XVI. ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسۋدىڭ العاشقى كەزەڭى

باسقىنشىلاردىڭ قاراقۇرىم  اسكەرى وڭتۇستىك اۋداندارعا توبەدەن جاي تۇسكەندەي باسا-كوكتەي كىرىپ، ەل-جۇرتتى كول-كوسىر قايعى قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن «اقتابان شۇبىرىندى» تراگەدياسىنىڭ العاشقى ايلارىندا قازاق امىرشىلەرى قاتتى ەسەڭگىرەپ قالعان.

دۇشپان قازاقتاردىڭ باستى ساياسي ورتالىعى تۇركىستان شاھارىن باسىپ الدى. جەڭىلىسكە ۇشىراعان ەل بيلەۋشىلەرى قاندى شايقاس بارىسىندا  قالانى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. استانادا تۇراتىن باسقارۋشى ەليتانىڭ كوشىپ ۇلگەرمەگەن وتباستارى، سولاردىڭ ىشىندە اعا حاننىڭ بايبىشەسى، وگەي شەشەسى، باۋىرلارىنىڭ ايەلدەرى تۇتقىنعا الىنىپ، جوڭعاريانىڭ ىشكى ۇلىستارىنا اكەتىلدى. ەت-جاقىندارىنان ايرىلۋ ءوز الدىنا، كۇللى قازاق استاناسى مەن ولكەدەگى وعان جاپسارلاس وتىرىقشى ەلدى مەكەندەردىڭ  باسقىنشى ويراتتاردىڭ باقىلاۋىنا ءوتۋى  ەل اعالارىن قاتتى كۇيزەلتتى. ولاردىڭ جاۋعا قارسىلىق كۇرەستى ۇيىمداستىرۋ مۇمكىندىكتەرىن تومەندەتىپ، جىگەرلەرىن جاسىتتى.

مىنە وسىنداي احۋالدا سولاردىڭ ىشىنەن تەز ەس جيىپ، جاعدايدى ايقىن سارالاي بىلگەن جانە تيىسىنشە ماقساتتى ءىس-ارەكەت ۇيىمداستىرا العان جالعىز عانا تۇلعا قازاقتىڭ اعا حانى ابىلقايىر ءباھادۇر بولدى. ول ارال ماڭىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ نامىسىن جانىپ، جوڭعار  اگرەسسياسىن قايتكەندە كەرى قاعۋدى كوزدەيتىن احۋال تۋعىزدى. ءوزىن سودان ءبىر مۇشەلدەن استام ۋاقىت بۇرىن حان كوتەرگەن قۇمدى ءوڭىردى مەكەن ەتكەن بارشانى وتان قورعاۋ ىسىنە جۇمىلدىرا الدى.  سونداعى ەل-جۇرتىنىڭ قولداۋىمەن قىسقا مەرزىم ىشىندە قازاق جانە قاراقالپاق جىگىتتەرىنەن جيىرما مىڭ ساربازدان تۇراتىن قول ۇيىمداستىرىپ، جاراقتاندىردى. اسكەري ونەرگە باۋلىدى. شەشىمتال جورىققا دايىندادى. سوسىن جەر قايىسقان قالىڭ جاساقتىڭ باسىنا ءوزى تۇرىپ، جاۋعا اتتاندى. بىراق وڭتۇستىكتى، وڭتۇستىكتەگى قازاق ەلىنىڭ باس قالاسىن باسىپ العان جوڭعارعا ەمەس، سولتۇستىك-باتىستاعى قالماق يەلىكتەرىنە قاراي شاپتى.

ءباھادۇر حان ويراتتاردىڭ ەكى قيىرداعى مەملەكەتتەرى اراسىندا ءجۇرىپ جاتقان بايلانىستاردىڭ تۇپكى ماقساتىن نە ءوزىنىڭ تۇيسىگىمەن بولجاپ، نە بارلاۋ رەتىمەن جەتكەن ءتۇرلى حابارلار مەن دەرەكتەردى ساراپتاۋ ناتيجەسىندە، الدىن-الا ابدەن ءبىلىپ العان بولاتىن. قالماق حانى ايۋكەنىڭ جوڭعار قونتايشىسى بوپ وتىرعان كۇيەۋ بالاسىنا كومەكتەسۋگە تىرىساتىنى كۇمانسىز ەدى. ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قالماق پەن ونىڭ ەرتىستىڭ باستاۋىنداعى ءتۇپ تۋىسى جوڭعار ارالارىن الىپ جاتقان قازاقتى باعىندىرىپ الۋدى بوشوقتۋدىڭ سوناۋ ارنايى زاڭدار جيناعىن  قابىلداپ العان زامانىنان ارماندايتىن. تسەۆان راۆداننىڭ بالالارى وت-قارۋلى ۇلكەن ارمياسىمەن تۇتقيىلدان باسىپ كىرىپ، قازاق ەلىن قانسىراتقان قازىرگى جاعداي كوكەيلەرىن تەسكەن سول ارماندارىن جۇزەگە اسىرۋعا ابدەن قولايلى ءسات تۋعىزعان. جوڭعاردىڭ وڭتۇستىكتەگى جەڭىسىن باياندى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن تەرىستىكتەن قالماقتىڭ شابۋىلداۋى عانا قالعان. اشىق دۇشپانىمەن بەتپە-بەت كەلگەن قازاقتىڭ تۋ سىرتىنان انە-مىنە سوققى بەرۋى ىقتيمال ەدى. ابىلقايىر حان سونىڭ الدىن الۋعا ۇمتىلعان.

ول قاتەلەسپەگەن ەدى. قىز بەرىپ، قىز الىسىپ تۇرعان بۇل ەكى حاندىقتىڭ امىرشىلەرى اراسىندا جەكجاتتىق الىس-بەرىس، اڭگىمە-سۇقباتتار استارىمەن 1640 جىلى بارلىق ويرات تۇقىمدارى قۇرىپ تۇرعان حاندىقتاردىڭ وكىلدەرى قابىلداعان زاڭنامالىق «يكي تساادجين بيچيك» قۇجاتى ءسوز بولاتىن. سوندا نەگىزدەلگەن ۇلى جوسپار ەسكە الىنىپ تۇراتىن. سول بويىنشا  اسكەري-ساياسي وداق قۇرۋ ماسەلەسى قارالىپ جۇرگەن. ال 1723 جىلى كوكتەمگى ءساتتى سوعىس سونى تياناقتاۋدى كۇن تارتىبىنە شىعاردى دا، تسەۆان راۆدان ايۋكەگە ارنايى جاۋشى جىبەرىپ، قازاقتارعا قارسى بىرلەسىپ اسكەري قيمىل جۇرگىزۋدى ۇسىندى.  ونى ايۋكە حان ىقىلاسپەن قابىل الدى. ىزىنشە ورىس پاتشالىعىنا دا قولايسىزدىق تۋعىزىپ جۇرگەن  قازاقتارعا قارسى  جورىق جاساۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن وزىنە وت-قارۋلى جاساق ءبولۋىن وتىنگەن. الايدا جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىندەگى اسكەري جەڭىسىنەن حاباردار رەسەيلىك بيلىك ونىڭ بۇل سوعىسقا ارالاسۋىن قوشتامادى.  سەبەبى رەسەي ءۇشىن ەكى قيىرداعى ويراتتىڭ تۇتاسىپ كۇشەيۋىنەن گورى ولاردىڭ اراسىندا دەربەس كۇش رەتىندە قازاقتاردىڭ ساقتالا تۇرۋى ءتيىمدى-ءتىن. وتكەن جىلى عانا ۇلى پەتر قازاق دالاسىنىڭ وزدەرىن شىعىس ەلدەرىنە شىعاراتىن قاقپا ەكەنىن، ونى پايدالارىنا اسىرۋ قاجەتتىگىن ايتقان. ەگەر سول قاقپا زەنگورلاردىڭ قولاستىنا تۇسسە – ورىس ءۇشىن جابىلعانمەن پاراپار ەدى. سەبەبى سول شامادا تسەۆان راۆدان ورداسىنان ورالعان ۋنكوۆسكي ونىڭ ورىس بوداندىعىن قابىلدامايتىنىن، كىتايمەن شەكاراسىنا قامالدار دا سالعىزبايتىنىن جەتكىزگەن. دەمەك، ايۋكەنىڭ تسەۆان راۆدانعا قوسىلۋىنا جول بەرۋگە بولمايدى. سوندىقتان دا وعان بۇل سوعىسقا ارالاسپاعانى ءجون دەگەن سىپايى كەڭەس بەرىلدى.  الايدا قالماق حانى ءبارىبىر العاشقى نيەتىنەن باستارتا قويماعان، ويتكەنى ول قازىرگى جوڭعار سوققىسىنان قانسىراپ جاتقان قازاق ەلىن ورىستىڭ كومەگىنسىز-اق جاۋلاپ الاتىن كۇش وزىندە دە بار دەپ بىلەتىن. ويراتتاردىڭ قانقۇيلى  باسقىنشىلىعى ۇشىراتقان «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» جاعدايىندا ول، شىنىندا، قازاق حاندىعىنا  ەلەۋلى قاۋىپ  ءتوندىرىپ تۇرعان. وسىنى ايقىن اجىراتقان ابىلقايىر حان جەدەل دە ۇشقىر جاساقتارىمەن سىردىڭ ورتا اعىسى تۇسىنان ەدىل قالماقتارىنا قاراي شۇعىل اتتانعان ەدى.

قازاق حانىنىڭ ۇلكەن قولمەن جايىققا قاراي جاساعان شەشىمدى جورىعى قالماق امىرشىلەرىن ابىگەرگە سالدى. ولار ءبىتىم جاساۋ جولىن ىزدەپ، ابىلقايىردىڭ الدىنان ەلشى اتتاندىرادى. الايدا ايۋكەنىڭ سەنىمدى وكىلىنە ابىلقايىر «قالماقتار مەن ورىستارعا قارسى سوعىسۋعا كەلە جاتقانى، جاساعىندا قىرىق مىڭ ساربازى بارى» جايىندا ىمىراسىز مالىمدەمەسىن جاريا ەتەدى. سوندا، يمپەريانىڭ تۇستىكتەگى قالقانىنىڭ جاعدايى مۇشكىلدىگىن پارىقتاعان استراحان گۋبەرناتورى ايۋكە حانعا كومەككە ارتيللەريا كومانداسى مەن التى ەسكادرون سولدات جىبەرەدى. بىراق ونىسى احۋالدى جاقسارتا المايدى. ابىلقايىر حاننىڭ ءىرى اسكەري كۇشى جايىققا جەتكەن بەتتە قارسى شىققان قالماقتاردى العاشقى شايقاستا-اق تاس-تالقان جەڭەدى دە، تەرىستىككە قاراي تەرەڭدەي بەرەدى. قازاق جاساقتارى جەڭىستى شەرۋلەرىن جالعاستىرا تۇسەدى. پاتشا ۇكىمەتى سول جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ايۋكەگە «يمپەراتور ۇلىلىعى مارتەبەسىمەن ارايلانعان ءبىزدىڭ قالالارىمىز بەن سەنىڭ – ءبىزدىڭ بودانىمىزدىڭ ۇلىستارىنا كەلە جاتقان» قازاقتار مەن قاراقالپاقتارعا توسقاۋىل قويىپ، «قالالارىمىز بەن ۇيەزدەرىمىزدى تالان-تاراجعا تۇسىرۋگە جول بەرمەۋدى» تاپسىرادى. ارينە، ءتيىستى اسكەري جاردەمى دە بولادى. ناتيجەسىندە، قالماقتاردىڭ بىرىككەن اسكەرلەرى قازاقتاردىڭ جايىق بويىن تۇگەل تازالاۋعا بەت العان قوزعالىسىن توقتاتادى.

1723 جىلدان 1724 جىلعا قارايعى قىس ايلارىندا ەلەۋلى اسكەري قيمىل جاسالعان جوق، بىراق، كوكتەم كەلە (1724 جىلعى اقپاندا ايۋكە حان دۇنيە سالادى),   ابىلقايىر ءباھادۇر مەن ونىڭ ەسەت جانە باسقا دا باتىرلارى باستاعان جاساقتار ەدىل قالماقتارىنا شابۋىلدارىن جاڭعىرتتى. قالماقتار ەسەت باتىردىڭ جاساعىن پاتشا وكىمەتى بەرگەن زەڭبىرەكتەردەن اتقىلاي وتىرىپ جەڭدى. سودان كەيىن ابىلقايىر حاننىڭ باتىرلارى قالماق-ورىس جەرىنە ودان ءارى جورىق جاساۋىن دوعاردى. دەگەنمەن، ەكى جىل بويى ورىن الىپ تۇرعان ءىرىلى-ۇساقتى اسكەري قاقتىعىستار ءوز جەمىسىن بەردى.1724 جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي قالماق حاندىعى بۇدان ءارى قازاق ەلىنە بۇرىنعىداي قاتەر توندىرۋگە قاۋقارى جەتپەيتىن كۇيگە تۇسكەن ەدى.

وسىلاي، سولتۇستىك-باتىس ايماققا جاساعان جورىعى ناتيجەسىندە ابىلقايىر حان ەلدىڭ تەرىستىك جاقتاعى شەكاراسىن قاۋىپسىزدەندىرىپ الدى دا، شاپشاڭ قيمىلداپ داعدىلانعان جاۋىنگەر جاساقتارىن بىردەن تۇركىستان قالاسى باعىتىنا بۇردى. ۇزاق شەرۋدە جولشىباي كەزىككەن جوڭعاردىڭ العى شەپتەگى بەكەتتەرىن بۇزىپ-جارا ۇرىس سالىپ، كۇزدە تۇركىستانعا جەتتى.  جاۋ قولىنداعى قالاعا بىردەن  تىكەلەي شتۋرم جاساپ، تەز ازات ەتتى.  قازاق اسكەرىنىڭ قۋاتتى  شابۋىلى بارىسىندا جوڭعار قونتايشىسىنىڭ بالاسى، تاجىريبەلى قولباسشى لاۋزان شونو قالانى تاستاي قاشىپ، قاراتاۋ قويناۋىنا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ال ابىلقايىر قازاق استاناسىن بوساتىسىمەن، جەڭىستى شەرۋىن كۇللى وڭىردە جالعاستىردى.   قاھارمان ساربازدارىمەن  تاشكەنتتى جانە سول ايماقتاعى دۇشپان باسىپ العان وزگە دە قالالاردى تۇگەل ازات ەتىپ، جارتى جىلدان استام ءوز قاراۋىندا ۇستاپ تۇردى.

(اقتوبە قالاسىنداعى ءباھادۇر حان ابىلقايىر ەسكەرتكىشى)

الايدا قازاق جەرىندەگى  جوڭعار اسكەرىنە كوپ ۇزاماي قوسىمشا كۇش كەلىپ قوسىلعان. ءسويتىپ ولكەدە باسقىنشى كۇشى باسىمدىق ەتكەن. سول سەبەپتى، بىرقاتار قانتوگىستى شايقاستاردان سوڭ، 1725 جىلدىڭ كوكتەمىندە  ابىلقايىر ءباھادۇر بۇل ايماقتى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. باتىرلارىمەن بىرگە اۋەلى بۇحارا حاندىعى اۋماعىنا، ودان تەرىستىككە قاراي اۋىستى. ول شەگىنىسىمەن، سىر بويى قالالارىن، جەتىسۋدى جىلدام جوڭعارلار باسىپ الدى. ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حاننىڭ يەلىگىندە ەسەپتەلەتىن ولكە تسەۆان راۆدان قونتايشىنىڭ قولاستىنا قايتادان ءتۇستى.  قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ حالقى مەكەندەيتىن ايماق تاۋەلدىلىك جاعدايدا، جوڭعار نويوندارىنىڭ باقىلاۋىندا قالدى.

بۇل شاقتا تەرىستىكتەگى جەر-سۋ قاتىناستارى تاعى دا شيەلەنىسكەن ەدى. سوعان بايلانىستى  ابىلقايىر حان 1726 جىلى ورتا ءجۇز حانى سامەكەمەن بىرلەسىپ، ون مىڭ جىگىتتەن قۇرالعان قارۋلى جاساقپەن جاڭا جورىققا اتتاندى. قالماق تايشىلارىن ۇلىستارىمەن جايىق بويىنان كۇشپەن قۋعا تىرىستى (جالپى، ابىلقايىر ءباھادۇر قىرىق جىلعا تارتا ۋاقىتقا سوزىلعان جاۋىنگەرلىك، قولباسىلىق، ەل بيلەۋشىلىك  قىزمەتىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ تەرىستىك-باتىس شەگىن قورعاۋدا جان اياماي شايقاسقان، ورىس پاتشاسى وكىمەتىنە «قازاقتار جايىقتان سۋى سارقىلعانشا ايىرىلمايدى» دەپ، ەش بۇلجىماي، تاباندى  تۇردە الىمدەگەن كۇرەسكەر). جايىقتىڭ سول جاعالاۋىندا قازاق اسكەرى جەڭىستى ۇرىستار جۇرگىزگەن ەدى، الايدا وڭ جاعالاۋدا سانى دا باسىم، قارۋ-جاراعى دا وزىق قالماقتاردىڭ ءۇش جاقتان شۇيلىككەن شابۋىلى استىندا قالدى. قورشاۋعا تۇسكەن قازاق جاساقتارى ءتورت كۇن بويى جان الىپ، جان بەرىسە شايقاستى. اقىرى جاعدايمەن ساناسۋعا تۋرا كەلدى. كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ، قوس تاراپ ءوزارا بىتىمگە كەلىستى. ابىلقايىر حان قالماق جاعىنا اماناتقا تاما ەسەت باتىر، تابىن بوكەنباي باتىر  باستاعان ونداعان ساربازىن بەردى. راس، ءبىتىم الداعى ۋاقىتتاردا ەكى جاقتان دا ءالسىن-ءالسىن بۇزىلىپ تۇرادى، كيكىلجىڭدى رەتتەۋ ءۇشىن ودان كەيىنگى جىلداردا سامەكە حان قالماقتارمەن جاڭا كەلىسىمدەر جاسايدى. دەگەنمەن،  تاراپتاردىڭ بۇدان بىلاي شەكارا بۇزباي، بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ جايىندا قول جەتكىزگەن العاشقى ۋاعدالاستىعى ارقاسىندا قازاق امىرشىلەرى سول شاقتاعى جالپى ەل جاعدايىنا ناقتىراق كوڭىل بولۋگە مۇمكىندىك الدى.

  XVII. وتان قورعاۋعا بۇكىل حالىقتى جۇمىلدىرۋ

ابىلقايىر ءباھادۇر قالماقتارمەن ەكى ارادا 1726 جىلعى كەلىسىمگە قول جەتكىزىسىمەن، جايىق ايماعىنداعى اسكەري-ساياسي قىزمەتىن وڭتۇستىكتى جايلاپ العان باسقىنشى جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسۋ ماسەلەسىنە اۋداردى.

تسەۆان رابداننىڭ قولباسشى ۇلدارى باستاعان جوڭعار اسكەرىنىڭ 1723 جىلعى قانقۇيلى شاپقىنشىلىعى ەكپىنىنە ابىلقايىر حاننىڭ توتەپ بەرە الماعانىن ەسكە ءتۇسىردى. كەسكىلەسكەن شايقاس بارىسىندا كۇللى وڭتۇستىك جازيرانى قازاق ەلىنىڭ استاناسى تۇركىستانمەن، سول وڭىردەگى بارشا قالالارىمەن جاۋ قولىنا قالدىرۋعا ءماجبۇر بولعانىن، جاساعىنىڭ امان قالعان بولىگىمەن  قاراقۇم اۋماعىنا اۋىسقانىن ەسكە ءتۇسىردى. سول ايماقتاعى جىگىتتەردەن جاڭا قول قۇرىپ، تەرىستىك-باتىسقا اتتانعانىن ويىنا الدى. قانسىراپ جاتقان قازاق ەلىن تەرىستىكتەن شابۋعا دايىندالعان، سونىسىمەن وڭتۇستىك ايماقتى باسىپ العان جوڭعار باسقىنشىلارىمەن تۇتاسۋى ىقتيمال قالماق شابۋىلىنىڭ الدىن العانىن ويلادى.  سول اسكەري شاراسىنان كەيىن، 1724 جىلى ۇلى دالانى تۇستىك-شىعىس باعىتىندا ۇشقىر جاساعىمەن كوكتەي كەسىپ وتكەنىن، جولدا بەكەت سالىپ تاستاعان جوڭعارلارمەن قيان-كەسكى ۇرىس سالا وتىرىپ وڭتۇستىك ايماققا جارىپ كىرگەنىن ەسىنە الدى. ول ءبىر قاھارماندىققا تۇنعان شاق ەدى. اعا حان بولعالى ورداسى ءتورت قىس تورىندە ورنالاسقان قازاق استاناسىن جاۋىنگەر جاساقتارىمەن سوندا جاۋدان بىردەن تازارتقان. ولكەنىڭ استانا اينالاسىنداعى باسقىنشى اياعى استىندا قالعان وزگە قالالارىن، بارشا جەر-سۋدى، ۇزىن سانى وتىز ەكى ۇلىستى ازات ەتكەن.  بىراق ايماقتاعى وسىناۋ جەڭىمپاز شەرۋىن، ءوڭىردى قايتارىپ العان قاندى شايقاستاردىڭ سالتاناتتى ناتيجەسىن باياندى ەتە المادى. التى-جەتى ايدان كەيىن،  1725 جىلى ايماقتى قايتا تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سولاردى ەسكە ءتۇسىرىپ سارالاي كەلە، ورداسى ورنالاسقان تۇركىستان شاھارىن، كۇللى قازاق جەر-سۋىن ازات ەتكەن قالپى تۇراقتى ۇستاپ  تۇرا الماۋىنىڭ سەبەبىن ىزدەدى. سول سەبەپتى جويۋ جولىن پارىقتادى.

«اقتابان شۇبىرىندى»  سالدارىنان قالىپتاسقان جاعدايدا ەلدى، جەر-سۋدى ساقتاۋ جانە قورعاۋعا بايلانىستى ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ابىلقايىر حان ادال اتقارىپ كەلە جاتقان. قاراماعىنداعى اسكەري كۇشتىڭ جاۋجۇرەكتىگىندە، سوعىسۋ ونەرىنە جاقسى ماشىقتانعانىندا، وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق توپتاردان جاساقتالعان قۇرىلىمىنىڭ ۇيلەسە ارەكەت ەتە العانىندا كۇمانى جوق. ول جاۋىنگەر ساربازدارى مەن ساردارلارىنا كىنا ارتا المايدى. سولارمەن بىرگە  ساۋىت شەشپەي، اتتان تۇسپەي، جالپاق قازاق دالاسىن تەرىستىك-باتىسى مەن وڭتۇستىك-شىعىسى ارالىعىندا ءارىلى-بەرىلى كوكتەي ءوتىپ الدەنەشە اسكەري جورىقتار جاساعان. سول جەڭىستى جورىقتارى بارىسىندا ەل-جۇرتقا ءوزىنىڭ اعا حان مارتەبەسىن ءىس جۇزىندە مويىنداتقان. ەندى ول قازاق مەملەكەتىنىڭ باسشىسى، اعا حانى رەتىندە، ەلدى جاۋدان تۇتاستاي ازات ەتۋ شاراسىن جاساۋعا ءتيىس بولاتىن.  ال بۇل شارانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ كىلتى دۇلەي باسقىنشىعا قارسى بۇكىل حالىقتى كوتەرۋدە جاتىر ەدى. جەڭىستەرىن باياندى ەتە الماۋىنىڭ سەبەبى مەن سىرى سول كىلتتى ءوزىنىڭ جانە وزىمەن قوسا بارشا امىرشىلەردىڭ ۋاقىتىندا دۇرىس پايدالانا الماعاندىقتارىندا جاتقان. 

دەمەك، جاۋعا قارسى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ شايقاسۋ ماسەلەسىن تۇڭعىش رەت حالىق ورتاسىنا سالعان، ءوزىن اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايى ىسپەتتى جاڭا باسقوسۋ ۇيىمداستىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارا بولۋعا كەرەك.  اعا حاننىڭ مۇنداي كوزقاراسىن باتىس پەن سولتۇستىكتەگى جەر-سۋ كيكىلجىڭدەرىن وزىمەن بىرگە شەشۋگە اتسالىسىپ جۇرگەن سامەكە حان بىردەن قولدايدى. الايدا قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىك اۋماعى جانە جەتىسۋ ولكەسى تولىعىمەن جوڭعارلار قولاستىندا جاتقان. سول باسقىنشى اكىمشىلىككە بودان رەتىندە  ءتۇرلى الىم-سالىعىن بەرىپ، تاشكەنت سىندى شاھاردا تاۋەلدىلىك احۋالدا كۇن كورىپ وتىرعان ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حانعا وسى توقتامدى تەز جەتكىزۋ كەرەك. ابىلقايىر ءباھادۇر حان بەكەم شەشىم جاسادى. جالعىز وعان ەمەس، ەڭ الدىمەن ەلدەگى جۇزدەر بيلەرىنە (وردابيلەرگە), ايماقتارداعى بارلىق بي، باتىر، رۋباسى، باس ادامدارعا جانە اقساقالدارعا شۇعىل تۇردە جاۋشىلار اتتاندىرىلدى...   

ابىلقايىر ءباھادۇر ەلدىڭ اعا حانى لاۋازىمىمەن قازاق استاناسى تۇركىستانعا ورنىققانىندا، باتىس ولكەدەگى كىشى جۇزگە قاراستى ەل-جۇرت ىشىنەن كوپ اۋىل ونىڭ ورداسىمەن بىرگە سول اۋماققا كوشىپ كەلىپ قونىستانعان. جاز ايلارىندا اعا حاننىڭ كوشپەلى ورداسى سولاردىڭ اراسىنا – ارىس سۋىنىڭ سالاسى بادام وزەنىنىڭ القابىنا تىگىلەتىن. سول سەبەپتى دە سونداعى ورداباسى اتالاتىن جەردى 1710 جىلدان كەيىنگى جاڭا بۇكىلحالىقتىق قۇرىلتاي وتەتىن ورىن ەتىپ بەلگىلەدى. ءسويتىپ، ابىلقايىردىڭ جازعى ستاۆكاسى قونىس تەۋىپ جۇرگەن ورداباسى بيىگىندە 18-ءشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنەن وتە بەرە، 1726 جىلعى قارا كۇزدە، باسقىنشى جوڭعارعا قارسى كۇرەسپەك حالىقتىڭ احلاقي رۋحىن نىعايتقان، تيىسىنشە، وتان سوعىسىن جەڭىسكە جەتكىزۋ ءۇشىن ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن قولىن قۇرۋعا بەكەم بايلام جاساعان ايگىلى ءماجىلىس ءوتتى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى كۇللى جۇرتشىلىق وكىلدەرىن 20-شى عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعىندا سوندا جيناپ، جاۋدان قورعانۋدا ەل بىرلىگىنىڭ ماڭىزدى ءرول اتقارعانىن سالتاناتپەن اتاپ ءوتتى. ال 21-ءشى عاسىردىڭ باسىندا ورداباسى شوقىسىنىڭ ۇشار باسىنا اق مارمارمەن قاپتالعان ءۇش قىرلى بيىك ەسكەرتكىش مۇنارا تۇرعىزىلدى (سۋرەتتە). ءۇش قىرىنداعى ارنايى تاقتالاردا  اتاقتى ءۇش ءبيىمىزدىڭ بارشانى سۇيسىنتەتىن قاناتتى سوزدەرى جازىلدى...

قازاق حالقىنىڭ باسقىنشىعا قارسى شەشىمدى تۇردە وتان سوعىسىنا شىعۋىنا بايلانىستى تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي سىندى ءۇش ۇلى ءبيىمىزدىڭ ەسىمدەرى ەرەكشە قۇرمەتپەن ايتىلاتىنى ءمالىم.  ولار بارلىق قازاق رۋ-تايپالارىن جوڭعارلارعا قارسى بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن قاراۋ ءۇشىن ورداباسى قۇرىلتايىن شاقىردى دەلىنەدى. قالىڭ بۇقارامەن تىعىز بايلانىستا بولۋدىڭ جولى رەتىندە، بيلىككە قارا قازاق وكىلدەرىن تارتۋ قاجەتتىگى ەسىم حاننىڭ كەزىنەن باستاپ مويىندالعانى بەلگىلى. ونىڭ «ەسكى جول» اتالعان زاڭناماسىنىڭ تۇپكى ءمانى دە سول بولاتىن. سونى باسشىلىققا العان تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا بەلگىلى بيلەر ەلدى باسقارۋ جانە زاڭداردى سوناۋ «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» ۇلگىسىمەن جەتىلدىرۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىستىرىلدى. ايگىلى «جەتى جارعى» وسى ءۇش ءجۇز بيلەرىنىڭ بەلسەنە اتسالىسۋىمەن قابىلدانعان. مىنە  سولار  ەل باسىنا كۇن تۋعان كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا ەل بوپ بىرىگىپ قارسى تۇرۋ ۇرانىن كوتەردى.  ەل ساناسىنا سولاي سىڭگەن. ۇلى جۇزدەگى ون ءبىر تايپانى، ورتا جۇزدەگى التى تايپانى، كىشى جۇزدەگى جيىرما بەس تايپانى بىرىكتىرەتىن ءۇش تايپالىق وداقتى ورتاق مۇددەگە  ۇيىستىرۋداعى بۇل اسا كورنەكتى تۇلعالارىمىزدىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالاي وتىرىپ، ولاردىڭ ۇلى كەڭەستى وتكىزۋدە باس ءامىرشىنىڭ باستاماسىنا ساي سولاي ارەكەت ەتكەنىن ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان قيسىندى كورەتىنىمىزدى ءبىز جاسىرمايمىز. 18-ءشى عاسىردا سودان بۇرىنعى كەزدەردەگىدەي داعدىمەن، بۇكىلحالىقتىق ماجىلىستەر مەن كەڭەستەر اسا جوعارى دارەجەلى بيلەۋشىلەردىڭ وردالارىندا جۇرگىزىلىپ جۇرگەنىن تاريحشىلار مويىندايدى. مۇنداي جيىندارداعى بيلەردىڭ ءسوزى قاشاندا ءوتىمدى كەلەتىن، بيلەر وزگە شونجارلاردان ءاردايىم باسىم تۇسەتىن. ەسىم حان زامانىنان بەرى حان بيلىگىنىڭ ءوزى سول بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمىنە تاۋەلدى بولاتىن.   

 «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتى كەزىندە اسكەر باستاپ قازاق ەلىنىڭ تەرىستىگىنە دە، تۇستىگىنە دە  ازاتتىق جورىقتارىن جاساعان ابىلقايىر حاننىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستى ورىستەتۋ ءۇشىن كۇللى ەل ازاماتتارىن بىرىكتىرۋدى كوزدەگەندە، وسىناۋ اتاقتى بيلەردىڭ كومەگىنە سۇيەنگەنى تاريحي شىندىققا ابدەن ساي كەلەدى. جۇزدەردىڭ حاندارى، جەكەلەگەن رۋ-تايپالار مەن قالالاردى باسقاراتىن كىشى حاندار، سۇلتاندار، رۋباسىلار، ايماقتارداعى بيلەر، اقساقالدار، وزگە دە باس ادامدار جانە، ارينە، باتىرلار باس قوسقان قۇرىلتاي باسقىنشىدان وتاندى ازات ەتۋ ءۇشىن جالپاق ەل ىشىنەن بىرىككەن قول جيۋدى ءبىراۋىزدان قولدادى. قازاق بىرىككەن اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى  مىندەتىن اعا حان ابىلقايىر باھادۇرگە جۇكتەدى.

قازىرگى قالىپتاسقان كوزقاراس بويىنشا – قۇرىلتاي كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردى اعا حان لاۋازىمىنا ەمەس، باس قولباسشى ەتىپ قانا سايلادى دەلىنەدى. مۇنداي كوزقاراستاعىلار قازاقتىڭ بۇل كەزدەگى اعا حانى بولات حان بولاتىن دەپ سانايدى. الايدا بايىپتى عىلىمي زەرتتەۋلەر بولات حاننىڭ، بىرىنشىدەن، اعا حان ەمەس، ورتا ءجۇز حانى بولعانىن، ەكىنشىدەن، ول «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعاندا دۇنيە سالعانىن ايتادى. دەمەك، باس قولباسشى رەتىندە تاڭدالعان  ابىلقايىر ءباھادۇردى ورداباسى قۇرىلتايىندا اعا حان مارتەبەسىنە سايلاۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى، ول بۇل مارتەبەگە تاۋكە حاننىڭ ءىزباسارى قايىپ حان قازا تاپقاننان بەرى، 1719 جىلدان يە بولاتىن.  1724 جىلدان ورتا ءجۇز حانى سامەكە مەن 1720 جىلدان ۇلى ءجۇز حانى جولبارىس ونى وزدەرىنەن بارلىق جاعىنان جوعارى بولعاندىقتان دا مويىنداعان، كونە مەريتوكراتيالىق ءتارتىپتى باسشىلىققا العان بيلەر كەڭەسىن قولداعان، وسىلايشا ول جەتى جىلدان بەرى اعا حان سانالاتىن. ەگەر بۇل باستاپقى كەزەڭدە زاتى ەمەس، تەك اتى عانا بار لاۋازىم سانالسا، سوندىقتان دا ونى جۇرت تەك كىشى ءجۇز حانى دەپ قانا قابىلداعان بولسا دا، جوڭعاردىڭ جويقىن شاپقىنشىلىعىنان بەرمەنگى كۇللى قازاق دالاسىن شارلاپ كورسەتكەن جاۋىنگەرلىك، قولباسىلىق ەڭبەگى مەن ەرلىگى ونىڭ ءىس جۇزىندە اعا حان ەكەنىن دالەلدەگەن ەدى. قازاق حاندىعىندا تاقتا وتىرعان ءامىرشى ادەتتە اسكەردىڭ دە باس قولباسشىسى بولاتىن، دەمەك، ابىلقايىرعا باس قولباسشىلىقتى بەرۋ ونىڭ اعا حان ەكەنىن مويىنداعاندىقتان، ەل ءۇشىن جانىن وتقا دا، سۋعا دا سالعان جانقيارلىعىن باعالاعاندىقتان جاسالعان شارا. 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايىندا دا، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىندا دا ول وزىنە كورسەتىلگەن سەنىمدى اقتاپ، حان دارەجەسى مىندەتتەيتىن قولباسىلىقتى ادال اتقاردى. 

 ابىلقايىر حان ءۇش جۇزدەن جينالعان ايگىلى باتىرلارمەن اسكەري كەڭەس وتكىزىپ، شۇعىل سارباز جيناۋ، ولاردى سوعىس ونەرىنە تەزدەتىپ ۇيرەتۋ، سوسىن ەلدى بىرتىندەپ دۇشپان ەزگىسىنەن ازات ەتۋ جوسپارىن قۇردى. ءبىرىنشى كەزەكتە بىلتىرعى جەڭىستى شەرۋدەن كەيىن قايتادان جاۋ قولىندا قالعان استانادان باستاپ ايماقتاعى بارلىق قالالاردى جوڭعار بيلىگىنەن قۇتقارۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىقتى.  «ۇلكەن وردا قونعان»، «كىشى وردا قونعان» دەگەن جەر اتاۋلارى ابىلقايىر ءباھادۇر حان مەن ونىڭ كومەكشىلەرىنىڭ سول كەزدەگى ازاتتىق سوعىسىن باسقارعاندا ارەكەت ەتكەن ورتالىقتارىن اڭعارتسا كەرەك. بىرىككەن قازاق ارمياسى اتالمىش وردالاردا جاسالعان سوعىس جوسپارلارىنا ساي ۇرىستار جۇرگىزىپ، وڭتۇستىكتەگى قالالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتە باستادى...

رەداكتسيادان: جوعارىداعى تاراۋلار جازۋشى، تاريحشى، كوسەمسوزشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ "قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس" اتتى ەڭبەگىنەن جالعاستى تۇردە الىنىپ وتىرعىن ەسكەرتەمىز. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: http://abai.kz/post/view?id=4553;  http://abai.kz/post/view?id=4554;  http://abai.kz/post/view?id=4579; http://abai.kz/post/view?id=5256;http://abai.kz/post/view?id=5335; http://abai.kz/post/view?id=5370; http://abai.kz/post/view?id=5371; http://abai.kz/post/view?id=5469.  

(جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz