قولىنا قالام ۇستاعان ءار ازاماتتىڭ «موينىنا ىلىنگەن» قىل ارقان بار. ول قىل ارقان قاي كۇنى، قاي مەزەتتە ءسىزدى بۋىندىرىپ، تۇياق سەرىپپەي قاتىراتىنىن بولجاي المايسىز. ماسەلەن، ءوز ەلىندە تەپەرىش كورىپ، ءتىلىن مەملەكەتتىك ەتە الماي وتىرعان، قايىرشىنىڭ كۇيىن كەشىپ، ءۇيسىز-كۇيسىز، پاناسىز جۇرگەن، گەپتيلدىڭ ۋىنا بوگىپ، كەدەندىك وداقتىڭ، دۇرىسى كوگەندىك وداقتىڭ شىدەرىنە تۇساۋلانعان قازاقتىڭ جايىن ايتساڭ، ۇلتتىڭ ەسەسى كەتىپ بارا جاتقانىن جىر ەتسەڭ، ۇلتتار اراسىنداعى ارازدىقتى قوزدىرۋشى قىلمىسكەر اتانۋىڭ ابدەن مۇمكىن. نەگە؟

مەن الماتى قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى شاعىن عانا ءبىر اۋىلدا تۇرامىن. ءيا، وزگەلەر سياقتى ەمەس، ءبىزدىڭ كوشە – «كوپۇلتتى» كوشە. «كوپۇلتتى» دەپ ايدارلاعانىم دۇرىس ەمەس شىعار، بىراق مەنىڭ كوشەمدە ۇيعىرىم، كۇردىم، ورىسىم، تاجىگىم، تۇرىگىم، «قازاعىم» بار، ءبىراز حالىق كۇنەلتىپ جاتىر. جايشىلىق كۇندەرى ولارمەن تىلدەسىپ، سىرلاسۋعا ۋاقىت جوق. تەك قانا سەنبى، جەكسەنبىدە اتالعان قۇدايى كورشىلەرىمىزبەن تولەرانتتى تۇردە قارىم-قاتىناس جاسايمىز.

سەنبىنىڭ مامىراجاي كەشى بولاتىن. ۇيعىر كورشىمنىڭ ۇيىنەن الدەبىر زاتتى سۇراي باردىم. ءتورت-بەس جىگىت بىرلەسىپ الىپ، اقاڭنان سىلتەپ وتىر ەكەن. «مەن كەلدى، قازاق كەلدى» دەگەن وي ەشقايسىسىنىڭ قاپەرىنە كىرىپ شىعار ەمەس. ۇيعىر ۇلتىنىڭ جوعىن جوقتاپ، قىتايداعى كوتەرىلىس باتىرلارىنىڭ ەسىمىن ۇلىقتاپ، گوي-گويلەپ جاتىر ەكەن. ارينە، ولار نە ايتسا دا حاقىلى. بىراق، تۋعاندارىمىنڭ ءبىر اۋىز ءسوزى مەنى باسىمنان تاسپەن ۇرىپ كەپ جىبەرگەندەي ەسەڭگىرەتىپ تاستادى. «ۇيعىرلارعا قىتاي تاۋەلسىزدىك بەرمەسە، قازاقستان بەرەدى» دەيدى ولار الكەۋدەلەنىپ. بۇل نە ءسوز؟ ال كەپ، قىزىلكەڭىردەك بولىپ، ايقاسايىق. ۋنيتارلى مەملەكەتتە احمەت اكالاردىڭ «بۇيرەكتەن سيراق» شىعارۋعا تاريحي ءھام زاڭدىق تۇرعىدا قۇقىعى جوق ەكەنىن ايتىپ-اق جاتىرمىن. سويتسەم، بىرەۋى: «باۋىرىم، سەندەر الدىمەن رەسەيدەن تاۋەلسىزدىكتەرىڭدى الىپ الىڭدار» دەيدى. وسىلايشا احمەت اكامەن ارازداستىق.

كوشەدە قاننەن قاپەرسىز ويلانىپ تۇر ەدىم، تاجىك كورشىم شىقتى. قاسىما كەلدى. كورشىم دەۋىم بەكەر-اۋ، بۇل جىگىت الدەبىر باي ءۇيىنىڭ كۇزەتشىسى. نە بالاسى، نە وتباسى جوق ادام. ءىشى پىسقان-اۋ دەيمىن، «اسسالاۋىن» ساياساتتان باستادى. شالاساۋاتىمەن قازىرگى ەكونوميكالىق قيىندىقتاردى ايتىپ، كسرو كەزىن كوكسەيتىنىن جەتكىزدى. تاعى دا قاراپ تۇرا المادىق. ول بىلىمدىك تۇرعىدان جەڭىلە باستاعان ساتتە «قازاق قىرىق س...كتەن پايدا بولعان» دەپ قاراپ تۇر. تۇمسىقتان ءبىر شەرتۋگە بولار ەدى، اياقاستى تولەرانتتىعىم ۇستاپ، قولىمدى ءبىر سىلتەدىم دە ۇيگە كىرىپ كەتتىم. سودان كەيىن تاكەڭمەن دە «سالقىن قاباقتانىپ» كەتتىك.

ۆاسيا كورشىممەن تاتۋ ەدىك. ءبىر كۇنى ول دا، بولمايتىن جەردەن شي شىعارىپ، قازاق ءتىلىن ەشقاشان ۇيرەنبەيتىنىن، ۇيرەنگىسى كەلمەيتىنىن جايىپ سالدى. «سەنىڭ بالالارىڭ نەگە مەنىڭ بالالارىما قازاقشا سويلەيدى. ورىسشا ۇيرەتپەيسىڭ بە؟» دەگەنى تاعى بار... اقىرى ونىمەن دە «توڭمويىندانىپ» كەتتىك...

قازاقستان – كوپ ۇلتتى مەملەكەت. ءبىز – ءبىر انادان تۋعانداي، ءبىر ومىراۋدى تەل ەمگەندەي تاتۋمىز. كۇندە ەستيتىن ءسوزىمىز - وسى. بىراق، اقيقاتىندا سولاي ما؟ ءيا، ءبىز وزگە دياسپورا وكىلدەرىمەن ءدام-تۇزىمىز جاراسار ەدى، ەگەر ولار قازاق ۇلتىن مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت دەپ تانىسا... تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىمەن ارىپ-اشىپ كەلگەندە كەڭپەيىل قازاقتىڭ قۇشاعىنا قۇلاي كەتكەنىن مويىنداسا... بۇل ەل قازاقتىڭ ەلى ەكەنىن سەزىنىپ، ءبىر ماقساتتا، ءبىر يدەيادا العا نىق قادام باسسا...

تاۋەلسىز ويلى ادام تاۋەلسىزدىك العانىنا شيرەك عاسىر بولعاندا ءوز-وزىنە تىم قۇرىسا مىنانداي سۇراقتار قويۋىنا بولادى عوي:

ماسەلەن... كوك بازاردا قوس تىزەسى دىرىلدەپ، نە سۇيەنەر بالاسى، نە سۇيكەنەر قىزى جوق، بار ماحابباتىن ءيتى مەن مىسىعىنا ارناعان، نە قوعامعا، نە قارا باسىنا بەرەرى قالماعان، وتكەن ومىرىندە دە يگى ءىس ىستەپ كورمەگەن، سويتە تۇرا قازاقتى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن، ونىڭ تاۋەلسىزدىگىن ءولىپ كەتسە دە مويىندامايتىن كەمپىر كەتىپ بارادى... شىبىن جانى شۇبەرەككە ءتۇيۋلى و عارىپتەن الار ءوشىم جوق. اللا عۇمىر بەرسە، «جاساي بەرسىن جۇماعۇل»! دەسە دە، سول عارىپ كەمپىرمەن بەس باۋىرىن اشتىقتىڭ اراندى ازۋىنان اراشالاي الماعان قايىن اتاسى 37-ءشى جىلى اتىلعان مىلتىقتىڭ اۋزىنا بايلانىپ، كۇيەۋى جارىقتىق سوعىستىڭ قۇربانى بولعان، بالاسى اۋعاندا قىرشىن كەتىپ، نەمەرەسى 86-نىڭ ىزعارىندا يتكە تالانعان، سويتە تۇرا اعايىننىڭ بالاسىن باۋىرىنا باسىپ، ون شاقتى ۇل، مونشاقتى قىز وسىرگەن، ءۇرىم-بۇتاعى كەڭگە قانات جايعان مەنىڭ اجەم نە سەبەپتى قالت-قۇل ەتىپ قارتايعان شاعىندا وزگە تىلدە سويلەۋى كەرەك؟ ايتىڭىزشى...

بۇگىندە مىناۋ تىرشىلىكتىڭ قامىمەن كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ، ۇلتىمىزدىڭ ايانىشتى جايىن ۇمىتقان نامىسسىز ءسىزدى، قىسىلعاندا قازاقشاسىن ۇمىتىپ قالاتىن ارسىز مىناۋ مەنى جەر بەتىنەن ماڭگىلىككە جويىپ جىبەرمەك بولعان، مويىنىمىزعا قىل بۇراۋ سالىپ شىڭعىرتىپ، ۇلتىمىزدى مانسۇقتاپ، ەسىگىندەگى يت قۇرلى كورمەي جابىرلەگەن، قوس يىعىمىزعا ءۇش ءجۇز جىل بويى ەسەككە مىنگەندەي ءمىنىپ الىپ، بار يگى جاقسىمدى قاندى قارۋدىڭ ۇڭگىسىندە ۇستاعان، اتقان، ولتىرگەن، اباقتىعا قاماعان، مادەنيەتسىزدىگىمدى (اتام زاماننان مادەنيەتتى ەكەنىمدى بىلە تۇرا) ءاردايىم بەتىمە باسىپ، قۇلاق كەستى قۇل ەتكەن يمپەريانىڭ تالقانى تاۋسىلعالى قاشان؟ سويتە تۇرا، مەنىڭ اتام، اجەم، اكەم، شەشەم، باۋىرلارىم (ونىڭ ىشىندە وسىنى وقىپ وتىرعان ءسىز دە بارسىز), بالالارىم وزگە اعايىندارعا نە سەبەپتى قازاقشا سويلەمەيدى، يا سويلەمەيمىز؟ ايتىڭىزشى...

ءۇيدىڭ الدىنداعى الاڭقايدا الپىستى القىمداعان كوپتى كورگەن اقساقال وتىر. ە، و شالىڭىز ءبىر كەزدەرى ەل ءۇشىن اتقا قونىپ، تالاي قىزمەتتىڭ تاعىن تۇگەسكەن. اتتان تۇسكەلى ەرمەگى بالاعا قاراۋ. «بالا بالدان، نەمەرە جاننان ءتاتتى» ەمەس پە؟ كەڭەستىك كەزەڭنىڭ اڭگىر تاياعى قارا باسىنا قاتتى ءتيىپ ماڭگۇرتتەنىپ كەتكەنى سونشالىق، بالاسىنىڭ قاسىندا ويناپ جۇرگەن التىداعى سەرگەيگە «ۇلى ورىس تىلىندە» ءتىل قاتادى. قازاق دەپ ەڭىرەپ جۇرگەنى قايدا، و بەيباقتىڭ... التىداعى بالانىڭ تىلىندە سويلەيتىندەي نە باسىنا كۇن تۋدى؟ انە، ءبىزدىڭ قاريانىڭ سىيقى. مىنە، قۇلدىق سانانىڭ قامىتى. ول قامىتتى سول اقساقال عانا ەمەس، ءسىز دە، مەن دە، ول دا كيىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ ايتىڭىزشى...

ايتالىق ەندى...

ءبىزدىڭ وسىنداي كىرىپتار بولۋىمىزعا مەنىڭشە ەكى جايت سەبەپ بولىپ وتىر.

ونىڭ ءبىرىنشىسى – پۋتين جۇرگىزىپ وتىرعان ساياسات. رەسەي كوپۇلتتى، فەدەرالدى مەملەكەت دەپ جاھانعا جار سالعانىمەن، ەتنيكالىق ورىستاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالماي وتىر. قازىر «رەسەي - تەك ورىستار ءۇشىن» دەپ ۇرانداتقانداردى ءتايت دەيتىن قوجا جوق. وسىنىڭ اسەرى بولار ارتىندا ارقاسۇيەر ءپۋتينى بار ەتينيكالىق ورىستار جەر بەتىندە الشاڭ باسا باستادى.

مەن جۋىردا شەتەلدىك ءبىر باسىلىمنان رەسەيدە جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك ساۋالنامانىڭ ناتيجەسىن كوردىم. «رەسەي - تەك ورىستار ءۇشىن» دەگەن قاعيدانى ورىستاردىڭ 50 پايىزى قولدايدى-مىس. ولار سونداي-اق، «كاۆكازدى اسىراۋدى قويۋ قاجەت» دەگەن ۇستانىمدارىن دا اشىق ايتقان. ال، سول ساۋالناماعا جاۋاپ بەرۋشىلەردىڭ 57 پايىزى «شەشەنستان رەسەيدىڭ تەرريتورياسى ەمەس» دەگەن.

بۇل بەر جاعى، ماسكەۋدەگى پاتەر جالداۋشىلاردىڭ ءوزى گازەتتەرگە جارناما بەرگەندە «پاتەردى ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنە عانا جالدايتىنىن» بادىرايتىپ جازىپ قويادى-مىس. 15 ملن. مۇسىلمانى بار، جيىرمادان استام ۇلتتىق رەسپۋبليكاسى بار رەسەي وسىنداي ساياسات ۇستانىپ، ۇلتىنىڭ جوعىن جوقتاپ جاتقان كەزدە، ءبىز ءوز كولەڭكەمىزدەن ءوزىمىز قورقىپ، اۋزىن اشقان قازاقتى «تولەرانتتى» جاساۋعا تىرىسىپ ءجۇرمىز.

ەندى ەكىنشى جاعدايعا كەلەيىك. كەڭەستىك كەزەڭدە قازاقستان – «حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» بولدى. سونىڭ سالدارىنان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ، قازاقتىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، ءداستۇرىن، سالتىن، ءدىنىن ءبىلۋ قاجەتتىلىگى بولمادى. ال، تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، ءبىز وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا ءتيىس ەدىك. جو-جوق، اتاي كورمەڭىز... ءبىز ءتىپتى قيىس كەتتىك. «كەڭەستىك ۇلت» جاساعىسى كەلەتىندەردىڭ ساياساتىن جالعاپ، «قازاقستاندىق ۇلت» بولماققا تالپىندىق.

ناتيجەسى اناۋ، كورشىلەر ويىنا كەلگەنىن ايتادى. ال، ءبىز جاق اشپاۋعا ءتيىسپىز...

جاساسىن، تولەرانتتىق... قازاق، اۋزىڭدى جابا تۇر!  

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz