ء«اننىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار...» (اباي) دەگەندەي، ماقتاننىڭ دا ءماندىسى، ءمانسىزى بار عوي. ونى ەستيار كەزىمىزدە-اق اڭعارساق تا، ميىعىمىزدان كۇلىپ جۇرە بەردىك. ورىندىسىن ءجون دەپ، ورىنسىزىنا ۇندەمەدىك.

ءجون دەگەنىمىز نە ءبىر كىسى، نە ءبىر ۇجىم ىسكە اسىرعان يگىلىكتىڭ ماقتانىش ەتۋىمىزگە بولاتىنىن  بىلدىك، ال بەكەر ماقتانعا ۇندەمەگىنىمىز ونىڭ ءتۇپ-تامىرى وسەك-وتىرىكپەن وزەكتەس ەكەنىن ەسكەرە بەرمەگەنىمىز بولدى، قيسىنسىز ماقتان قاۋلاسا، قوعامدى شارپيتىنىن بىلمەدىك، تەك سوڭعى 10-15 جىلدا عانا ءبىلىپ-كورىپ، تاڭدانىپ ءجۇرمىز. زامان اعىمىنا قاراي جەكەشەلەندىرۋ دەگەن جەلىكپەگە مەرزىمىنەن بۇرىن تاپ بولىپ، حالقىمىزدىڭ سان عاسىرعى بۇكىل تىرلىگىنىڭ جىلى ۇياسى، قۇتتى مەكەنى بولعان اۋىلدى استاڭ-كەستەڭ ەتىپ، اۋزىن اقتان، باسىن باقتان ايىرعانىن كوزبەن كوردىك.

«2030»، «2050»، «2020»، «10 جىل» ما ەدى، «100 مەكتەپ، 100 اۋرۋحانا»، «5 كەزەڭ»، «100 قادام»، «5 رەفورما»، «اۋىلدى قالپىنا كەلتىرۋ، دامىتۋ» دەگەن بە ەدى، ايتەۋىر، تولىپ جاتقان جوبا-جوسپارلار مەن باعدارلامالار جولعا شىقتى، الايدا اۋىلدارعا سوققانى، جاعدايىن تۇسىنگەنى، قول ۇشىن بەرگەنى  ايتۋعا تۇرارلىق ەمەس. ءبىر عانا مىسال: الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى قارعالى پوسەلكەسىندە اۋىزسۋ تاۋلىك بويىنا  4 ساعات قانا بولادى ەكەن. ۇزىناعاش اۋىلى باعىتىنداعى «ناۋرىز» باۋ-باقشا بىرلەستىگىندە 3000 شاماسى ادام تۇرسا، وندا باستاۋىش مەكتەپ جوق، شاكىرتتەر 3,5 شاقىرىم جەردەگى اۋىل مەكتەبىنە بارىپ-كەلىپ وقيدى ەكەن. بۇدان: «الماتى مەن استانادان ونداعان، جۇزدەگەن شاقىرىم قاشىقتىقتاعى اۋىلدار نەندەي كۇيدە؟ نەشەۋى سۋسىز، مەكتەپسىز، اۋرۋحاناسىز، ەلەكتر قۋاتىنسىز،  جىلۋسىز، پوشتاسىز وتىر؟ حالقىنىڭ قانشاسى جۇمىسسىز؟» دەگەن سۇراق تۋادى. 

رەسپۋبليكامىزدا 500 اۋىل اۋىزسۋ تاۋقىمەتىن تارتىپ وتىر دەگەن ماعلۇمات بار. ال اۋىلدى قالپىنا كەلتىرۋ، دامىتۋعا سوڭعى 10 جىلدا  ۇكىمەتتىڭ رەسمي شەشىممەن نەشە ميلليارد تەڭگە  قارجى بولىنگەنىن جانە ونىڭ قايدا كەتكەنىن ەشكىم بىلمەيدى، ويتكەنى ۇكىمەتتىڭ ءوزى دە جىم-جىرت.

ال نەگىزىنەن بيلىكتىڭ قۇزىرىنداعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بۇل جاعدايدى جازۋدان اۋلاق. ولاردىڭ جازۋىنا، ايتۋىنا سەنەر بولساڭ: ەلدىڭ تىرلىگىندە  الاڭدايتىن اۋىرتپالىق جوق، ەكونوميكامىز جىل سايىن ەسەلەنە نىعايىپ، مادەنيەتىمىز ماۋەلەپ، دەموكراتيامىز دامىپ، ادام قۇقىمىز قىلاۋسىز ساقتالىپ، ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، - بۇگىندە ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرعان قازاقستان بۇكىل الەمدى قىزىقتىرىپ، تاڭداندىرىپ، ۇلگى-ونەگە بولىپ تۇر. الەمدىك ەكونوميكانىڭ عۇلامالارى «قازاقستاندىق دامۋدىڭ كودىن بىلۋگە قۇلشىنۋلى» (م. جولداسبەكوۆ).

قازاقستان الەمدىك ساياسات، بيزنەس، ءدىن، مادەنيەت ورتالىعىنا اينالۋدا. تۇركى  ەلدەردىڭ كوشباسى بولىپ تا الدى. بۇكىل الەمدە «حالىقارالىق بىردە-ءبىر ماسەلە ءبىزدىڭ پرەزيدەنت ن.نازارباەۆسىز شەشىلمەيتىن دارەجەگە جەتتىك» (م. جولداسبەكوۆ). بۇل سوڭعى «تۇجىرىمنىڭ» وزىمىزدەگى كورىنىسى: بيلىكتى ساعالاعان ۇلكەن-كىشى گازەت-جۋرنالداردىڭ ءاربىر سانى پرەزيدەنتتىڭ  2-3 سۋرەتىنسىز شىقپايدى، ماقالالار «ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايتقانداي»، «ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى اتاپ كورسەتكەندەي»، «ەلباسىمىز نۇرەكەڭنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ جولىندا»... دەپ باستالىپ، ودان ارىدا  دا ەلباسىنا 4-5 رەت قايتا ورالىپ، وزدەرىنىڭ «جەتىستىكتەرىن» كوسىلە-كوسىلە باياندايدى. ول ماقالالار مارعاۋ وقىرماندى كوممۋنيزمنىڭ تورىنە شىعارىپ قويادى. ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى جاعدايىن جاقسى بىلەتىن وقىرماندى، ارينە، شاربىنىڭ مايىن ىشكىزگەندەي مازالايدى. مەن بولسام: «اتتەڭ-اي، قۇر ماقتانۋدان دۇنيەجۇزىلىك ايتىس بولسا، ءبىز باس بايگەنى جەڭىپ الار ەدىك!» دەپ  كىجىنەمىن.

ءبىزدىڭ وسىنداي ەرەكشە ەلدە، عاجاپ قوعامدا قايىرىمسىزدىق  بولۋى مۇمكىن بە؟..

بۇل توسىن سۇراققا جاۋاپتى تاۋەلسىز باسپاسوزدەن تابامىز. تىرلىگىمىزدىڭ شىندىعىن سول عانا ايتادى. الدەبىر الاياقتىڭ  ارباۋىمەن يپوتەكا دەگەننىڭ يىرىمىندە مالتىعىپ قالعاندار، ىستەپ جۇرگەن جۇمىسىنان جازىقسىز قۋىلعاندار،  ناقاق سوتتى بولعاندار، پاتەر الۋدىڭ كەزەگىندە تۇرعانىنا 10-15 جىل  بولعاندار، تاپقان-تايانعانىن ۇزدىكسىز وسەتىن كوممۋنالدىق قىزمەت تولەمدەرى قىلعىپ جۇرگەندەر، باسقا دا ءجابىر-جاپا شەككەندەر اراشا تىلەي سول تاۋەلسىز گازەتتەرگە بارادى. ەگەر جاڭىلىسپاسام، «جاس الاشتان» وقىدىم: الماتىدا وسىدان ءۇش اي بۇرىن ءبىر وتباسىندا دۇنيەگە بىردەن ءتورت ءسابي كەلدى. ءسىرا، قازاقتىڭ سانى كوبەيە تۇسكەنىنەن شوشىپ كەتسە كەرەك، قالا اكىمشىلىگى ول وتباسىنا پاتەر سىيلامايتىنىن دەرەۋ مالىمدەدى. ۇكىمەتتىڭ قاۋلى-قارارىنسىز-اق قالىپتاسقان ەجەلگى قايىرىمدىلىق ءداستۇرىمىزدى بۇزدى. ول وقيعاعا قالتاسى تەسىك كوپشىلىك قايران قالۋمەن تىندى، ال قالتاسى قالىڭدار...

الماتىدا ميلليونداعان دوللارعا سالىنعان، سالىنىپ تا جاتقان مەيرامحانا، مەيمانحانا، تاعى باسقا «حانالار» قالتاسى قالىڭداردىكى ەكەنىن ەستىپ ءجۇرمىز. جولداس-جورالاردىڭ اناۋ-مىناۋ تويلارىنا، مارقۇمدارىنىڭ ارۋاعىنا ارناپ اس بەرگەندەرىنە باراسىڭ. ەرەكشە ەڭسەلى دە ءسان-ساۋلەتتى ول مەيرامحانا  مينيستر پالەنباەۆتىڭ، اكىم تۇگلەنباەۆتىڭ جەكەمەنشىگى ەكەنىن «ەل قۇلاعى ەلۋدەن»، «وتىز تىستەن شىعىپ، وتىز رۋعا تاراعان سوزدەن» ەستيسىڭ.

ادال ەڭبەگىمەن ەمەس، «قاراعايعا تالدى جالعاۋمەن» نەمەسە كوكەسىنىڭ كۇشىمەن قالتاسىن قامپيتىپ العان قازەكەمدەردىڭ قاراسى كوپ. ولاردىڭ ءبىرى مىنا ايتقان «ماي شەلپەكتى» تاپسا، ءبىرى تۇرعىن ءۇي سالىپ، ونىڭ پاتەرلەرىن ساتىپ، نە  جالعا بەرىپ قارىق. ء بىرى ءتۇرلى قۇرىلىستاردىڭ اكتسياسىن يەمدەنسە، ءبىرى - كۋرورتتى ايماقتىڭ قوجايىنى. ءبىرى اۋىزشا اقىنى ايتارىنىڭ جارتىسىن الدىن الا جاتتاپ كەلەتىن، قوعام كەلەڭسىزدىكتەرىن باتىل ايتۋى كەمشىن بولاتىن ايتىستىڭ العا شىققانىنا ءاۋتوماشىن تابىس ەتىپ ءماز دە، ءبىرى ءاۋتوماشىننىڭ ءجۇز بىردەڭە مىڭ تەڭگەلىك ماقتان ءنومىرىن ساتىپ الىپ    وركەشتەنەدى.

سولايشا «وزىندە بارمەن كوزگە ۇرىپ...» جۇرگەن بايلار مەن بايشىكەشتەر بەل الىپ تۇرعان قوعامىمىز قايىرىمسىز. كوپشىلىكتىڭ باسىندا بار وزگە قيىنشىلىقتاردى ءتىزىپ ايتپاعاندا، اۋىر دەرتكە  ۇشىراعان، شىبىن جانى شىرقىرۋدان قاجىپ، وزىمىزدە شيپا تابا الماي، قىتايعا، گەرمانياعا، يزرايلگە، باسقا شەت ەلدەردىڭ بىرىنە  بارىپ ەمدەلۋگە  قاجەتتى قارجىسى جوقتىقتان كوپشىلىكتەن گازەت ارقىلى كومەك سۇراعان قازەكەمدەردىڭ – مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ ون شاقتىسىن بىلەمىن. ەلىمىزگە ەڭبەگى سىڭگەن بەلگىلى قايراتكەرلەر. ولاردىڭ ءبىرى، مىسالى، كينورەجيسسەر قالدىباي ابەنوۆ. ونىڭ 1986-جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىمىز  تۋرالى  تاريحي شىندىقتى ايتىپ بەرگەن دەرەكتى «اللاجار» ءفيلمىن بىلمەيتىن قازاق بار ما؟..  وكىنىشكە قاراي، بار. ولار كىمدەر؟..  ءفيلمنىڭ بيلىككە جاقپاعانىن بىلەتىن جىلماقايلار جانە  ۋاقىتىن وزدەرىنىڭ بوسپەلىك ىردۋ-دىردۋ جيىندارىندا وتكىزىپ، كازينو مەن تۇنگى كلۋبتا اقشا شاشىپ جۇرگەن قالىڭ قالتالىلار.

قالىبايدىڭ دوستارى ونىڭ شەت ەلگە بارىپ ەمدەلۋىنە جاردەم جاساۋدى وتىنە گازەتكە، ينتەرنەت سايتتارىنا قۇلاققاعىس جازعالى، ارناۋلى ەسەپ-شوت اشقالى 9 اي بولدى. امال نە، جەتەرلىك قارجى جينالمادى. كومەكتەسۋگە قۇلشىنعانداردىڭ قالتالارى تەسىك بولدى، ال قالتاسى قالىڭ تالتاڭبايلار قالدىبايدىڭ تاعدىرىنا ەلەڭ ەتپەدى.

قۇر ماقتان مەن قايىرىمسىزدىق جايلاعان قايران قوعام!

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz