جانىمىزعا جاقىن فيلمدەردى تىزگەندە اۋەلى تىلىمىزگە ورالاتىنى «قىز جىبەك»،  سوسىن بارىپ «مەنىڭ اتىم – قوجانى» ايتامىز، «تاقيالى پەرىشتەنى» ايتامىز، «الپامىس مەكتەپكە بارادىنى» تىلگە تيەك ەتەمىز. سوسىن… سوسىن بارىپ توقتايمىز. باسقاسىن جانىمىز جاتسىنىپ تۇرادى. كوز الدىمىزعا كۇندە كولبەڭدەتكەنىمەن كوڭىلىمىزدە جازىلىپ قالا المادى كوپ فيلمدەر.

اسپىسىنشى-جەتپىسىنشى جىلدارى قازاق كينوسىنىڭ قازىعىن قاعىپ، تۇندىگىن تۇزەگەندەر تازا قازاق جۇرتىنىڭ قايناعان ورتاسىنان شىققان «سامورودوك سارى التىندار» ەدى. ولار ءماجيت بەگالين، شاكەن ايمانوۆ، سۇلتان قوجىقوۆ، ابدوللا قارساقباەۆ، ءشارىپ بەيسەنباەۆتار بولاتىن.  ولار ورىستاندىرۋ ساياساتىن سەزگەنىمەن، بويلارىنا دارىتپاعان ەدى. ولار تىلدەرىن ورىسشاعا بۇراعانىمەن، جاندارىمەن بۇرىلماعان ەدى. ولار «سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ» دەگەنىنە كونگەنىمەن، تەرەڭىنە جۇتىلىپ كەتپەگەن ەدى. ولار ناعىز قازاق بولاتىن!

ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، ەتەك-جەڭىن تۇزەمەككە تالپىنىس جاساپ جاتقان كەزەڭ. وسىعان دەيىن تەك ماسكەۋدە دايارلانىپ كەلگەن كينو ماماندارى ەندى قازاق جەرىندە دايارلانباق. قانداي تاماشا! قانداي كەرەمەت! توقسانىنشى جىلداردىڭ باس كەزەڭىندە كوكىرەكتەرىندە ادەبيەتكە، ونەرگە دەگەن ماحاببات ۇيالاعان ءبىراز جاس «كينودراماتۋرگيا» ماماندىعى بويىنشا تالاپكەرلەر قابىلداعان جازۋشى-دراماتۋرگ اكىم تارازي اعايىمىزدىڭ الدىنا ۇيلىقتىق تا قالدىق. اكىم اعايىمىز سىرباز، سىپايى. قاۋاشاعىمىزداعى ازداعان وقىعان-توقىعان «بىردەڭەلەرىمىزدى» سۇراستىرىپ، سالماقتاپ العان سوڭ بىزگە كوزىنە الدە ءبىر كەكەسىن بە، اياۋشىلىق پا، الدە قۋلىق پا، ايتەۋىر، ءبىزدى سەكەم الدىرار جۇمباق ۇشقىن  جاسىرىپ، دىبىسسىز كۇلدى دە (جىميدى ما ەكەن), «دۇرررەەس» دەدى. «ەندى مەنىڭ ايتقانىمدى وقيسىڭدار، اريستوتەلدىڭ «پوەتيكاسىنان» باستايمىز-اۋ… تولستويدىڭ بار شىعارمالارىن… ازىرگە «قاجىمۇراتىن» توقىپ كەلىڭدەر، سوسىن «كۇندەلىكتەرىنە» دەيىن قىرىپ وقيمىز». شوشىڭقىراپ قالدىق. سوسىن «جارايدى» دەدىك. سوسىن كورەرمىز. وقۋعا ءتۇسىپ الايىقشى اۋەلى.

اكىم اعايدىڭ ءوزى كوپ جىل «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا باس رەداكتور قىزمەتىندە بولعان ادام ەكەنىن ەپتەپ بىلەتىنبىز. ءبىز ول كىسى وزىمەن قىزمەتتەس بولعان قازاق كينوسى الىپتارى جايىندا اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەردى اعىتاتىن شىعار ەندى دەگەنبىز. سول رايدا ەركىنىرەك وتكىزگىمىز كەلگەن ۋاقىتتى. ول ويىمىز بولماي، اڭگىمە بىلاي بولعان سوڭ، امال جوق، «قاجىمۇراتتى» ىزدەپ، ءوزىمىز دە سيرەك اشاتىن كىتاپحانا ەسىگىن جاعالاۋعا تۋرا كەلدى…

بىزگە اكىم اعايىمىز قازاق كينوسىنىڭ الىپتارى جونىندە اڭگىمە ايتىپ اۋرەلەنگەن جوق. بىرتىندەپ بىزگە ءدارىس وقىتپاققا وزدەرىن جەتەلەپ كەلىپ ءجۇردى. ءار جىلدار كينوستۋديادا رەداكتورلىق قىزمەتتە بولعان قاليحان ىسقاق، سايىن مۇراتبەكوۆتەردىڭ اڭىز اڭگىمەلەرگە بەرگىسىز دارىستەرىن تىڭدادىق. ال ءوزىنىڭ دوسى، كوپ جىل «قازاقفيلمدە» باسشىلىق قىزمەتتە بولعان كامال سمايلوۆ بىزگە «قازاق كينوسى تاريحىنان» تۇراقتى تۇردە ساباق بەرە باستادى.

ول كىسى كينونى باسقارعاندا  «التىن قورعا» قوسىلار «قىز جىبەك» (رەجيسسەرى س.قوجىقوۆ), «اتامەكەن» (رەجيسسەرى ش.ايمانوۆ), «اتاماننىڭ اقىرى» (رەجيسەرى ش.ايمانوۆ), «مەنىڭ اتىم – قوجا» (رەجيسسەرى ا.قارساقباەۆ), «گاۋحارتاس» (رە-جيسسەرى ش.بەيسەمباەۆ) سەكىلدى تۋىندىلار ەكرانعا شىقتى. تەلەراديونى باسقارىپ تۇرعاندا وسى كۇنگە دەيىن حالىقتىڭ رۋحاني ازىعى بولىپ كەلگەن «قىمىزحانا»، «تاماشا»، «ايتىس» دۇنيە ەسىگىن اشتى.  قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، وسى كۇنى الدەبىر ادام قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاعان كۇنى ساپتاياقتان قاراۋىل قويىپتى دەپ ەستىپ جاتامىز. كىشكەنە ءبىر ۇستەلدىڭ يەسى بولا قالدى ەكەن، ەسىگىنە «اقىرانا» قويىپ، اقىرىپ شىعا كەلەدى. استىنا قاناتتى ات ءمىنىپ، اسپاندا ۇشىپ جۇرەدى. سوسىن ول جەرگە ءتۇستى، قولىمىز قارۋلى كۇزەتشىسىنەن ءوتىپ، قاناتتى ارعىماعىنىڭ تىزگى-نىنە جەتتى دەگەن جاندى ەستىمەيمىز. سان قىزمەتتىڭ تاعىن توزدىرعان كامال اعاي قاراپايىم ەدى. كولىگى دە، كولەڭكەسى دە جوق، بيپاز باسىپ، پانفيلوۆ كوشەسىن كەسىپ ءوتىپ كەلە جاتاتىن. سول بيپاز قالپىندا ساباعىن ءبىتىرىپ، پانفيلوۆ كوشەسىن كەسىپ ءوتىپ كەتىپ بارا جاتاتىن جاياۋ. تانىسىن، تانىماسىن قارسى كەزدەسكەنگە باسىن ىقىلاستانا يزەپ امانداسا جۇرەتىنى تاعى بار.

اۋديتورياعا العاش كىرگەندە شاكىرتتەي تولقىپ، اقسارى ءجۇزى قىزىلشىرايلانا بەرگەندەي بولعان. مۇعالىمگە ارنالعان كەڭ ۇستەلدى الدىنا الا وتىرعاندا دا تومەنشىكتەپ، بۇگەجەكتەي بەرگەندەي كورىنگەن. سوسىن ءار سۇراقتى قويىپ پەندەۋي قالىپقا تۇسكەن جوق، تاماعىن كەنەپ الىپ، بىردەن ساباعىن باستاپ كەتتى. ىركىلمەي، سويلەمدەرىن مىنگەستىرە توقتاۋسىز سويلەيدى ەكەن. العاشقى سەزىمىمىز الدامشى بولىپ شىقتى، اعايىمىزدىڭ ءسوزى نىق، داۋىس ىرعاعى سەنىمدىلىككە سىعىسىپ تۇر ەدى. سول كەزدە العاش وقىعان قازاق كينوسى تاريحىن قاي جىلدان باستاۋ كەرەك دەگەن داۋعا تولى تاقىرىپ پەن ول كىسىنىڭ ءوز بايلامىن وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتقام جوق، كينو تاقىرىبىندا بىردەمە جازا قالسام سول بايلامدى شوقپار قىلىپ بۇلعاپ شىعا كەلەم.

ول كىسىنىڭ سول ۋاقىتتا شىعارماشىلىق باعىتتارى ارقيلى پىكىرلەر تۋعىزعان «جاڭا تولقىنعا» دەگەن كوزقاراسى ءتۇزۋ ەدى. «ونەر ىزدەنىستەن تۇرادى، ىزدەنىس جولىنداعى جاندارعا تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك» دەگەن سىڭايدا پىكىر ايتاتىن. سول ساتتەگى كينو ونەرىندەگى سان باعىتتاردى سارالاپ «سيۋجەتسىز فيلم» قۇپياسىن دا الدىمىزعا جايىپ سالعان، توسىن نارسەگە قارسىلىقپەن ەمەس، پالساپامەن قاراۋعا ۇيرەتكەن دە سول كامال اعايىمىز ەدى.

ول كىسى بايقاماي جەلدىرىپ وتكەن ەشتەڭە قالماعان ەدى قازاق كينوسىندا. ۋاقىتتىڭ ەكپىنىمەن تسەنزۋرانىڭ نايزاسىنىڭ ۇشىنا ىلىنگەن تۋىندىلار جونىندە دە ارنايى ءدارىس وتكىزگەن. ول فيلمدەر ناقاقتان قول-اياعى بايلانىپ ءارحيۆتىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە جىتتىرىلعانىن جاسىرمايتىن. بازبىرەۋلەر بولسا ءوزى باسشى بولعان كەزەڭنىڭ جاۋىرىن جابا توقىمدار ەدى. كامال اعايىمىز ويتپەيتىن، كۇرسىنىپ سالىپ سول ۋاقىتتاعى «قاتەلىكتەردى» جاڭا ۇرپاق الدىندا تۇزەۋگە جان-تانىمەن بەيىل-ءتىن. ناقاقتان كىنالى بولعان شىعارماشىلىق جاندارىن ساعىنا ەسىنە الىپ، اتتارىن ايالاپ وتىرار ەدى…

سونداي اياق-قولى بايلانعان ءفيلمنىڭ العاشقىسى رەتىندە بىزگە ايتۋلى رەجيسسەر، اڭىز رەجيسسەر ابدوللا قارساقباەۆتىڭ «قيلى كەزەڭ» ءفيلمىن ارنايى اكەلىپ كورسەتكەن. سوسىن فيلمدەگى قىزىل كوميسساردىڭ بەينەسىن ەمەس، «باندىنىڭ باسشىسى» ءجۇنىس شالدىڭ تاس مۇسىندەي مىعىم دا سالماقتى بەينەسى جونىندە قولىن سەرمەلەي، كوزى جاساۋراي ۇزاق سويلەگەن…

قازاق دالاسىندا كەڭەس وكىمەتى ورنىعىپ، بيلىك قۇرا باستاعان كەزەڭ. نوقتاعا باسى سىيماعان ەل سەركەلەرى ەلدى ءالى دە كوممۋنيزم يدەياسىنا باس ۇرۋعا جىبەرمەي،  رۋحى تۇسپەگەن، جالى كۇدىرەيىپ، وركەشى قۇلاي قويماعان كەز. چەكيستەردىڭ شاعىن توبىن باسقاراتىن كوميسسار توقتار بايتەنوۆ (ارتيست ىدىرىس نوعايباەۆ) تۋرالى ءتۇرلى وسەك سوزگە قانىققان گۋبچەكتىڭ باستىعى شەدرين (ارتيست ءاسانالى ءاشىموۆ) توقتارعا سەنىمسىزدىك تانىتىپ، قولعا ءتۇسىرۋدىڭ جولىن ىزدەپ، قاپىسىن اڭديدى. قىتاي مەن قازاق شەكاراسى دۇربەلەڭ. ەل كوشىپ، شەت ەلدى ساعالاپ، اتامەكەنىنەن امالسىز اۋىپ كەتىپ جاتقان ۋاقىت. توقتاردىڭ توبىنىڭ مىندەتى سول، شەكارا اسپاققا ارەكەت ەتىپ بۇكىل اۋىلىمەن بوي تاسالاعان ءجۇنىس «باندىنىڭ» جولىن بوگەۋ، بەتىن قايتارۋ. گۋبچەكتىڭ باستىعىنىڭ توقتارعا قويار كىناسى ول جۇرگەن ايماقتا ءجۇنىس باندىنىڭ ەمىن-ەركىن سايران سالۋىندا ەدى. اقىرى گۋبچەكتىڭ تاپسىرماسىمەن توقتار كوميسسار شەكارا اسا بەرگەن ءجۇنىس اۋىلىن قۋىپ جەتىپ، قيان-كەسكى ايقاستى باستاپ جىبەرەدى. ەلدىڭ ارعى بەتكە اسقانى اسادى، اسپاعانى قولعا تۇسەدى، ءبىرسىپىراسى سول جەردە وققا ۇشىپ، انالار قازاق دالاسىن زارعا تولتىرادى. ەل باسقارعان ءجۇنىس اقساقالدى تىرىدەي قولعا تۇسىرگەن توقتار ونى قولىن قايىرا بايلاپ، اتقا وتىرعىزادى دا، گۋبچەككە الىپ جۇرەدى. بىراق توقتاردى وندا العىس كۇتىپ تۇرماعان ەدى. قىزىل كوميسساردىڭ وزىنە قارسى قىلمىستى ءىس قوزعاپ، ءوزى تۇتقىنداپ اكەلگەن ءجۇنىس اقساقالمەن بىرگە اباقتىعا سالىنادى.

اباقتى. تەمىر توردىڭ ىشىندە ەلدىڭ بولاشاعىن ەكى بولەك ەلەستەتكەن ەكى ارىس بىرگە جاتىر ەندى. جاقسىلىق ىزدەپ سابىلعان قازاقتىڭ باسى ءبارىبىر سورعا كەلىپ بايلانعان ەدى. سول ءتۇنى ءجۇنىستىڭ جىگىتتەرى ۇرلانىپ كەلىپ شابۋىل جاسايدى دا، ءجۇنىس اقساقال مەن قىزىل كوميسسار توقتاردى قوسا ۇرلاپ اكەتەدى.

بوستاندىققا شىققان ءجۇنىس اقساقال سوڭعى رەت تۋعان جەردىڭ وزەنى جاعاسىندا بيپازداپ تۇرىپ مۇسىلمانشا جۋىنادى. اۋەلى وڭ بەتىن سۋ كوسىپ اپ سىلايدى. سوسىن سول بەتىن جۋادى. سۋ مونشاقتارى ساقالىن ارالاپ تومەن اعادى… بىلەگىن قۋالاي شىنتاققا سۋ جۇگىرتەدى… سوسىن اقبۋىرىل توبەسىن سيپاي ساۋساق تارتادى. ەڭكەيىپ ەتىك سىرتىنان ءماسىح تارتادى. سوسىن وزەننەن ايالاي ۋىس تولتىرا سۋ ىلەدى دە ەسەڭگىرەپ جاتقان قىزىل كوميسسار توقتاردىڭ الدىنا جۇرەلەيدى. سۋ مونشاقتارى تىتىركەندىرىپ ەسىن جيعان توقتاردىڭ الدىنا ءۇنسىز عانا قازاقى قايقى قىلىش پەن قازاقى تۇلكى تىماقتى قويادى. ەلىڭ ءۇشىن ايقاس دەگەنى اقساقالدىڭ. ەلدىك قالپىڭنان اينىما دەگەنى اقساقالدىڭ. توقتار كونبەيدى، سىلكىنىپ الىپ كەرى تارتادى. تاستاقتى، سۋسىمالى بەلگە شىعۋى قيىن بولسا دا ورشەلەنە ۇمتىلادى. جانتالاسا ەنتەلەيدى. ءجۇنىس اقساقالدىڭ نوكەرى اتىپ سالماق بولىپ مىلتىق وقتاي بەرگەندە اقساقال توقتاتادى… ۇرپاعىنىڭ قالپىنان ءۇمىت ۇزگەنى ەدى بۇل…

باندىنىڭ اسىرەلەنگەن قانىپەزەر قارا قالپىن ەمەس، شىنايى دانا قالپىن بەرگەن ابدوللا اعامىزدى كەڭەس تسەنزۋراسى قالاي كەشىرسىن، ءوزىن كينودان شەتتەتىپ، تۋىندىسىن زىندانعا تاستاتتىرعان ەكەن…

فيلمدە رۋحىڭدى سىلكىلەپ، جانىڭدى جانيتىن تىركەستەر كوپ-اق. توقتار كوميسسار دالاداعى تاڭبالى تاستى سيپالاپ ويلانىپ تۇرعاندا وعان ساردارىنىڭ ءبىرى تاقاپ كەلىپ: ء«بىر كۇنىڭىزدى وسىعان سارپ قىلدىڭىز، وسىنىڭ كەرەگى نە؟» – دەيدى. توقتار: «بۇل ءبىزدىڭ وتكەنىمىز، ال وتكەنسىز بولاشاق جوق» – دەيدى. تاعى بىردە ءوزىن تۇتقىنداپ الىپ كەلە جاتقان توقتارعا ءجۇنىس اقساقال: ء«بىز ەكەۋىمىز بۇرىن تىزە قوسىپ حالقىمىز ءۇشىن اق پاتشا اسكەرىمەن سوعىسىپ ەدىك… سەن بۇرىن حالقىڭدى سۇيەتىنسىڭ، بىراق قازىر باسقىنشىلارمەن بىرگە حالقىڭا قارسى كۇرەسىپ جاتىرسىڭ»، – دەيدى. «مەنىڭ حالقىم تورعايداي پاناسىز قازىر، بىراق الدە ءبىر كۇيكەنتاي ءىلىپ كەتپەسە، بيىككە سامعاي الادى»، – دەيدى. بۇل سوزدەر، شىن سوزدەر سول كەزدەگى پارتيا جەتەكشىلەرىن شوشىنتپاي تۇرسىن با، ءتىپتى، رەجيسسەردىڭ قالاي ايدالىپ كەتپەگەنىنە تاڭعالاسىڭ.

ءوزىنىڭ شىنشىلدىعىمەن، رۋحى ءور دالا پەرزەنتى پورترەتىن جاساۋداعى شىنايىلىعىمەن، سول كەزدەگى بەلگىلەنگەن قالىپقا سىيمايتىن سوم جاراتىلىسىمەن ەرەكشەلەنگەن بۇل كينوكارتينا تاۋەلسىزدىك العان سوڭ دا ءوز تۇعىرىنا، لايىقتى تۇعىرىنا قونا المادى. ءتىپتى، داڭقتى، تاعدىرلى كينورەجيسسەر ابدوللا قارساقباەۆ فيلمدەرىن تىزبەلەپ ايتقاندا دا تىزىمگە بىردە ىلىنسە، بىردە ىلىنبەي قالا بەرەدى. ءفيلمدى تالداپ، تۇستەپ، جۇرتشىلىققا ماڭىزىن اشا تانىستىرىپ جاتقان ەش ماماندى بايقامادىق. 1983 جىلى ءفيلمنىڭ جاڭا رەداكتسياسى جاسالعان ەكەن، ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. ءالى دە وڭدەلۋدى، جەتىلدىرۋدى كۇتەدى فيلم. فيلم جاڭارتىلعان سوڭ كوپشىلىككە ءوز دەڭگەيىندە ماڭىزىن اشا تانىستىرىلۋى كەرەك. وسى مىندەتتەردى ادال اتقارساق، جوعارىداعى ونسىز دا قىسقا حالىقتىق فيلمدەردىڭ قاتارى ءبىر فيلمگە ارتار ەدى…

دانيار سالامات،

«اقجەلكەن» جۋرنالى