

امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى:  مەنىڭ ويىمشا، جازۋشىنىڭ ءوسۋى  ونىڭ ادەبيەتكە تازا جۇرەگىمەن كەلۋى جانە سول قالپىنان وزگەرمەي،  ساقتالىپ قالۋىندا بولسا كەرەك. ارينە، جۇرتتىڭ ءبارى دە ادەبيەتكە  ۇلى ماقساتتى قۋىپ  كەلەدى. ءبارى دە ادەبيەتكە كەلگەندە ءسوز ونەرىنە ادال قىزمەت ەتۋگە انت بەرەدى. بىراق، ۋاقىت وتە كەلە سولاردىڭ كوبى ونەردىڭ ۇلى ميسسياسىن ۇمىتىپ، ونى پەندەشىلىك ماقساتپەن شاتاستىرىپ الادى.  سول كەزدەن باستاپ  اقىننىڭ، جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعى ولەدى. قۇردىمعا كەتە باستايدى. ءوز باسىم تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ شىعارمادان-شىعارماعا ءوسىپ وتىرۋىنىڭ سەبەبىن سول بەرگەن سەرتىنە ادال بولىپ قالعان تازالىعىمەن  بايلانىستىرامىن.  جازۋشىنىڭ ەش ۋاقىتتا ۇلى ادەبيەتتىڭ مۇراتىن ساۋداعا سالعان كەزى بولعان ەمەس. ارينە، تىنىمباي اعامىزدىڭ كەيبىر جازعان شىعارمالارىندا دا شەبەرلىك جەتىسپەي جاتاتىن جەرلەر بار. كەيبىر شىعارمالارىندا ايتا الماي قالعان ءبىر ويلار دا بولۋى مۇمكىن. بىراق، جازۋشى ءۇشىن ول ۇلكەن ءمىن ەمەس. ونداي كەمشىلىكتەر ءىرى سۋرەتكەرلەردىڭ بارىندە دە بار.  ەڭ باستىسى، ول ەشۋاقىتتا دا زامانعا بەيىمدەلىپ، ۋاقىتقا يكەمدەلىپ، جالعان شىعارما جازعان ەمەس.

جاڭا ستيلگە بايلانىستى  مەنىڭ پىكىرىمدى مىسالعا كەلتىردىڭىز. مەنىڭ ۇعىمىمدا ستيل دەگەنىمىز – ادامنىڭ ءوزىنىڭ ىشكى تابيعاتىنان شىعاتىن نارسە. ەشكىمگە ۇقسامايتىن جاڭا ستيل اكەلۋ ءۇشىن عانا اڭگىمە جازۋدى ماقسات ەتەتىن پروزايكتەردى مەن قابىلداي المايمىن. جازۋ ءۇشىن الدىمەن ادامدا ءبىر ۇلكەن وي پايدا بولۋى كەرەك. وي پايدا بولعاننان كەيىن بارىپ قانا سوعان ىڭعايلى فورما، ستيل وزدىگىنەن قالىپتاسادى.  تىنىمباي اعام دا، مەنىڭ ويىمشا، ستيل قۋالاۋشىلىققا اسا اۋەس بولعان جازۋشى  ەمەس.  ماعان ول فورما ىزدەپ، ستيل ىزدەپ اۋرەلەنبەگەن سياقتى بولىپ كورىنەدى. ويتكەنى ول وتە ەركىن جازادى. سوندىقتان دا ونىڭ جازعان دۇنيەلەرىن تىنىسىڭ تارىلماي، ەركىن وقيسىڭ.  ءوز باسىم اقىندار مەن جازۋشىلاردى  ەكىگە بولەم. اقىندىقپەن اۋىراتىندار جانە ناعىز اقىندار. جازۋشىلىقپەن اۋىراتىندار جانە ناعىز جازۋشىلار. بىزدە ناعىز اقىندار، ناعىز جازۋشىلار وتە از. تىنىمباي اعامىز وسى سيرەك – ناعىز جازۋشىلاردىڭ قاتارىنان.

ءبىزدىڭ پروزامىزدا ەكى ۇلكەن مەكتەپ بار. بىرەۋى – اۋەزوۆتىڭ مەكتەبى، ەكىنشىسى – بەيىمبەتتىڭ مەكتەبى. اۋەزوۆ مەكتەبىنىڭ ءبىر باقىتى، ونىڭ جالعاستىرۋشىلارى، شاكىرتتەرى كوپ بولدى دا، ول مەكتەپ ءوزىنىڭ ادەمى، جاقسى جالعاسىن تاپتى. ماعاۋيننىڭ شىعارمالارىن وقىعان ادام ونىڭ اۋەزوۆ مەكتەبىنەن شىققانىن بىردەن بايقايدى. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ شىعارمالارىنان دا ونىڭ اۋەزوۆكە بۇيرەگى بۇراتىنى ايقىن سەزىلەدى.  ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ «شىڭىراۋى» دا، «بايگەتورىسى»، «حانشا داريا حيكاياسىنان» دا اۋەزوۆ تاعىلىمىن كورەسىز. ال، تولەن ابدىكوۆتىڭ ء«ولىارا» رومانىنداعى كەيبىر دەتالداردان  بەيىمبەتتىك ءستيلدى جازباي تانيسىز. الايدا، وسى ۇلكەن بەيىمبەتتىك مەكتەپتىڭ بىردەن-ءبىر جالعاستىرۋشىسى جانە ونى بيىك دەڭگەيگە  كوتەرگەن جازۋشى – تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ. ادامدى جىلاتۋعا بولادى، ال كۇلدىرىپ وتىرىپ جىلاتۋ – شەبەرلىكتىڭ شىڭى.  ونىڭ ء«بورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشقان قىس» دەگەن شىعارماسىندا قازاقتىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن پسيحولوگياسى كەرەمەت بەرىلگەن. شىعارمانى باسىنان اياعىنا دەيىن وقىپ شىققانشا كۇلكىدەن ىشەگىڭ ءتۇيىلىپ قالا جازدايدى. كۇلدىرۋ ماقساتىمەن جازعان ساتيريك جازۋشىلاردىڭ اڭگىمەلەرىنەن دە مەن ونداي شەبەرلىكتى كورگەن جوقپىن.  بەيىمبەتتەگى كۇلدىرۋ ارقىلى ادامنىڭ  مىنەزىن اشۋ شەبەرلىگى وسى تىنىمباي اعامىزدىڭ شىعارمالارىندا ايقىن كورىنىس تاپقان. جۇرت بايقامايتىن دۇنيەلەردى بايقاپ، كۇلكىگە كومەتىن تۇستارى كوپ. تىنىمباي يۋموردىڭ شەبەرى. «جۇماعا قاراعان ءتۇن» دەگەن اڭگىمەسىن الايىقشى. سول اڭگىمەسىندە پارىكۇل دەگەن كەمپىر اۋىرىپ جاتادى. العاشىندا ءبارى كىرىپ-شىعىپ جۇرەدى. ولەدى دەگەن پارىكۇل ومىردەن وتپەي،  ۇزاق جاتىپ قالادى. اياعىندا قاراۋسىز قالىپ، ۇلكەندەردىڭ ايتۋىمەن ءبارى كەزەكتەسىپ كۇزەتپەك بولادى. ىشتەي ءبارى دە پارىكۇل كەمپىردىڭ ولگەنىن تىلەپ وتىر. كۇزەتۋگە كەلگەندەردىڭ ءبىرى: «قۇداي بىلەدى، وسىنىڭ ءتۇرى جامان، بۇگىننەن قالمايدى وسى كەمپىر»، – دەپ قويادى ءتىپتى.  ىشتە جاسىرىنىپ جاتاتىن پەندەلىك ارام پسيحولوگيانى اۆتور كەرەمەت جەتكىزە  بىلەدى. ءومىردىڭ شىندىعى مۇندا اششى ساركازممەن بەرىلگەن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك:  ءيا، ابايدىڭ «ىزالى كۇلكى» دەگەنىنە كەلەدى. «بۇل قولمەن ىستەلگەن قىلمىس ەمەس، بىراق اللانىڭ الدىنداعى قىلمىس» دەگەن سەنىڭ ءسوزىڭ بولار؟

امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى: مىسالعا تولەن اعامىزدىڭ «وڭ قول» نەمەسە تىنىمباي اعامىزدىڭ «جۇماعا قاراعان ءتۇن» اڭگىمەلەرىن الايىق. ەكى شىعارمادا دا ادامنىڭ قولىمەن ەمەس، ساناسىندا جاسالىپ جاتقان قىلمىس سۋرەتتەلگەن. قولمەن ىستەلگەن قىلمىستىڭ دا زاردابى زور، الايدا، ەڭ قورقىنىشتىسى ادامنىڭ ساناسىندا جاسالىناتىن  قىلمىس.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: سانا اعىمى، مودەرنيستىك سيپاتتار كورىنىس تاپقان. اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەدىك كەزىندە. بۇكىل دۇنيەجۇزى ادەبيەتىندە كورىنىس تاۋىپ جاتقان نارسەلەر ءبىزدىڭ ادەبيەتتە كورىنبەدى دەسەك قاتەلەسەرمىز، بالكىم؟

امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى:  مەن مودەرنيستىك، ياعني جاڭاشىل اتالىپ جۇرگەن شىعارمالاردىڭ ءبارىن قابىلداي المايمىن. سوڭعى جىلدارداعى مودەرنيستىك شىعارمالاردى، اسىرەسە،  نوبەل سىيلىعىن العان لاۋرەاتتاردىڭ كەيبىر تۋىندىلارىن  وقىپ، مىنانداي قورىتىندىعا كەلدىم. قازىر الەمدىك ادەبيەتتەگى پروزا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇلكەن توقىراۋعا ۇشىراعان سىڭايلى.  ادامنىڭ جانىنا ۇڭىلەتىن شىعارمالار نەكەن-ساياق بولىپ بارادى.  مىسال ءۇشىن ساراماگونىڭ «ەۆانگەليە وت يسۋسا» نەمەسە  دجون ماكسۆەلل كۋتزەەنىڭ «دنەۆنيك پلوحوگو گودا» رومانىن نەمەسە سول ورحان پامۋكتىڭ  سوڭعى جازعان شىعارمالارىن الايىق. ماعان بۇگىنگى پروزا  قازىر ينتەللەكتۋالداردىڭ ويىنىنا اينالىپ بارا جاتقان سياقتى بولىپ كورىنەدى. تىم قاتتى جاڭاشىلدىققا ۇمتىلعان پروزالىق تۋىندىلاردى  وقۋ دا، ءتۇسىنۋ دە قيىنداپ بارادى. قازىرگى  جاس پروزايكتەردىڭ  سولارعا تىم قاتتى ەلىكتەۋشىلىگى قانشالىقتى دۇرىس دەگەن مەنىڭ كوڭىلىمدە ۇلكەن كۇدىك تە بار. تىم جاڭاشىل بولۋعا تىرىسىپ، ۇلتتىق تامىرىمىزدان اجىراپ بارا جاتقان جوقپىز با ءبىز وسى. جاپون جازۋشىسى  ريۋنوسكە اكۋتاگاۆانىڭ تاعدىرىن الايىقشى. اكۋتاگاۆا دا ادەبيەتكە ونەر ءۇشىن دەگەن پريتسيپپەن كەلدى. بۇل ونىڭ ونەردەگى اشقان العاشقى جاڭالىعى بولاتىن. اركادي سترۋگاتسكيدىڭ «تري وتكرىتيا ريۋنوسكە اكۋتاگاۆى» دەگەن  ماقالاسىندا ەڭ سوڭىندا اكۋتاگاۆا ونەر حالىققا قىزمەت ەتۋى كەرەك دەگەن شىندىققا كوزى جەتكەن كەزدە قانداي ۇلكەن قايعىعا باتادى، قاسىرەتكە باتادى، سونى جازادى. ءوزىنىڭ جازىپ جۇرگەن دۇنيەلەرىنىڭ شىندىعىندا ۇلكەن اداسۋشىلىق بار ەكەنىن تۇسىنەدى. مىنە، ءبىزدىڭ قازىرگى پروزايكتەرىمىز دە وسىنداي اداسۋشىلىققا كەلە جاتقان جوق پا، كۇدىگىم دە، كۇمانىم دە سول. ويتكەنى، قالاي بولعان كۇندە دە شىعارمادا ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىڭ تاعدىرى، بولمىسى، شەككەن ازابى مەن قايعى-قاسىرەتى كورىنىس تابۋى ءتيىس.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ ادەبيەتشىلەر اراسىندا كوپ ايتىلىپ جۇرگەن شىعارمالارىنىڭ بىرەۋى – «كەنە» دەگەن اڭگىمەسى. ادام انا دۇنيەگە اتتانعاننان كەيىن «كەنەگە» اينالىپ كەتىپ، ءوزىنىڭ ومىردەن وتكەندەگى قايعىلى ءساتىن قايتادان كورىپ تۇرادى. ولگەننەن كەيىن ءوزىنىڭ قالاي قۇرمەتتەلگەنىن نەمەسە قۇرمەتتەلمەگەنىن كورىپ تۇرادى. بۇل ەندى الەمدىك ادەبيەتتە بار ۇلگى. امانگەلدىنىڭ كەلتىرگەن ءبىر پايىمى مىنانداي: الەمدىك ادەبيەتتەگى وسىنداي ۇلگىلەردى قاراپ وتىرساق، ۇقساستىعى ادامنىڭ جاندىككە اينالىپ كەتۋى عانا. ال ەندى تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ ەرەكشەلىگى جاندىككە اينالىپ كەتكەننەن كەيىنگى تىرشىلىگىن كورسەتۋ. بۇل شىعارمالارىنىڭ سىر-سيپاتىن وسىلاي اشىپ-اشىپ كورسەتە بەرۋگە بولادى. سونىڭ ءبىرى، اششى ساركازم مەن حالىقتىق يۋمور شەبەر استاسقان.  وسى ارقىلى تەرەڭ پسيحولوگيزم كورىنىس تابادى. كەيىپكەرلەرىن بەيىمبەتشە مىنەزدەۋ، قانىن شىعارا كەيىپتەۋ جاعىنان تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ كاسىبي بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن. ديالوگتارىن الىپ قاراساڭىز دا، پورترەتتىك سيپاتتاۋلارىن الىپ قاراساڭىز دا، ءوزىنىڭ انىق-ايقىن قولتاڭباسى كورىنىپ تۇر. «اۋعاندىق قۇستار»، «اناسىن ساعىنعان بالا»، «كۇندى جەك كورۋ» دەگەن شىعارمالارىنىڭ بارلىعى دا بۇگىنگى كۇن ادامدارىنىڭ نيەت-پيعىلىن توسىن ءارى كۇتپەگەن جانە قىزىقتى سيتۋاتسيالاردا ايرا-جايرا اشكەرەلەپ تاستايدى. وسى ارادا تولەن اعادان ءبىر نارسەنى سۇراعىم كەلىپ وتىر. تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىكى بىزگە ۇنايتىن ستيل. ادەبيەت اتاۋلىدا قارسىلىق، پروتەستىك دەگەن نارسە وقىرمانعا، حالىققا ۇنايدى. بۇل تابيعاتتا بار نارسە. پروتەستىك سيپات تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆتىڭ بويىندا، شىعارماشىلىعىندا باسىمداۋ كورىنەدى. مىسال ءۇشىن ايتساق، كۇندى جەك كورۋگە بولا ما؟ ال ەندى تىنىمباي ءۇشىن ول كادۋىلگى نارسە. نۇرماعامبەتوۆتىڭ ءبىر شىعارماسى «كۇندى جەك كورۋ» دەپ اتالادى. بىرەۋ ابدەن قارىزعا باتقان، قارىزىن سۇراۋشىلار جان تاپتىرمايدى. قارىز بەرگەن ادامداردىڭ سۇراپ كەلگەنى ەشتەڭە ەمەس. ولار كەلەدى دە دىگىرلەپ-دىگىرلەپ، اياعىندا مىڭق-مىڭق ەتىپ كەتەدى. «مەن باياعى مەكتەپتەگىدەي سازارىپ وتىرىپ الامىن» دەيدى نەگىزگى كەيىپكەر. بىراق ولاردىڭ ايەلدەرىنىڭ كەلگەنى سۇمدىق ەكەن. الايدا، ولاردىڭ ايەلدەرىنىڭ كەلىپ تاپتاپ-تاپتاپ كەتكەنى دە ەشتەڭە ەمەس. ولاردان كەيىن ءوز ايەلىڭنىڭ تاپتاپ، تابالاعانىنا ەشقانداي سۇمدىق جەتپەيدى. سويتەدى دا بۇل ادام ولگىسى كەلەدى. بالكوننان بارىپ سەكىرىپ كەتەيىن دەسە، بالاسى كەلىپ قالادى. ساۋساقتارىنىڭ ءىزى تەرەزەگە تاربايىپ-تاربايىپ تۇسكەن، بالاسى كەلىپ «پاپا-پاپا» دەپ شىڭعىرىپ جىلاپ تۇر. سودان كەيىن ءولۋدىڭ باسقاداي ءبىر جەڭىل جولدارىن ىزدەيدى. جاندۇنيەسى وسىلاي ارپالىسقا ءتۇسىپ جاتقان كەزدە، قايناعاسى قايتىس بولادى دا، جولعا اقشا جوق بولعاننان كەيىن ايەلى مەن بالاسىن جىبەرەدى دە، ءوزى قالادى. ەندى قالاي قينالماي ءولۋدىڭ امالىن ىزدەي باستايدى. بىرەۋ كونسەرۆىلەنگەن بالىقتان ۋلانىپ ءولىپتى! مۇنداي قۋانباس، جۇگىرىپ دۇكەنگە بارىپ، جەۋگە جارامدى مەرزىمى اتام زاماندا ءوتىپ كەتكەن ءبىر كونسەرۆىسىن ساتىپ الدى. سونى جەسە ولمەيدى، قايتا كۇشەيىپ كەتەدى. سول ارالىقتا كۇن بۇزىلىپ، تابيعاتتا ءبىر وزگەشە قۇبىلىس بولادى. الگى قۇبىلىس بولعاندا ەلدىڭ ءبارى شوشيدى. بۇل شىنىندا دا ەرەكشە قۇبىلىس بولىپ تۇر. جەر-دۇنيە استى-ۇستىنە ءتۇسىپ وزگەرمەك. ول دەرەۋ قارىز بەرگەن ادامداردىڭ بىرەۋىنە تەلەفون سوعادى. تەلەفون سوعادى دا: «مەن ءسىزدىڭ قارىزىڭىزدى قايتارايىن دەپ ەدىم»، – دەيدى. شىن مانىندە اقشاسى جوق قوي. «ەي، سەن قارىزدى قويا تۇرشى، مىنا دۇنيە نە بولىپ كەتتى؟» – دەيدى اناۋ. بۇل اقىرزامان بولىپ جاتىر ەكەن دەسە، «ە، وندا سەن مەنىڭ قارىزىمدى قايتارماي-اق قوي» دەيدى. ءسويتىپ ەكىنشىسىمەن، ۇشىنشىسىمەن سويلەسەدى. ءارتۇرلى پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەردى اشادى. سويتكەن ابىر-سابىردىڭ ۇستىنە ايەلى كەلەدى. امان-ەسەن وقيعانىڭ بارلىعى بىتەدى. قانداي رەاليستىك سيپاتتار دەسەڭىزشى! تىنىمباي اعامىز وسىنداي قىزىق-قىزىق سيتۋاتسيالاردى تاۋىپ الادى. الىپ بارا جاتقان وقيعا جوق، قاراپ وتىرساڭىز. بىراق، باعاناعىنداي سيتۋاتسيالاردىڭ ءوزى قىزىق.  «اۋعاندىق قۇستار» اتتى شىعارماسى دا سونىسىمەن قىزىق. ەندى ومىردە بار شىندىق قوي. كەزىندە مەن دە جۇرگەن-تۇرعان جەرلەرىمىزدى جايلاپ العان اۋعاندىق قۇستارعا بايلانىستى «ولمەيتىن قۇس» دەگەن اڭگىمە جازعام. سوسىن تاعى ءبىر اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن وقىدىم. ال مىنا اۋعاندىق قۇستار مۇلدەم باسقا بۇل جەردە. الەۋمەتتىك استارى مىڭ قاتپار. اۋعاندىق قۇستار كەلەدى دە بىرەۋدىڭ بالاسىنىڭ بەتىن شۇقىپ، قاناتىپ كەتەدى. ءبىر باي قىزىن ۇزاتىپ جاتسا، ۇستىنە كەلەدى دا ساڭعىپ كەتەدى. ءسويتىپ ءبارىن بۇلدىرەدى. وسى وقيعالاردىڭ اۋقىمىندا جازۋشى ادامداردىڭ پسيحولوگياسىن كەرەمەت اشادى. كەيىپكەردىڭ ويى: ءبىز وسى قالادا تۇرىپ جاتىرمىز دا، وسى قالادا قانداي قۇستار پايدا بولعانىنا ءبىز نازار اۋدارماپتىق. قانداي قۇس بار؟ قانداي قۇس جوق؟ سويتسە اۋعان قۇستارى كەلىپ ءبارىن قىرىپ، ءبۇلدىرىپ جاتىر. اسپانداعى قۇستار قانداي بوپ كەتكەن دەيمىز، ال ادامدار قانداي بوپ كەتكەن؟ قاراساڭىز وتە قىزىق اڭگىمە، قىزىق سيتۋاتسيا. ءتىپتى بالكونعا تىعىلىپ الىپ، اقشا ساناپ وتىرعان كەزدە اۋعاندىق قۇس ۇشىپ كەلىپ، 200 ەۋروسىن الىپ قاشىپ كەتەدى. «اتاڭا نالەت، مىناۋ اقشانى دا تانيتىن بولعان با؟» دەپ، ءتىپتى، شوشيدى ولار. وسىنداي وقيعالاردى اششى ساركازممەن كۇلدىرە دە مىسقىلداي جازىپ وتىرادى دا، ودان الەۋمەتتىك، قوعامدىق شىندىقتى اشادى. بىراق، وسى اڭگىمەنىڭ ماعان ءبىر ولقى ءتۇسىپ تۇرعان جەرى بار سياقتى كورىندى. وسىنداي جاقسى اڭگىمەگە بۇگىنگى كۇننىڭ ءبىر ساياسي وقيعالارى ارالاسىپ كەتەدى. ساياسي ءبىر شىندىقتار بولۋى مۇمكىن. پۋبليتسيستيكا ارالاسىپ كەتكەندەي اسەردە قالاسىز. مۇنداي تۇستار بەيىمبەت مايليندە دە بولعان، ارينە. بىراق ءمىنسىز دەگەن شىعارما تۇپكى شەشىمىنە كەلگەن كەزدە ساياساتقا باعىنىپ كەتىپ جاتسا، ۋاقىتشا دۇنيەدەي كورىنەتىنى وتىرىك ەمەس. وسى كەمشىلىك پە، جوق الدە بۇگىنگى زاماندا كوركەم شىعارما وسىلاي جازىلۋى كەرەك دەيسىزدەر مە؟

تولەن ابدىكۇلى: ءپرينتسيپىن عانا ايتايىن. كوركەم شىعارمادا ەشقانداي قالىپتاسىپ، قاتىپ قالعان ەشتەڭە جوق. ساياسي تاقىرىپتا جازىلعان كوركەم شىعارمالار بار. جاقسى جازىلعاندارى دا بار ولاردىڭ. نە بولماسا ءجاي ءومىردى كورسەتىپ وتىرىپ تا، ساياساتتى ارالاستىرىپ جازىپ كەتەسىڭ. ويتكەنى ساياسات دەگەن ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى بار زات قوي. اينالىپ كەتكەندە قايدا باراسىڭ. بىراق ماسەلە سوندا، ءبىز ونى قالاي كورسەتتىك؟ ول ەگەر جاماۋ سەكىلدى بولىپ تۇرسا، شىعارمانىڭ وزىمەن تولىق ۇندەسىپ، سونىڭ ىشكى قاينارىنان بىرگە قوسىلىپ شىعىپ جاتپاسا، ارينە، وندا كەمشىلىك بولىپ ەسەپتەلەدى. ءومىردى قالاي كورسەتەمىن دەسەڭ دە، الدىمەن سوعان لايىق سيتۋاتسيا تاپساڭ بولدى. ادەبيەتتە ەڭ ۇلكەن زات، نەگىزى، سيتۋاتسيا. ال مەنىڭ جاڭاعى تىنىمبايدىڭ اڭگىمەسىنەن كورەتىنىم، بۇگىنگى ومىرگە وتە جاقىن. كەمشىلىكسىز دۇنيە بولا ما؟ كەمشىلىكسىز شىعارما دا جوق. بىراق، سالىستىرمالى تۇردە تىنىمباي وتە تالانتتى جازۋشى. ول قوعامعا ءتىسىن قايراپ ءجۇر دەپ ايتا المايمىن. قايتا ونەرگە تىنىمبايشا ادال بولۋىمىز كەرەك شىعار. جۇرەگىڭنەن وتپەسە جازارمىسىڭ دەمەكشى، جازۋشىدا الاڭداۋشىلىقتىڭ بولعانى دۇرىس. وسى تىنىمباي سەكىلدى ءالى ءتيىستى باعاسىن الماي جۇرگەن جازۋشىلارىمىز بارشىلىق. ۇلكەن سىيلىقتار بولا ما، باسقالار بولا ما، پىسىقتاۋ بىرەۋلەرگە كەتىپ قالىپ جاتادى. سونىڭ ىشىندە تىنىمباي سەكىلدى جازۋشىلاردىڭ لايىقتى باعالانباي جۇرگەنى ادەبيەتكە ابىروي اكەلمەيدى.

امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى: تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ تازا كوركەمدىك دۇنيەلەرى ون توم بولادى. ول قازاق جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە ەڭ ءونىمدى جازعانداردىڭ ءبىرى جانە ءبىزدىڭ پروزامىزدى بيىك بەلەسكە كوتەرگەن جازۋشى. تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ سياقتى جازۋشىلاردى كوتەرۋ ارقىلى ءبىز ادەبيەتىمىزدى كوتەرەمىز دەپ ەسەپتەۋىمىز كەرەك.

جۇسىپبەك قورعاسبەك: قىزىق، كەكەسىن مەن مىسقىلعا تولى وسى «اۋعان قۇستارى» دەگەن كىتابىنداعى اڭگىمەلەرىنەن وپتيميستىك سيپاتتى كوپ بايقادىم. وزىمىزگە-ءوزىمىز كۇلەمىز، كەمشىلىكتەرىمىزدى كورەمىز. سونى كورە، كورسەتە وتىرىپ، وقىعان ادامدى ءبىر جەڭىلدەتىپ تاستايدى. ادامدى وپتيميستىك ءبىر باعىتتارعا قاراي جەتەلەيتىن سياقتى كورىنەدى. شىن مانىندە كوركەم شىعارمانىڭ الدىنا قويعان ميسسياسى سولاي بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. «مىنا زاماندا جازۋشى كىمگە كەرەك؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى دا وسىندا جاتسا كەرەك.

دايىنداعان بالجان مۇراتقىزى

دەرەككوزى: «اق جەلكەن»، №6. 2015 جىل