جازۋشى، تاريحشى، كوسەمسوزشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ "قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس" اتتى ەڭبەگىن جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: http://abai.kz/post/view?id=4553;  http://abai.kz/post/view?id=4554;  http://abai.kz/post/view?id=4579; http://abai.kz/post/view?id=4589; http://abai.kz/post/view?id=5256   

ەلدەگى ىشكى جاعدايدى ءبىرشاما رەتتەپ العاننان كەيىن، تاۋكە حان جوڭعارلار ۇستاپ اكەتكەن ۇلىن بوساتىپ الۋعا ارەكەتتەندى. دالاي-لاما ونىڭ تىلەگىنە قۇلاق اسىپ، بالاسىن تيبەتتەن ەلىنە قايتارعان. قاسىنا بەس ءجۇز ادام ىلەستىرىلدى. تاۋكە حان ولاردى ءوز دىندەرىن ۋاعىزداۋ ماقساتىمەن جىبەرىلگەن بۋدداشىلار رەتىندە تۇتقىنداپ، قوشەمەتشىلەردى باسقارىپ كەلە جاتقان نويوندى ولىمگە بۇيىرعان. وسى ءجايتتى جوڭعارلار كەيىن قازاق حاندىعىنا تاعى دا ءبىر جويقىن شاپقىنشىلىق جاساۋ ءۇشىن سىلتاۋ ەتتى... 

گالدان بوشوكتۋ حاننىڭ كوزى تىرىسىندە ءىس جۇزىندە كوتەرىلىسپەن بيلىككە كەلگەن سەنگە ۇلى تسەۆان رابدان بۇل كەزدە جوڭعاريانىڭ رەسمي امىرشىسىنە اينالعان. سودان 26 جىل ىلگەرىدە ونى تاق ۇمىتكەرى رەتىندە قۋعىنداعان اعاسى گالدان، اكەسىنىڭ تۋعان ءىنىسى  گالدان، قانشا شاپاعاتتى (بوشوقتۇ) اتانسا دا، موڭعوليانى شىڭعىس حان سەكىلدى بىرىكتىرە المادى. ونىڭ حالحا جەرىندەگى جەڭىلىسىنەن كەيىن  تسين يمپەرياسى شىعىس موڭعوليانى مۇلدەم جۇتىپ قويدى. بۇدان بىلاي حالحانىڭ تايپالىق اكىمشىلىك بىرلىكتەرى مانچجۋرلار وكىمەتىنەن تالاپ تۇسىسىمەن ۇلى دالا جۇيەسىندەگىدەي تارتىپپەن، ءار ون وتباسىنان ءبىر جاۋىنگەردى كۇللى جاراعىمەن تسين-قىتاي اسكەرى قاتارىنا جىبەرىپ، بارلىق شىعىنىن كوتەرەتىن بولدى. ال تاۋەلسىز ويراتتار جەردەن، ادامنان، ماتەريالدىق يگىلىكتەن ايرىلىپ، قاتتى زارداپ شەكتى. وسىنداي جاعدايدا تسەۆان رابدان قونتايشىنىڭ الدىنا اۋىر مىندەت تارتىلعان – وعان حاندىقتى قايتا جاڭعىرتىپ، نىعايتۋ كەرەك ەدى.

تسين يمپەرياسىمەن سوعىس كەزىندە شىعىس تۇركىستان مەن جەتىسۋ جوڭعارياعا اۋىلشارۋاشىلىق، قولونەر ونىمدەرىن جىبەرىپ تۇرۋ جونىندەگى كەلىسىمشارتپەن كوزدەلگەن مىندەتتەرىن بۇزعان، سوندىقتان ويراتتاردىڭ جاڭا امىرشىسىنە بۇل ايماقتارداعى ساياسي ۇستەمدىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ قاجەتتىگى تۋدى. سول سەبەپتى،  مەملەكەتىندەگى ىشكى جاعدايدى رەتكە كەلتىرىسىمەن،  قونتايشى 1698 جىلى شىعىس تۇركىستانعا قايتا باسىپ كىردى. ءبىر جىل ىشىندە قاشقار، جاركەنت سەكىلدى ماڭىزدى ساياسي ورتالىقتاردى باعىندىرىپ، ولكەنى ەكىنشى مارتە جاۋلاپ الدى.  سوسىن ەمىل وزەنىندەگى ورداسىن جاڭا ورىنعا – ىلە وزەنىنە، قۇلجا قالاسى ايماعىنا اۋىستىردى. ەسكى وردانى سولتۇستىك-شىعىس جوڭعاريانى باسقاراتىن نەمەرە اعاسىنا قالدىردى. حاندىقتىڭ قۋاتى بىرتىندەپ ارتا ءتۇستى. (1700 جىلى قىتاي بوداندىعىن قابىلداعىسى كەلمەگەن ەكى تايشىمەن ون مىڭ حوشوۋىت جوڭعارياعا كەلدى. 1701 جىلى ەدىل بويىنان قازاق دالاسىن كەسىپ وتەتىن ۇلكەن قالماق جولىمەن ايۋكە حاننىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرى، اكەسىمەن ۇرسىسىپ قالعاندىقتان، ءوز ۇلىسىن – 15–20 مىڭ شاڭىراقتى، ياعني 60 مىڭ جاندى – كوشىرىپ اكەلدى. تسەۆان رابدان ۇلىستى ويرات وڭىرىندە قالدىرىپ، ۇلىن كەشىرىم بەرگەن اكەسىنە قايتارعان). سوندىقتان قونتايشى شىعىس تۇركىستانعا جاساعان باسقىنشىلىق جورىعىن سول جىلى-اق قازاق حاندىعىنا قاراي ۇلاستىردى.

تاۋكە حان قوسىندارى جاقسى قارۋلانعان دۇشپاننىڭ جان-جاقتان لەك-لەگىمەن انتالاپ ۇمتىلعان كۇشتەرىن توقتاتا المادى. جانقيارلىقپەن  سوعىستى، بىراق ابدەن قالجىرادى.  شاپقىنشىلىق سوعىستار ۇدەي كەلە،  قازاقتار بىرتىندەپ جەتىسۋداعى، تارباعاتايداعى، ەرتىس بويىنداعى جايىلىمدارىنان ايرىلدى.  ال جوڭعار ءامىرشىسى ءوزىنىڭ قازاق حاندىعىنا قارسى سوعىس اشقانى ماجبۇرلىكتەن بولعانىن ايتىپ، ۇلكەن كورشىلەرى (قىتاي، رەسەي) الدىندا اقتالىپ جاتتى:   سوعىستىڭ باستالۋىنا «دالاي-لامانىڭ وكىلدەرىن ولتىرگەن»، «ەدىلدەن  جوڭعارياعا ساپار شەككەن ايۋكە حاننىڭ قىزىن (تسەۆان رابدان قونتايشىنىڭ قالىڭدىعىن) توناعان»، «رەسەيدەن ورالىپ كەلە جاتقان جوڭعار ساۋداگەرلەرىنىڭ كەرۋەنىن تالان-تاراجعا تۇسىرگەن» «ساتقىن» تاۋكە حان ايىپتى دەپ، تسين يمپەراتورى مەن ورىس پاتشاسىنا ەلشىلىكتەر جىبەردى. ماسكەۋگە ادالدىعىن شەگەلەپ كورسەتتى، ادالدىعىنا دالەل رەتىندە قازاق تۇتقىنىنان بوساتىلعان ورىستاردى ەلىنە قايتارعاندىعىن حابارلادى. ارينە مۇنىسى ءجاي عانا الداۋسىراتۋ ەدى، مۇنداي ءىرى اسكەري جورىقتار جوڭعارلار تاراپىنان قازاق ەلىنە دۇركىن-دۇركىن جاسالدى. ال ەلدەگى كۇيزەلىستى كۇشەيتە تۇسكەن ۇساق قاقتىعىستاردا ەسەپ جوق-تىن.

قازاق ەلىنىڭ تەرىستىگىن دە تىنىش دەۋگە كەلمەيتىن ەدى. بۇل كەزدە ەدىلدەگى قالماق حاندىعىنىڭ كۇش-قۋاتى ارتىپ، شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلگەن. تاقتا حاندىق مارتەبەنى تيبەتتەگى دالاي-لامادان العان ايۋكە وتىرعان. ول ەلىندەگى جەكەلەگەن بيلەۋشىلەردىڭ دەربەستەنۋشىلىك پيعىلدارى مەن ارەكەتتەرىن جەڭىپ،  رەسەيگە جارتىلاي تاۋەلدى مەملەكەت قۇرىپ الدى.  قالماق حاندىعىنىڭ باستى مىندەتى ورىس مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىن كوشپەندىلەردەن، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردان قورعاۋ بولاتىن. 1697 جىلى I پەتر پاتشا ايۋكە حانعا رەسەيدىڭ شىعىسىن كۇزەتۋدى رەسمي تۇردە مىندەتتەدى. قالماقتار رەسەيدىڭ  كوپتەگەن باسقىنشىلىق جورىقتارىنا بەلسەنە قاتىستى. I پەتردىڭ قولداۋى ارقاسىندا زاماناۋي قارۋلارمەن جابدىقتالعان قالماقتىڭ جاۋىنگەر جاساقتارى ورىس ارمياسىمەن بىرلەسە سوعىسىپ، قازاقتاردىڭ ارالاس-قۇرالاس تۋىسى نوعايلاردى تاس-تالقان ەتتى، اتامەكەنىنەن قۋدى. باشقۇرتتاردى دا تۋىپ-وسكەن ەجەلگى جەر-سۋىنان ىعىستىرۋعا تىرىستى، كاۆكاز ەلدەرىنە دە شابۋىلدار جاسادى، رەسەيدىڭ وزگە سوعىستارىنا دا اتسالىستى. ارادىك قازاق ەلىنە دە شابۋىل جاساپ تۇردى. قازاقتار  قالماق يەلەنگەن مال جايىلىمدارىنا شىعۋعا تىرىساتىن، سونداي سەبەپتەرمەن وسىناۋ قوس كوشپەندى كورشى ەل اراسىندا قاقتىعىستار مەن كەزەك شابۋىلدار دا ءجيى-ءجيى ورىن الىپ تۇردى. ءار سونداي وقيعا ءبىر-بىرىنەن مال بارىمتالاپ، تۇتقىندار الۋعا، شايقاستار سالدارىنان حالىقتى قىرىپ-جويۋعا ۇلاساتىن. قىسقاسى، سولتۇستىك-باتىس جاق مازاسىز ەدى.

قاۋىپتى مازاسىزدىقتى ەدىل قالماقتارىنىڭ الىس جوڭعار حاندىعىنان الدەقايدا جاقىن جەردەگى، جەلكەسىندەگى قوجاسى بولىپ وتىرعان ورىس مەملەكەتى استىرتىن ۇدەتىپ كەلە جاتقان. كوشىم حاندىعىن جويۋعا جول سالىپ بەرگەلى كازاچەستۆو قاناتىن جايا تۇسكەن. ەرتىستىڭ بويىنا، توبىل وزەنىنىڭ ساعاسىنا تامان، ءسىبىر حاندىعى استاناسىنىڭ ورنىنا 1587 جىلى سالىنعان توبولسك قالاسى جايىق وزەنى مەن تىنىق مۇحيتقا دەيىن سوزىلعان ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعىنا اينالعان. تاۋكە حان ونى ورىس مەملەكەتىنىڭ ءىبىر-سىبىردەگى باستى اسكەري، ساياسي، اكىمشىلىك جانە شىركەۋلىك-ءدىني كىندىك قالاسى دەپ بىلەتىن، كەي ەلشىلىكتەرىن سوندا جىبەرەتىن. (پاتشالىقتىڭ شەكاراسىن كەڭەيتىپ، كوشپەندىلەر ىشىنە باتىل سۇعىنىپ قانا قويماي، قورعانا دا الۋ ءۇشىن جانە جاڭا جەرگە تىستەسە بەكۋىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن پەتر پاتشا ەرتىس بويىن تۇگەل يگەرۋگە كىرىسكەن. 1716 جىلى ەرتىسكە وم وزەنى قۇياتىن جەردە ومبى، ەرتىس بويىنا 1718 جىلى سەمەي، 1720 جىلى ەرتىس پەن ءۇلبى وزەندەرىنىڭ قۇيىلىسىنا وسكەمەن قامالدارىن سالدىردى). جالپى، تاۋكە حان I پەتر باسقارعان ورىس مەملەكەتىمەن جۇرگىزگەن ساياساتىندا  ەكى جاقتى بايلانىستارعا، نەگىزىنەن ساۋدا جانە شەكارالىق ىستەرگە كوڭىل ءبولدى.  ورىس پاتشالىعىنىڭ شىعىس ەلدەرىنە باراتىن ساۋدا جولدارىنىڭ ءبىر تارماعى قازاق ەلى ارقىلى وتەتىندىكتەن، قاجەت كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى. ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرۋ، تاۋارلارعا سالىناتىن باج سالىعىنىڭ كولەمى مەن مولشەرىن بەلگىلەۋ، سونداي-اق ەكى ەل  شەكاراسى ايماعىنداعى تۇرعىندار اراسىندا ۇشىراسىپ قالاتىن ءارتۇرلى داۋ-دامايلار، ءىرىلى-ۇساقتى جانجالدار مەن قاقتىعىستار ءوزارا ەلشىلىكتەر الماسۋ ارقىلى شەشىمىن تاۋىپ تۇردى. تاريحشىلار تاۋكە حاننىڭ ەلشىلەرى رەسەي مەملەكەتى مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى بايلانىستاردى دامىتۋعا بەلسەندى تۇردە اتسالىستى دەپ قورىتادى. 17-ءشى عاسىردىڭ سوڭىندا تاۋكە حان ورىس پاتشالىعىمەن تەڭ دارەجەلى دەڭگەيدە قارىم-قاتىناس جاسادى دەپ سانايدى. ەگەر الدەبىر سەبەپتەرمەن قازاق ەلشىلىگى رەسەيدە ۇستالسا نەمەسە ولاردىڭ جۇمىسىنا قانداي دا ءبىر بوگەت جاسالسا، قازاق حاندىعى اۋماعىنداعى ورىس ەلشىلەرىنە دە ءدال سونداي كوزقاراس كورسەتىلگەن. بىردە، شەكارالىق كيكىلجىڭدەرگە بايلانىستى، تاۋكە حاننىڭ ەلشىلەرى رەسەيدە تۇتقىنعا الىندى. سوندا تاۋكە حان ءى پەترگە حاتىندا: «ۇرىلار ءۇشىن ەلشىنى قاماۋعا الۋ دەگەندى ادام اتادان بەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشبىر قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن ەدى»، – دەگەن سوزدەرمەن رەنىش بىلدىرگەن. تاۋەلسىز قازاق حاندىعى ءامىرشىسىنىڭ ورىس پاتشاسىنا تەڭ دارەجەدە كورسەتكەن تاباندىلىعى ارقاسىندا قازاق ەلشىلەرى بوساتىلىپ، ماسەلە بەيبىت جولمەن  شەشىلدى. تاۋكە حان رەسەي مەملەكەتىمەن عانا ەمەس، وزگە دە كورشى ەلدەرمەن، اسىرەسە بۇحارانى بيلەپ وتىرعان اشتارحاندىق اۋلەتپەن جۇرگىزگەن قارىم-قاتىناستارىندا ەكى اراداعى داۋلى ماسەلەلەردى بەيبىت تۇردە شەشۋگە جانە سول ەلدەرمەن بەيبىت بايلانىستارىن دامىتۋعا زور ءمان بەرىپ، كۇش سالىپ كەلە جاتقان.

مۇنداي بەيبىت قارىم-قاتىناستى جوڭعار حاندىعىمەن جاساۋ مۇمكىن بولماي قالدى.  ويتكەنى تسەۆان رابدان قونتايشىنىڭ ماقساتى ءوزىنىڭ ء«ومىردىڭ بەرىك تە مىقتى بيلەۋشىسى، قوجايىنى» سيپاتتى ماعىنا بىلدىرەتىن ەسىمىنە ساي، قازاق ەلىنىڭ ۇلان-عايىر اۋماعىن وزىنە باعىندىرىپ الۋ، ءسويتىپ، ويرات كونفەدەراتسياسىنىڭ شەتكى ءبىر پۇشپاعىنا – ەدىل بويىنداعى قالماق حاندىعىنىڭ شەكاراسىنا شىعۋ جولىمەن شىڭعىس حان ءتارىزدى زور يمپەريا قۇرۋ ەدى. تاۋكە حان ويراتتاردىڭ ءبىر كەزدەرى قازاققا جاقىن حالىق بولعانىن جاقسى بىلەتىن. قازاقتىڭ كەي رۋى ءوز اتاسىن ويراتتان باستايتىن، جۇرتتىڭ  ەداۋىر بولىگىنىڭ ەتنيكالىق ءتۇرى دە سول ەجەلگى دۇشپانىنا قاتتى ۇقسايتىن. ەكى ەتنوستى دا كوشپەندىلەر وركەنيەتى بىرىكتىرەتىن، ءومىر سالتى ۇقساس، تىلدەرى دە سونشالىقتى الشاق ەمەس، بەيبىت جىلداردا قارا دا، اقسۇيەك تە قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ جاتاتىن. تاۋكەنىڭ ءوزى دە ويراتقا جيەن ەدى، ونىڭ اناسى ويراتتىڭ حوشوۋىت تايپاسىنىڭ ءامىرشىسى كۇندەلەن تايشىنىڭ قىزى بولاتىن. الايدا سونداي تۋىستىق تامىرلارعا قاراماستان، جاۋلاسا كەلگەن ويراتپەن ەندى قازاقتىڭ بىرىگۋى مۇمكىن بولماي قالعان. سەبەبى، جەر-سۋعا تالاسۋ ءوز الدىنا،  ولاردى ءدىن ءبولىپ تۇرعان. كەزىندە گالدان بوشوكتۋ مۇسىلمان قازاققا ءوز يلانىمىن – بۋددا ءدىنىن شارت قويىپ تاڭعىسى كەلسە، تسەۆان رابدان ماسەلەنى بىردەن سوعىسىپ شەشۋگە ۇمتىلدى. ونىڭ اسكەرلەرى قازاق ساربازدارىنىڭ قورعانىس ماقساتىندا جانكەشتىلىكپەن جۇرگىزگەن كۇرەستەرىن ەڭسەرىپ، جەتىسۋدىڭ ءبىر بولىگىن باسىپ الدى، الدىڭعى شەپتەگى قوسىندارى سارىسۋ وزەنىنە جەتتى.

وسىنداي ساياسي احۋال تاۋكە حاندى قاتتى ويلاندىردى. ول ەلدىڭ بىرلىگى مەن تىنىشتىعىن ويلاپ ەداۋىر رەفورما جۇرىزگەن. ءۇش ءجۇزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ايگىلى بيلەر مەن بەلگىلى رۋباسى، اقساقالدار، ءوزىنىڭ باس ادامداردان تاعايىنداعان وكىلدەرى جانە بارشا جۇرت مويىنداعان، ومىردە باسشىلىققا العان «جەتى جارعى»  ارقىلى رەتتەپ وتىرعان. الايدا جاعداي كۇردەلى كۇيگە تۇسكەن ەدى. ۇلان-عايىر دالا ءتوسىن مەكەندەيتىن حالقىن، بەيبىت ومىردەن قول ءۇزىپ، سوعىس جاعدايىندا كۇيزەلىپ جاتقان ەلىن قورعاۋ، اينالاسىنداعى قاتەر توندىرە قورشاعان جاۋعا قارسى تۇرۋدى ۇيىمداستىرۋ ءىسىن تۇركىستانداعى ورداسىنان باسقارۋ قيىن بولىپ بارا جاتقان. قارت تاۋكە، دانا تاۋكە، جۇرتى اسپەتتەگەن ءاز تاۋكە جالپاق ەلدى باسقارۋ ماسەلەسىنە ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭا رەفورما جاساۋ قاجەتتىگىن زايىر تۇسىنگەن...

(جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ،

Abai.kz