وزگە دياسپورالار قازاقستانعا قالاي دەپورتاتسيالاندى؟
كەڭەس وداعىنداعى توتاليتارلىق جۇيەدەگى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىندەگى نەگىزسىز جازالاۋ شارالارى تەك جەكەلەگەن ادامدارعا، ءدىن يەلەرىنە، ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ وكىلدەرىنە عانا ەمەس، سونداي-اق ۇجىمدىق جاۋاپكەرشىلىك ۇستانىمى بويىنشا جەكەلەگەن حالىقتارعا دا قارسى قولدانىلدى.
توتاليتارلىق جۇيە جەكە حالىقتاردى ساياسي قۋعىنداۋدىڭ دەپورتاتسيالاۋ، ياعني كۇشتەپ جەر اۋدارۋ ءادىسىن قولداندى. جەر اۋدارىلعان حالىقتار رەپرەسسيا زارداپتارىنىڭ بارلىق ءتۇرىن باستان كەشىردى. ول جونىندە 1993 جىلى 14 ساۋىردە قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭىندا كورسەتىلدى. جەكەلەگەن حالىقتارعا مەملەكەت تاراپىنان ءارتۇرلى قىسىمدار قولدانىلدى: كۇشتەپ قونىس اۋدارۋ; ارنايى قونىستارعا ورنالاستىرۋ; كۇشتەپ جۇمىس ىستەتۋ ارقىلى قۇقىقتارىن شەكتەۋ; ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى جاعىنان مەملەكەتكە وتە قاۋىپتى، سەنىمسىز حالىقتار دەپ تانۋ.
بۇل جەردە مىنا دەرەكتەن دالەل كەلتىرسەك، قارالىپ وتىرعان ماسەلە الدەقايدا تۇسىنىكتى بولارى ءسوزسىز. اۋداندىق ىىحك باستىعى جەتكىزگەن حابارلاماسىندا: «كەڭەس وداعىنىڭ فاشيستىك گەرمانيامەن سوعىسىنا بايلانىستى ءار ءتۇرلى ەلەمەنتتەر كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ارانداتۋشىلىق قاۋەسەت تاراتىپ ءجۇر. اۋدان بويىنشا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى پيعىلداعى ەلەمەنتتەر: بۇرىنعى باندى كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلاردان 93 ادام، 936 كارىس جانە نەمىس»، - دەپ اتاپ كورسەتىلگەن.
مىسالى، كسرو-نىڭ حكك مەن بكپ(ب) واك-نىڭ 1937 جىلعى 21 تامىزداعى قاۋلىسىندا قيىر شىعىس كارىستەرىنىڭ قونىستارىن اۋدارۋ «ولكەگە جاپون تىڭشىلارىن وتكىزبەۋ ماقساتىندا» جۇرگىزىلگەنىن ايتادى. قيىر شىعىستا تۇراتىن كارىستەر ءتۇر-ءتۇسى مەن كولبەتى جاعىنان ۇقساستىعىنا بايلانىستى «جاپون تىڭشىلارى» دەگەن جەلەۋمەن جەر اۋدارىلىپ، سەنىمسىز حالىق دەپ تانىلدى. 1941 جىلعى 28 تامىزداعى كسرو جوعارى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ «ەدىل بويىندا تۇراتىن نەمىستەردىڭ قونىستارىن اۋدارۋ» تۋرالى جارلىقتا: «مىڭداعان لاڭكەستەر مەن تىڭشىلار بار، ولار گەرمانيادان كەلەتىن حابار بويىنشا جارىلىستار ۇيىمداستىرۋدى كوزدەيدى»، ياعني كسرو-عا قارسى باعىتتالعان ارەكەت جاساۋدا دەپ كەرسەتىلگەن.
كسرو-داعى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىندا 3 ملن استام ادام جەر اۋدارىلدى. «سەنىمسىز حالىقتار» قونىستانعان ارنايى اۋداندار - سولتۇستىك وبلىستار، ءسىبىر، ورال، ورتا ازيا جانە قازاق جەرى بولدى. بۇل حالىقتاردىڭ ەڭ كوپ بولىگى قازاق جەرى مەن سىبىرگە قونىستاندىرىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ IV سەسسياسىندا جاساعان بايانداماسىندا جەر اۋدارىلعانداردىڭ سانىنىڭ 1 ميلليون 200 مىڭ ەكەندىگى تۋرالى دەرەك كەلتىردى.
قازاق جەرىنە نەمىستەردىڭ 38%-ى، شەشەن مەن ينگۋشتاردىڭ 83%-ى، كارىستوردىڭ 59%-ى، بالقارلاردىڭ 55%-ى، قاراشايلاردىڭ 58%-ى، گرەكتەردىڭ 76%-ى، كۋردتاردىڭ 62%-ى كۇشپەن قونىس اۋدارىلدى. قونىستانۋشىلار ءىس جۇزىندە قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىستارىنا ورنالاستىرىلدى جانە ىىحك-ءنىڭ مىناداي نۇسقاۋلارىن ورىندادى: «قۇپيا تاپسىرمالار بويىنشا شەت مەملەكەتتىڭ اگەنتتەرىمەن بايلانىس جاساماۋ ءۇشىن «سەنىمسىز حالىقتاردى» شەگارالىق ايماقتارعا ورنالاستىرماۋ»; «قاشىپ كەتپەس ءۇشىن تەمىرجولداردان الىس جەرلەرگە ورنالاستىرۋ»; «باقىلاۋعا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن توپتارىمەن ورنالاستىرۋ». سونىمەن بىرگە ولار ءاردايىم كومەنداتۋراعا بارىپ، بەلگىلەنىپ تۇرۋى ءتيىس بولدى.
كۇشتەپ قونىستاندىرۋدىڭ زاردابى ولشەۋسىز ەدى، ونى باسىنان وتكىزگەندەر ەشقاشان ۇمىتپايدى. بۇرىن ءومىر سۇرگەن جەرلەرىندە ولار بارلىق دۇنيە-مۇلكىن تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى. جۇزدەگەن مىڭ «سەنىمسىز حالىقتاردى»، ونىڭ ىشىندە قارتتار، ايەلدەر مەن بالالاردى مال تاسيتىن نەمەسە تاۋار تاسيتىن ۆاگوندارمەن اكەلدى. ەگەر جاۋاپتى ادامدارعا بولماشى عانا نارازىلىق بىلدىرگەن جاعدايدا، سول جەردە، ءتىپتى پويىز ءجۇرىپ كەلە جاتىپ نەمەسە ايالداعان جەردە، جازالايتىن بولعان. قازاقستاندا قونىستانۋشىلار كلۋبتارعا، بوس قالعان مەشىتتەرگە، ات قورالارعا، شوشقا قورالارعا، قويمالارعا ورنالاستىرىلىپ، مۇنداي ورىندار دا جەتپەي قالعاندارى اشىق اسپان استىندا وزدەرىنە جەرتولەلەر قازىپ الدى. قونىستانۋشىلار اراسىندا ەپيدەميالىق جۇقپالى اۋرۋلار - ءىش اۋرۋلارى، قىزىلشا، ديزەنتەريا كەڭ تاراپ، وبا جانە تىرىسقاق اۋرۋلارى، بيت باسۋ كۇشەيىپ كەتتى.
كليماتتىڭ كۇرت اۋىسۋى، وتە اۋىر تۇرمىس جاعدايى، ناشار تاماقتانۋ، انتيسانيتارلىق جاعدايدا ءومىر ءسۇرۋ قونىس اۋدارۋشىلار اراسىنداعى ءولىمدى كەبەيتىپ جىبەردى. بۇل جقنىندە ىىحك-نىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ قۇپيا مالىمەتتەرىندە: «مۇنداي جاعدايعا جەتكىزۋگە بولمايدى، بۇل - قىلمىس»، - دەپ جازعان، مۇنداي جاعدايدى جىلقىلار دا كوتەرە الماعان، سول سەبەپتى ىىحك قىزمەتكەرلەرى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن الدەقايدا ءتوزىمدى وگىزدەردى جىبەرۋلەرىن سۇراعان. دەپورتاتسيالىق ساياساتتىڭ قاتال جاعدايىندا قازاق جەرىنە ەشبىر دۇنيە-مۇلىكسىز كوشىپ كەلگەن حالىقتاردىڭ جان ساقتاۋى تەك قازاق حالقىنىڭ تۋىسقاندىق كومەگىنىڭ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولدى، قازاق حالقى اشتىق ناۋبەتى مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قاسىرەتىن باسىنان وتكەرسە دە، باسىن قاۋىپ-قاتەرگە تىگە وتىرىپ، قولىنداعى سوڭعى نانىمەن ءبولىسىپ، تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەن حالىقتارعا ەڭ قيىن ساتتەردە قول ۇشىن بەرىپ، باعا جەتپەس كومەك كورسەتتى.
زورلىقپەن كەشىرىلگەن حالىقتار قيلى زاماندا قازاق ولكەسىنەن پانا تاۋىپ قانا قويعان جوق، باستارىنان قيىنشىلىقتاردى باستان وتكىزە وتىرىپ، وزدەرى جانە ۇرپاقتارى ءۇشىن ەكىنشى وتانىن تاپتى. ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ قالدى، كوپۇلتتى قازاق ولكەسىنەن وزىنە لايىقتى ورىن تاپتى.
[1] قر پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتى، 708-قور، 5\2 جازبا، 187-ءىس، 28 پ.، 28-6.
