XV. اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما...

جوڭعار حاندىعىنىڭ  ءامىرشىسى تسەۆان رابدان تسين-قىتاي ارمياسىنا قارسى تۇرۋ شارالارىن جاساۋمەن قاتار قازاق ەلىنە جاڭا شاپقىنشىلىق جاساۋ جوسپارىن دا ويلاستىرىپ وتىرعان شاقتاعى، ياعني قايعى-قاسىرەتى ۇشان-تەڭىز ايگىلى اپات قارساڭىنداعى قازاق ەلىنىڭ باسقارىلۋ قۇرىلىمىن شولا كەتەيىك.

كەيىنگى جىلدارعى بەدەلدى زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي اينالىمعا قوسقان سونى مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ۇلى ءجۇزدى 1720 جىلدان باستاپ ابدوللا حاننىڭ ۇلى جولبارىس حان باسقارىپ تۇرعان. ونىڭ ورداسى، اكەسىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە، تاشكەنتتە بولدى. جازعى كوشپەلى ورداسى شىرشىق، ارىس وزەندەرى اڭعارلارىندا كوشىپ-قوناتىن جايىلىمدارىندا، سونداي-اق تاشكەنت پەن تۇركىستاننىڭ اراسىندا تىگىلىپ جۇرگەن. تاۋكە حان 1715 جىلى دۇنيە سالىپ، قايىپ حان اعا حان مارتەبەسىنە كوتەرىلگەننەن كەيىن، شامامەن «اقتابان شۇبىرىندى...» باستالعان جىلعا دەيىن، ورتا ءجۇز اۋماعىندا تاۋكەۇلى بولات حان،  ودان ونىڭ ءىنىسى سامەكە حان بيلىك جاسادى (كوپتەن قالىپتاسقان ۇعىم بويىنشا بولات حان اڭىراقاي شايقاسى كەزىندە، ياعني 1729–1730 جىلداردىڭ بىرىندە ومىردەن ءوتتى، تاۋكە حاننان كەيىنگى ۇلى حان سول بولعان دەلىنەدى. الايدا عالىمداردىڭ قيلى دەرەككوزدەردى زەرتتەي كەلىپ قورىتقان بۇلتارتپاس تۇجىرىمدارىنا قاراعاندا، بولات حان جوڭعارلاردىڭ 1723 جىلعى شابۋىلى شاعىندا، ياكي سودان كوپ ۇزاماي دۇنيە سالعان. ءارى تاۋكە حاننان كەيىن سايلاۋ وتكىزىلگەن جوق. ون شاقتى جىلدان بەرى ورتا جۇزدە ءامىرشى بوپ كەلە جاتقان قايىپ ءاز تاۋكەنى جەرلەۋ ءراسىمى كەزىندە اعا حان رەتىندە مويىندالعان. تاۋكەنىڭ بالاسى بولات ۇلى حان بولعان ەمەس، ول اكەسىنىڭ ورداسىندا تۇرا بەرگەن، بىراق ورتا ءجۇزدى باسقارعان. بيلىكتى بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە ءىنىسى سامەكەمەن بولىسكەن. بولات حان ومىردەن وتكەننەن كەيىن، 1724 جىلدان ورتا ءجۇز حانى سامەكە بولدى). دەگەنمەن مۇنداي احۋالعا سۇلتانداردىڭ ءبارى بىردەي كەلىسە قويماعان دا، ىشكى ىرىڭ-جىرىڭ ءورشي بەرگەن. سونىڭ  سالدارىنان  باقتالاستارى، اقىرى، 1718 جىلى قايىپ حاندى ولتىرەدى. بارلىق كىشى حاندار مەن سۇلتاندار 1719 جىلى تۇركىستاندا تاعى دا باس قوسادى. ويلاسا كەلە، باتىرلىعىمەن، قولباسشىلىعىمەن كوپكە تانىلعان، بارشاسىنان حان تاعىندا وتىرعان مەرزىمى دە ۇزاق، جاسى دا ۇلكەن، ەل باسقارۋداعى تاجىريبەسى دە مول، 1710 جىلدان كىشى ءجۇز بەن ءىشىنارا ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ حانى بولىپ كەلە جاتقان ابىلقايىر باھادۇرگە اعا حان تىزگىنىن بەرگەندى قوش كورەدى.

ابىلقايىر ۇلكەن ورداسىن ارال تەڭىزى ايماعىنان جالپىقازاق استاناسى تۇركىستان شاھارىنا كوشىرەدى، وتباسى مەن جاقىندارىن (ەكى ايەلى، ءتورت ۇلى مەن ەكى قىزى، ەرەسەك ىنىلەرى جانە وزگە دە جاقىن اعايىندارىن) سوندا ورنىقتىرادى، حان قازىناسىنا تۇركىستان مەن تاشكەنت جانە ولارعا قاراستى قالاشىقتار مەن اۋىلداردان بەلگىلى دارەجەدە تابىستار ءتۇسىرىپ تۇرادى. بۇل كەزدە قازاق-ويرات شەكاراسى، ۇساق قاقتىعىستاردى ەسەپتەمەگەندە، ءبىرشاما تىنىش بولاتىن. ويتكەنى جوڭعارلار ەكىنشى ويرات-تسين سوعىسىنا كيلىگىپ، سول شاقتا قىتاي اسكەرىنىڭ شابۋىلدارىنان قورعانۋ ماسەلەسىمەن  باس قاتىرىپ جۇرگەن. سول سەبەپتى ابىلقايىر حان بۇل جاققا اسا الاڭداماي، ەلدىڭ تەرىستىك-باتىسىنا نازار اۋداردى، سەبەبى ول جاق  مازاسىز بولاتىن. سوندىقتان ول 1720 جىلى  اتقا قونىپ، الدىڭعى تاراۋدا ايتىلعانداي، ورىس پاتشالىعىمەن شەكارادا جورىقتارىن جالعاستىرعان. جەڭىستى شەرۋىمەن قازان گۋبەرنياسىنا تەرەڭدەپ، تازا ورىس ۇيەزدەرىنە جەتتى. تۇتقىندار الىپ، سوعىس ولجالارىن ءوز ەلىنە قاراي اسىردى. ال وڭتۇستىك پەن شىعىس ايماقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز بيلەۋشىلەرىنىڭ قۇزىرىندا قالا بەردى. الايدا وڭتۇستىك پەن وڭتۇستىك-شىعىسقا شوعىرلانعان تورە تۇقىمدارىنىڭ ەل تۇتاستىعىنىڭ شارتى حاقىنداعى تۇسىنىگى الا-قۇلا، تيىسىنشە اۋىزبىرلىگى كەم بولدى. ولار ءوزارا باقتالاستىقپەن ءجۇرىپ، ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋ شارالارىن ويلاستىرا قويمادى.

تاپ وسى ءجايت جوڭعار قونتايشىسى تسەۆان رابدانعا 1640 جىلعى «دالا ەرەجەسى» ورايىنداعى ۇلى جوسپاردى ورىنداۋعا قولايلى كورىنەتىن. ول ورداسىنا رەسەيدەن ۋنكوۆسكي ەلشىلىگى كەلگەن كەزدە تۋىستارىنىڭ سوناۋ ەدىل بويىنداعى حاندىعى ورنالاسقان اۋماققا دەيىنگى ءوز ەلى ىرگەسىنەن باستالاتىن الىپ ارالىقتى قۇزىرىنا قاراتىپ الۋ جايىن پايىمعا سالىپ وتىرعان. قازاق ەلىن باعىندىرۋ ارقىلى كوشپەندىلەر يمپەرياسىن جاڭعىرتۋ، سونداي جولمەن شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندەگى تسين-قىتاي، تەرىستىگىندەگى ورىس مەملەكەتتەرىنە ەركىن توتەپ بەرۋ دارەجەسىنە جەتۋ – ويراتتاردىڭ وزىنە دەيىنگى باسشىلارى سەكىلدى، مۇنىڭ دا كوزدەگەنى ەدى. جاۋىنگەرلىك قابىلەتى زور جاساقتارىنا سەنگەندىكتەن دە، تسەۆان رابدان قۋاتتى قىتايمەن جاڭا اسكەري قاقتىعىستارعا بارىپ، ۇنەمى سوعىس جاعدايىندا بولۋدان تايىنباعان. بىراق ايتەۋىر ەبىن تاۋىپ، مۇلدەم جەڭىلىپ قالۋدان امان جۇرگەن. سونداي جاعدايدا تەرىستىگىنەن تاعى ءبىر قاتەرلى دە كۇشتى ورىس سىندى كورشى بوي كورسەتكەندە، ساياساتىندا جاعدايعا وراي امال قولدانۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى. 1721 جىلعى قىركۇيەكتە ءى پەترگە ەلشى جىبەرگەن. ەلشىسى ارقىلى جولداعان حاتىندا قونتايشى ءوز حاندىعىن قاھارلى قىتاي شابۋىلىنان قورعاۋدى ورىس پاتشاسىنان وتىنگەن ەدى. ەگەر پەتر پاتشا جوڭعاريانى ءوز قورعاۋىنا ءام قامقورلىعىنا السا، ول قالماقيا ءامىرشىسى ايۋكە حان ءتارىزدى  رەسەيدىڭ سەنىمدى بودانى بولىپ  تۇرۋعا ۋادە بەرەتىنىن حابارلاعان. رەسەيلىكتەرگە ءوز حاندىعى اۋماعىنان التىن، كۇمىس كەندەرىن ىزدەۋىنە رۇقسات ەتەتىنىن ايتقان. تيىسىنشە، جوڭعار قونتايشىسىنىڭ وسى وتىنىشىنە وراي ماسەلەنى پىسىقتاۋ ءۇشىن، ورىس يمپەراتورى وعان ارنايى ەلشى جىبەرەتىنىن بىلدىرگەن. مىنە سول ۋادەگە ساي جاساقتالعان  ءى پەتر  ەلشىلىگى يۆان ۋنكوۆسكيدىڭ باسشىلىعىمەن  1722 جىلعى 20 قاراشادا قونتايشى ورداسىنا جەتتى. سوندا قىستادى.

ۇلى پەتردىڭ بۇل كوشپەندىلەر يمپەرياسىنا دەگەن ىقىلاستى مەيىرى، وسىناۋ جاۋىنگەر جۇرتتى زاماناۋي وزىق قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋ جولى، ءسويتىپ وسىناۋ جاۋجۇرەك جوڭعارلاردى پروتەكتسياسىنا قابىلداۋ شارتى جايىندا ەلشى لاۋازىمىنداعى ارتيللەريا كاپيتانى ۋنكوۆسكي مەن قونتايشى اراسىندا ۇزاققا سوزىلعان مامىلەگەرلىك جانە ىسكەرلىك اڭگىمەلەر باستالدى. جوڭعار اسكەرىنىڭ سوعىسۋ قابىلەتىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان  ناقتى ىستەر قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان شاقتا،  ءوزارا كەلىسىمدەر جاساپ وتىرعان ەكى تاراپقا دا كورشى جانە ەكەۋى ءۇشىن دە قاۋىپتى قىتايدىڭ ۇزاق جىلدارعى باسشىسى يمپەراتور كانسي (بوعدىحان سيۋان ە) دۇنيە سالدى. ول كۇللى قىتايدى بيلەگەن مانچجۋرلىق تسين اۋلەتىنىڭ ءتورتىنشى وكىلى. التى جاسىنان تاققا وتىرىپ، ەلدى الپىس ءبىر جىل بيلەگەن. قىتاي تاريحىندا ەڭ كوپ ۋاقىت يمپەراتور بولعان. سول مەرزىم ىشىندە  لاۋازىمىنا وراي العان ەسىمىنە («كانسي» – ماعىناسى: «گۇلدەنىپ كەلە جاتقان جانە جىلى شۇعىلا شاشقان») ساي حالقىن جاقسىلىققا بولەپ، ساتتىلىك سيمۆولىنا اينالعان ءامىرشى. وسى يمپەراتور كانسيدىڭ كەزىندە  قىتايدىڭ قۋاتى وتە ارتقان. ودان قانشاما جاسقانباي شايقاسىپ جۇرگەنمەن، ەكى اراداعى سوعىستار ءتۇبى جوڭعار حاندىعىنا ەلەۋلى قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعانى ايقىندالىپ كەلە جاتقان. سوندىقتان دا، جوڭعار قونتايشىسى ورىس پاتشاسىنا ءۇمىت ارتا قاراعان. بىراق تسەۆان رابدان ورىس قامىتىنا موينىن تىعىپ ۇلگەرگەن جوق – ۋنكوۆسكيدىڭ ميسسياسى كەلگەلى ءبىر اي بولعاندا، 1722 جىلعى  20 جەلتوقساندا يمپەراتور كانسي قايتىس بولدى. بۇل وقيعا قونتايشىعا ءبىرشاما تىنشۋ اكەلدى.  ويتكەنى قىتاي تاعىنا كانسيدىڭ 64 ايەلىنىڭ بىرىنەن تۋعان 44 جاسار ۇلى كنياز يۋن وتىرعان.  ۇلى  كنياز يۋن بوعدىحان كانسيدىڭ اماناتىنا قۇپيا وزگەرتۋ ەنگىزۋ جولىمەن، بيلىككە زاڭسىز كەلگەن دەپ سانالدى. سولاي ويلاعان كوپتەگەن تۋىسقاندارىمەن تەكەتىرەس جاعدايعا تۇسكەن جاڭا يمپەراتور ىشكى كۇرەستى قايتكەندە ءوز پايداسىنا شەشۋگە ءتيىس ەدى. سوندىقتان ول ويراتتارمەن سوزىلمالى جاعدايدا تۇرعان سوعىستى توقتاتا تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. قونتايشى تسەۆان رابدان مەن يمپەراتور ين چجەن (يۋنچجەن) ەكەۋى ءبىتىم جاساسىپ، دوستىق جاعدايدا قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرۋ جايىندا كەلىسىمگە كەلدى. وسى ءجايت ونىڭ قىتايدان قورعانۋ ماقساتىندا جاساقتاپ جاتقان اسكەرىنىڭ باعىتىن قازاق ەلىنە بۇرۋعا جانە رەسەيمەن قۇرماق بايلانىسىنىڭ مازمۇنىن العاشقى سيپاتىنان وزگەرتۋگە الىپ كەلدى. ول رەسەي بوداندىعىن ايۋكە ۇلگىسىندە قابىلداۋدان دا، قىتايمەن شەكاراسىنا ورىس قامالدارىن سالدىرۋدان دا تايقىدى. ايتسە دە، ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەرىن امالداپ سوزا تۇسكەن  ۋنكوۆسكي ەلشىلىگىمەن جوڭعاريادا قىستايدى، سوسىن، 1723 جىلدىڭ ناۋرىزىنان قىركۇيەكتىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن، قونتايشىمەن بىرگە ىلە القابىندا جانە ىستىقكولگە شىعىسىنان قۇياتىن تاۋ وزەندەرى اڭعارىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. ول ۇلى پەتردىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋعا جانىن سالدى. قونتايشىنى رەسەي پروتەكتسياسىنا كوشۋگە ۇگىتتەدى. ونىڭ يەلىكتەرىندە ورىس گارنيزونى تۇراتىن قامالدار سالۋعا كەلىسىمىن الۋعا تىرىستى. مۇنداي قادامنىڭ جوڭعاريانى قىتايدان سەنىمدى قورعاۋ ءۇشىن پايدالى بولماعىن دالەلدەدى. الايدا تسەۆان رابدان ءوزىنىڭ قىتايلارمەن جانە قازاقتارمەن سوعىسۋىنا قاجەت اسكەري قارۋ-جاراقتى ورىس پاتشاسىنان الۋعا كەلىسكەنىمەن، ورىس اسكەرىنىڭ قانداي دا تۇرمەن بولسىن ەلى ىشىنە كىرۋىنە جول بەرۋدى ويىنا دا المايتىن. ويتكەنى سول ۋاقىتقا دەيىنگى رەسەيمەن تاتۋلىق وڭايشىلىقپەن كەلمەگەن ەدى (ورىستاردىڭ ەرتىس القابى مەن التايدى مىسىقتابانداپ، «اقىرىن باسىپ وتارلاۋى»  سالدارىنان جوڭعار مەملەكەتى ءوز اۋماعىنىڭ بەستەن بىرىنەن ايرىلعان). سول احۋالعا كونگەندىكتەن عانا ولارمەن بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بولىپ تۇردى. ۋنكوۆسكي جۇرگىزگەن كەلىسسوز كەزىندە قونتايشى داۋلى شەكارا مەن الىم-سالىق جايىن قوزعاعان. ازىرگە ءوز سوعىس ءوندىرىسى زەڭبىرەك قۇيۋدى جولعا قويىپ ۇلگەرمەگەندىكتەن،  وسىناۋ قاھارلى قارۋدى ورىس پاتشالىعىنان الۋدى ماقسات ەتكەن. تسەۆان رابداننىڭ بۇل پيعىلىنا سەپتەسە تۇرا،  ۋنكوۆسكي ميسسياسى نەگىزگى ماقساتىنا قول جەتكىزە المادى. اقىرى، كەلگەن باعىتىمەن كەرى قايتتى. جوڭعار اسكەرىنىڭ قازاق ەلىنە 1723 جىلعى ەرتە كوكتەمدە، اقپان ايىندا جاساعان جويقىن شابۋىلى جانە ونىڭ كۇش-قۋاتى مەن جورىعىنىڭ جەڭىستى ناتيجەلەرى جايىنداعى ناقتى دەرەكتەردى رەسەيگە الا كەلدى... 

قازاق ەلىنە تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعان جوڭعار اسكەرىنە تسەۆان رابداننىڭ ۇلدارى گالدان تسەرەن مەن لاۋزان شونو جەتەكشىلىك ەتكەن بولاتىن. جورىققا اسكەري جابدىقتارى جاقسى، زەڭبىرەك، وق-ءدارىلى مىلتىق سىندى قارۋ-جاراقتارى مول، جاۋىنگەر اتتارى جەلدەي ەسكەن قالىڭ قوسىندار قاتىسقان ەدى. جەتى تۇستان سىنالاي كىرگەن ءجۇز مىڭ جاۋىنگەرى بار بەس قارۋى ساي ارميا كۇرسىلدەتىپ زەڭبىرەك اتىپ، مىلتىقتان وق جاۋدىرىپ، شۋ جانە تالاس وزەندەرى اڭعارىنان ءبىر-اق شىقتى. تاسقىن سەلدەي تاسىپ اعىلعان باسقىنشىنىڭ اتتى اسكەرىنە قارسى ءداستۇرلى قىلىش-نايزاسىمەن باتىل كوتەرىلگەن قازاق جاساقتارى توسقاۋىل بولا المادى. توسىن دا جويقىن سوققىدان قاتتى شىعىنعا ۇشىرادى. حالىققا قورعان بولا الماي قالدى.  قورقىنىشتى قاتىگەزدىكپەن استاسقان شابۋىلدان ەل ەسىن جيناي الماي، بەتى اۋعان جاققا ۇدەرە كوشۋگە، ءتىپتى ءۇي-جايىن، دۇنيە-مۇلكىن، مالدارىن تاستاي قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. جوڭعارلار تەز ارادا تاشكەنت، سايرام، تۇركىستان، سوزاق، قۇمكەنت، ساۋداكەنت سەكىلدى قازاق شاھارلارىن، ۇزىن سانى 25 قالانى باسىپ الدى. (اڭىزداردا باسقىنشىلاردىڭ تالاي رۋلاردى تۇتاسىمەن قىرىپ جىبەرگەنى ايتىلادى. قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنداعى وسىناۋ اسا قاسىرەتتى كەزەڭ  تاريحتا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن تاڭبالاندى. ەل اۋزىندا ساقتالعان مىنانداي:  «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى، كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى. قارىنداستان ايىرىلعان قيىن ەكەن، قارا كوزدەن مولدىرەپ جاس كەلەدى. مىنا زامان قاي زامان، قىسقان زامان، باسىمىزدان باق-داۋلەت ۇشقان زامان. شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى، قاڭتارداعى قار جاۋعان قىستان جامان. مىنا زامان قاي زامان، باعى زامان، باياعىداي بولا ما تاعى زامان. قارىنداس پەن قارا ورىن قالعاننان سوڭ، كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ اعىزامىن»، – دەپ كەلەتىن  شەكسىز قايعىعا تۇنعان سوزدەرى بار «ەلىم-اي» اتتى رەكۆيەم-انمەن بەدەرلەندى). باسقىنشىلىق سوعىس قازاقتاردىڭ توز-توزىن شىعاردى. ەل تونالدى. جايىلىم مەن ەگىستىك تاپتالىپ، بوساپ قالدى، قولونەرشىلەر قانالدى، ساۋدا توقىرادى، مال باسى كۇرت كەمىدى. جۇرت باس ساۋعالاپ بوسىپ كەتتى. قوس ۇلى سۋ ءامۋ مەن سىر اراسىنداعى وتىرىقشىلار دا ايتىپ-جەتكىزگىسىز كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. اشتىقتىڭ جايلاعانى سونداي، شەجىرەلەردە ساقتالعان حابارلارعا قاراعاندا، ادامدار ولىكتەردى جەرلەمەي، جەۋگە ءماجبۇر بولعان.  بايىرعى بۇحارا، حيۋا، فەرعانا، سامارقان بوساپ قالعان. اسكەرىنىڭ سوعىس قيمىلدارىن ءساتتى جۇرگىزىپ جاتقانى حاقىندا  حابار تيىسىمەن تسەۆان رابدان ەدىل بويىنداعى ويرات تۋىسقاندارىنا – قالماق حاندىعىنا جاۋشى اتتاندىرادى. ءوزىنىڭ اسكەري جورىعىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقتاردى ءبىرجولا جەڭىپ، الداعى ۋاقىتتا جايىق پەن ەدىلدە ايۋكە حانمەن بىرگە جايلاۋعا شىعۋدان دامەلەنەتىنىنەن حاباردار ەتەدى...

رەداكتسيادان: جوعارىداعى تاراۋلار جازۋشى، تاريحشى، كوسەمسوزشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ "قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس" اتتى ەڭبەگىنەن جالعاستى تۇردە الىنىپ وتىرعىن ەسكەرتەمىز. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: http://abai.kz/post/view?id=4553;  http://abai.kz/post/view?id=4554;  http://abai.kz/post/view?id=4579; http://abai.kz/post/view?id=5256;http://abai.kz/post/view?id=5335; http://abai.kz/post/view?id=5370; http://abai.kz/post/view?id=5371 

(جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz