نەمەسە قادىرى كەتكەن باس جۇلدە 

وسىدان ءبىراز عانا بۇرىن قازاقستان جازۋشىلار وداعى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ارنايى شىعارماشىلىق جابىق بايگە جاريالاپ، ونىڭ قورىتىندىسىن شىعاردى. ارينە، نيەت ءتۇزۋ، ماقسات-يگى بولعان دا شىعار، ءاۋ باستا. بىراق سول نيەت، ماقساتتىڭ دۇرىستىعى دا، بۇرىستىعى دا ونىڭ ناتيجەسى شىعارىلعاندا بارىپ ءبىر-اق ءمالىم بولاتىنى تاعى بار عوي! ەندەشە، وسىناۋ ۇلان-اسىر مەرەكەنىڭ قۇرمەتىنە ۇيىمداستىرىلعان بۇل بايگەنىڭ ناتيجەسى قانداي بولدى؟ بۇعان دەيىن پوەزيا جانرى بويىنشا جۇلدە العان شىعارمالاردىڭ  وزىقتارى مەن توزىقتارىنا قولدان كەلگەنشە تالداۋ جاسالىپ، ول «جاس الاش» گازەتىندە جاريالانعان بولاتىن. وندا اسىرەسە التى شىعارماعا ءۇشىنشى جۇلدە بەرىلۋىن وتە ورەسكەل  كەمشىلىك ەكەنى، باس جۇلدە العان شىعارمانىڭ كەمشىلىكتى تۇستارى سىلاپ-سيپاپ قانا ايتىلعان-دى (وسى Abai.kz cايتىندا «بۇل بايگە مە، شۇلەن تاراتۋ ما؟ (http://abai.kz/post/view?id=6405) دەگەن تاقىرىپپەن جاريالاندى).

ەندى، مىنە، بۇگىن قولىمىزدا پروزا جانرى بويىنشا جۇلدە العان شىعارمالار تومى. جازۋشىلار وداعى جانىنداعى «ان-ارىس» باسپاسىنان شىققان كىتاپتىڭ «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى» دەپ اتالۋىنا ءاپ دەگەننەن تاڭ قالعانبىز. ويتكەنى، التى الاشتىڭ تاريحىنىڭ بۇكىل اقيقاتى، ياعني، ناعىز شىندىعى وسى كىتاپتا دەيىن دەسەڭ، ونىڭ ءىشى تولعان كوركەم شىعارما. ال كوركەم شىعارما ەشقاشان تاريحي دەرەكتىڭ قالىبىندا قاتىپ قالماي –جازۋشى قيالىمەن قوسا شىعانداپ كەتەتىن تۇستارى بولعاندىقتان بۇل كىتاپقا الگىندەي اتويلاعان ات قويۋدىڭ ءوزى ونىڭ ەڭ باستى قاتەلىگى. سوسىن، ە، نەعىلار دەيسىڭ، كىتاپ اتىن سۇلۋ ءسوزدى سۋداي ساپىرىپ، جەلدەي ەستىرۋگە قۇمار بىرەۋ قويا سالعان شىعار، ىشىندەگى دۇنيەلەرى دۇرىس بولسا بولدى عوي دەپ ەدىك. امال نە، ولاي بولماي شىقتى! پوەزيا بويىنشا باس جۇلدە العان شىعارمانىڭ اتاۋى مەن قۇرىلىسىندا، ءسوز ساپتاۋىندا ازدى-كوپتى كەمشىلىك بولعانىمەن وندا ەڭ بولماسا تاريحقا قاتىستى، ياعني، كەنەسارى حاننىڭ ءومىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭى باياندالاتىن ەدى. ال، پروزا سالاسىندا باس جۇلدە العان شىعارا شە؟ ول قانداي الاش تاريحىنىڭ اقيقاتىن ايتىپ تۇر؟ جالپى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تاريحىنا وسى شىعارمانىڭ قاتىسى بار ما؟ وعان باس جۇلدە نە ءۇشىن بەرىلگەن؟

بەلگىلى جازۋشى ت.نۇرماعامبەتوۆتىڭ وسى بايگەنىڭ باس جۇلدەسىن العان «كاكادۋ» اتتى شىعارماسىن وقىپ شىققاننان كەيىن مىنە، وسىنداي ساۋالدار ويىمىزدان شىقپاي قويعانىنا ار-ۇياتىمىز كۋا! سوسىن جارىقتىق اكەلەرىمىزدىڭ «قۇداي ادامنىڭ قادىرىن كەتىرمەيدى، ادامدار ءوز قادىرىن ءوزى كەتىرەدى» دەگەنى ەسكە ءتۇسىپ «اپىر-اي، بايگە، جۇلدە، سىيلىق دەگەندەردىڭ قادىرىن كەتىرۋ دە وپ-وڭاي ەكەن-اۋ. ايتپەسە، «ا-ار-راق، اا-ر-راق» دەپ تاقىلداپ، اقىرى اراق ءىشىپ ولگەن ماسكۇنەم توتىقۇس تۋرالى شىعارمانىڭ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەيرامىنا نە قاتىسى بار؟» دەدىك ىشتەي.

سونىمەن «كاكادۋ» قانداي شىعارما؟ كىتاپتاعى جۇلدە العان شىعارمالاردىڭ ءبارىنىڭ «حيكايات»، «دەرەكتى حيكايات»، ءتىپتى «حيكايات-فەنتەزي» دەگەن اتاۋلارى بار. نەگە ەكەنىن قايدام اۆتور «كاكادۋىن» اكەسى  بەلگىسىز بالاداي قىپ جانرىنىڭ اتىن دا قويماپتى. مەيلى عوي! ال ەندى بۇل جانرى جۇمباق شىعارما نە تۋرالى دەيسىز بە؟ ءاپ دەگەننەن ايتايىق، ت.نۇرماعامبەتوۆتى ەشكىم دە ناشار جازۋشى دەي المايدى. «كاكادۋ» دا تىم جەردە قالعان شىعارما ەمەس، اسىرەسە، كەي جەرلەرىنىڭ تىنىمبايعا ءتان يۋمورلى تۇستارىن وقىپ وتىرىپ ەرىكسىز جىميىپ تا قوياسىز. (كەمشىن تۇستارىنا كەيىنىرەك توقتالامىز!). سونىمەن،  شىعارمانىڭ باستى «كەيىپكەرى» كاكادۋ-قۇس پەن ونىڭ ەكىنشى يەسى بايگەلدى. ونى بايگەلدىگە «جوعارىنىڭ قىسىمىنا شىداي الماي بەدەلدى قىزمەتىنەن ەرىكسىز تۇسكەن سوڭ شەتەلگە كەتپەك بولعان دوسى» اكەپ بەرەدى. ول اۆستراليادان كەلگەن سانقوي قۇس، توتىقۇستاردىڭ تورەسى «كاكادۋىن» ءجونى ءتۇزۋ ادام قۇرىپ قالعانداي ءوزى جاقىندا ايەلىمەن ايرىلىسقان، قالا سىرتىنداعى ساياجايدى مەكەندەپ جۇرگەن بوتەلكەلەس دوستارى بار، ءوزى ىشكىلىككە قۇمار  بايگەلدىگە «باسقا ادامعا سەنبەي تۇرمىن... ءبىر باقسا سەن عانا باعار دەپ شەشتىم» دەپ اكەپ تاستايدى. كۇندەر وتە كەلە بايگەلدى مەن كاكادۋ ءبىر-بىرىنە سىرلاس، مۇڭداس جاندارعا اينالادى. ءتىپتى، «اقشا تاپپاي قالعان كۇندەرى توتىقۇسپەن جارىسىپ كەپكەن جەمىس جەپ وتىراتىن ادەت شىعاردى»–دەيدى اۆتور.

– كاكادۋ، سەن قۇستاردىڭ پرەزيدەنتىسىڭ.

– پر-رەز-ز، - دەيدى كاكادۋ تاعى دا قايتالاپ.

بۇل ديالوگ كاكادۋ مەن بايگەلدىنىڭ ساياسات تاقىرىبىنا جاساعان العاشقى قادامى عانا ەكەن. كوپ ۇزاماي بايەكەڭ ۇيدە وتىرىپ-اق كاكادۋىن «بۇكىل اۆستراليا قۇستارىنىڭ پرەزيدەنتى» دەپ جاريالايدى. «ەگەر اۆستراليا قۇستارى اراسىندا پرەزيدەنت سايلاۋ ناۋقانى باستالا قالسا سەنىمەن بىرەۋلەر تالاسىپ باعار-اق. بىراق ءبارىبىر جەڭىس سەنىكى عوي. قۇداي بىلەدى، اۆستراليا قۇستارىنىڭ توقسان ءۇش پايىزى وزىڭە داۋىس بەرەر. بىراق سونداي جاۋاپتى ناۋقانعا ازىرلەنۋدىڭ ورنىنا، سەن ءبىزدىڭ ەلدە نەعىپ ءجۇرسىڭ، ا؟ سەن، وسى پرەزيدەنتتىك شەكسىز بيلىگىڭدى پايدالانىپ، بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ قويعان جوقسىڭ با؟».

بۇل «سىرلاسۋ» ارقىلى اۆتور نەنى مەگزەپ وتىرعانىن ءوزى بىلەدى جانە بۇدان ساياسي استار ىزدەمەي-اق تا قويالىق. دەسەك تە،  وسى شىعارمانىڭ وسى ءبىر ەڭ «تولعاۋى توقسان تۇسىنان» «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتىنا» العىسوز جازعان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارما توراعاسى، سەناتور نۇرلان ورازالين ايتقانداي «ەلدىڭ ساناسىنا قوزعاۋ سالاتىن»، «رۋحاني ۇلتتىق مۇرامىز بەن ەلدىك-ەرلىك قۇندىلىقتارىمىزدى ۇلىقتاۋعا» ۇلەس قوساتىن نە تاپتىڭىز؟  ءارى قاراي، ءوزىنىڭ پرەزيدەنت ەكەنىن ەستىگەن كاكادۋ «دول-للار! دوول-لاررر» دەپ تاڭدايى تاق ەتە قالادى. ال بايگەلدى «انە ايتتىم عوي، سەن تەگىن ەمەسسىڭ. ايتپاقشى، سەنىڭ قازاقستاندى پانالاۋىڭنىڭ ءوزى... قۇداي بىلەدى، ساۋ ەمەسسسىڭ...»-دەپ قارقىلداپ كۇلەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە بۇل «توتىقۇستار پرەزيدەنتىن» بايگەلدىنىڭ دوسى ات-تۇيەدەي جالىنىپ-جالپايىپ ءبىر اپتاعا بەس مىڭ تەڭگە تولەپ سۇراپ اكەتەدى دە ول ونى باستىعىنىڭ –«ۇلكەن كىسىنىڭ» ەلۋگە تولعان كۇنىنە سىيلىق رەتىندە بەرىپ جىبەرەدى. وسىلايشا، قولدان-قولعا ءوتىپ جۇرگەن «پرەزيدەنت» قۇس ۇيگە اۋرۋ بولىپ ورالادى. «ىشەتىنى ءبىر شايقاسىق، كەيدە جارتى شايقاسىق قانا اراق». نە كەرەك، كاكادۋدىڭ ەڭ سوڭعى رەت، «تەرەزەدەن اشىق دالاعا قاراپ وتىرىپ جىلاعانعا دا، كۇلگەنگە دە ۇقسامايتىن ەرەكشە ءبىر مۇڭلى دىبىسىن» ەستىگەن بايگەلدى «بۇل ءۇندى توتىقۇستىڭ ارۋاق شاقىرۋى» دەپ ويلايدى. سالدەن سوڭ «كاكادۋ سول اياعىن كوتەرە بەردى دە ۇستەل ۇستىنە گۇرس قۇلادى». ءبىتتى!

اڭگىمەدەگى  كاكادۋدى جۇزدەگەن مىڭ دوللارعا ساتىپ الماق بولىپ گازەتكە بەرگەن حابارلاندىرۋلار  تۋرالى ۇزىن-سونار تۇستاردى  كاكادۋشە قايتالاۋدى ارتىق دەپ بىلدىك. شىعارما سايات دەگەن جىگىتتىڭ: «ادامدار وزدەرىنىڭ ارالارىنداعى قىساستىق پەن قياناتتارى ءۇشىن جاۋاپتارىن بۇ دۇنيەدە نە و دۇنيەدە ايتار، ال مىنا بەيكۇنا-قۇستىڭ وبال-ساۋابى ءۇشىن نە دەيمىز» دەگەن  ارزانقول فيلوسوفياسىمەن اياقتالادى. جانە اۆتورعا سەنسەك،  ماسكۇنەم كاكادۋدىڭ ءولىمى باستى كەيىپكەر «بايگەلدىنىڭ ومىرىندەگى ەڭ اۋىر سەكۋندتار وسى ساتتە ءوتىپ جاتتى-اۋ، شاماسى...» دەيدى. قۇدايشىلىعىن ايتىڭىزشى، اۆتور قانداي جانرعا جاتاتىنىن ايتپاعان، ءبىز اڭگىمە دەپ وتىرعان بۇل شىعارمانىڭ مازمۇنىن، كوركەمدىگىن، (تىلىندە مۇكىس جوق، ادەمى ءتىل!) ايتپاعاندا ونىڭ جازۋشىلار وداعى جاريالاپ وتىرعان بايگە تاقىرىبىنا قانشا قايناتساڭ دا سورپاسى قوسىلمايدى ەمەس پە؟!. ايتپەسە، ىشكىش بايگەلدى مەن  ونىڭ «ار-رر-اق، ار-رر-ا-اق دەپ» اتاۋ-كەرەسىنە اقىرعى رەت اراق ءىشىپ ولگەن كاكادۋ قۇسىنىڭ تاريحىمىزعا – قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىنا قانداي قاتىسى بار؟ جازۋشىلار وداعىنىڭ پايىمداۋىنشا «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتىن» ماسكۇنەم كاكادۋ قۇستىڭ تاعدىرى ارقىلى سۋرەتتەپ تە  باس جۇلدە الۋعا بولاتىن بولعانى ما؟ «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتىنا» جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى جازعان «الاش اقيقاتى» دەپ اتالاتىن العىسوزدە «قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارما سەكرەتارياتىنىڭ ۇيعارىمىمەن بايگىگە تۇسكەن شىعارمالاردى ساراپتاۋ ءۇشىن كورنەكتى، بەلگىلى اقىن-جازۋشى، ادەبيەت سىنشىسى، تەاتر قايراتكەرلەرىنەن قۇرالعان 11 مۇشەسى بار ارنايى تالداۋ، ساراپتاۋ، باعالاۋ كوميسسياسى قۇرىلعانى»، ولار بۇل شىعارمالاردى ءبىر جارىم اي وقىعانى ايتىلعان. سوندا بەلگىلى-بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار، ادەبيەت سىنشىلارى ءبىر جارىم اي وقىعاندا باس جۇلدەگە لايىق دەپ «كاكادۋدى» تاپسا، ولار قانداي اقىن، قانداي جازۋشى، قانداي سىنشى بولعانى؟ ەگەر شىنىمەن-اق قازاق حاندىعىنىڭ ۇلى مەيرامىنا ارنالىپ «كاكادۋدان» ارتىق شىعارما جازىلماسا، وندا ادەبيەتىمىزدىڭ ابدەن قۇلدىراپ بىتكەنى ەمەس پە؟ الدە بۇل بايگەلەردى بەرۋ كەزىندە دە «اۋ، پالەنشەكەڭ قالىپ بارادى عوي»، «تۇگەنشەكەڭدى ۇمىتىپ بارامىز عوي»، «اناۋ بيىل پالەن جاسقا تولادى عوي» دەگەن سياقتى كوڭىلشەكتىك، تامىر-تانىستىق، ارتىقتاۋ ايتساق اعايىن-جەگجاتتىق سياقتى كەسەلدەر كولدەنەڭدەپ تۇرىپ الدى ما ەكەن؟ ول جاعىن ايتا المايمىز. بىراق وسى بايگەدە پروزا بويىنشا دا، پوەزيا مەن دراماتۋرگيا بويىنشا دا باس جۇلدە العان ۇشەۋدىڭ ۇشەۋى دە نە جەتپىسكە تولىپ، نە جەتپىسكە ەندى جەتكەلى تۇرعاندار ەكەنى ويلانارلىق قۇبىلىس. الايدا، وعان دا «ميىمىز جەتپەگەسىن»، ە-ە، ناعىز اقىن، ناعىز جازۋشى بولۋ ءۇشىن ادام 70-كە كەلۋ كەرەك شىعار، الدە ادام بالاسى جاسى 70-كە كەلمەي اقىل-ەسى تولىسا قويمايما ەكەن، دەدىك تە قويدىق

وسى بايگە جارىسىندا پوەزيا بويىنشا 6-ادامعا بىردەي ءۇشىنشى ورىن  جۇلدەسى تاراتىلعان ەدى. ابىروي بولعاندا پروزاداعى ءۇشىنشى ورىن 4 ادامعا بەرىلىپتى. ەگەر ءبىر جۇلدەلى ورىن 6 نە 4 ادامعا قاتارىنان بەرىلىپ جاتسا، ونى شۇلەن تاراتۋ دەمەگەندە نە دەر ەدىڭىز؟! جارىسقا تۇسكەن  توعىز شىعارما تۋرالى ءبىر ماقالادا تالداۋ جاساپ، توعىزىنا دا تورەلىك ايتپاق بولۋ ءوزىڭدى دە اۋرەگە سالۋ، ءارى توعىز اۆتورعا دا قيانات بولار ەدى. سوندىقتان ءۇشىنشى ورىن العان ءبىر-ەكەۋىنە قىسقاشا عانا پىكىر ايتىپ وتەلىك.

ادەبيەت – قوعامنىڭ جاقسى بولسا، كەسكىن-كەلبەتىن، جامان بولسا ۇسقىنىن، سۇرقىن، سيقى مەن سىقپىتىن كورسەتىپ تۇراتىن اينا. ال «كاكادۋ» نەنى كورسەتىپ تۇر؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا ەشتەڭەنى دە كورسەتىپ تۇرعان جوق. مۇندا تەك ءجاي قىسىر ءسوز بەن قۋاقى ءتىل عانا باسىمداۋ. شىن شەبەر، شىن تالانتتى جازۋشى جەكە-دارا جالعىز ادامنىڭ ءومىرى، تاعدىرى ارقىلى ءبۇتىن ءبىر قوعامدىق قۇرلىستى، مەملەكەتتى، ءتىپتى ءبىر ءداۋىردىڭ تاريحي اقيقاتتارىن سيپاتتاپ بەرەتىن قۇدىرەت يەسى دەۋگە بولادى. ادىلبەك ىبىرايىمۇلىنىڭ «ابىز دالا اڭىزى» حيكاياتىندا تاريحقا، ادەبيەتكە قيانات دەگەن ۇعىم مۇلدە ۇمىت قالعان سياقتى. كورىپ وتىرسىز، شىعارما ءارى اڭىز، ءارى حيكايات. دەپ اتالىپتى. دۇرىسىندا اڭىز بەن حيكاياتتىڭ ەداۋىر ايىرماشىلىعى بار، اڭىز-حيكايات  بولا المايدى، حيكايات-اڭىز بولا المايدى. (بۇل بولەك تالقىلاۋدى قاجەت ەتەدى). ال ءا. ىبىرايىمۇلىنىڭ بۇل ء«ارى اڭىز، ءارى حيكاياتى» ارينە، اتا تاريحىمىزعا تۇك قاتىسى جوق دەسەك شىن كۇناھار بولار ەدىك. الايدا، «ابىز دالا اڭىزى» دا  «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى» كىتابىنىڭ العىسوزىندەگىدەي «ەلدىگىمىزدىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتەر، جاس ۇرپاقتىڭ تۋعان توپىراققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرار بۇل شارا»-عا (قازاق حاندىعىنىڭ 550 ج. مەرەيتويىنا.-م.ك.)  قوسىلعان ۇلەس دەي المايمىز. جانە بۇل شىعارما وسى العىسوزدەگى «توي تارقاپ كەتكەن سوڭ حاندىقتىڭ كەرەگەسىن ۇستاپ تۇرعان ۇلى ەلدە قالاتىن ۇلكەن بەلگى ەلدىڭ ساناسىنا قوزعاۋ سالاتىن تاريحي شىعارمالار» قاتارىنا دا جاتپايدى. ول   تاريحىمىزدىڭ ەل اۋزىندا جۇرگەن كەيبىر تۇستارى مەن تاريحتا اتى قالعان حاندارىمىزدىڭ، باتىر بابالارىمىزدىڭ عۇمىر-تىرشىلىگىندەگى كەيبىر ساتتەردى ەشقانداي جۇيەسىز، وراشولاق  ءمۇسىنشىنىڭ ەرمەكسازدان جۇمبازداپ جابىستىرا سالعان دۇنيەسى سياقتى. بۇل ء–بىزدىڭ جەكە پىكىرىمىز. ادەتتە، مەيلى تاريحي رومان، مەيلى حيكايات، مەيلى پوەما بولسىن سول تاريحي كەزەڭدى شەبەر قۇرىلعان جەلى، كومپوزيتسيا ارقىلى كوركەم سۋرەتتەپ بەرۋ – ءوزىن جازۋشىمىن دەگەن ادامنىڭ باستى مىندەتى. بۇل شىعارمادا ول جوق. ول اۋەلى انيكە دەگەن جىگىتتىڭ «جاپانداعى جاھان» دەگەننىڭ جاپانداعى جالعىز ۇيىنە كەلىپ، سالەم-ساۋقاتتان كەيىن انيكەنىڭ ءۇي يەسى جاھاننىڭ «لامىنە قۇلاق تۇردىسىنەن» باستالادى. بۇدان ءارى ۇشى-قيىرى جوق تاريح. ونىڭ باسى قايسى، اياعى قايسى، ورتاسى قايسى ەكەنىن اجىراتۋ اناۋ-مىناۋ ادامنىڭ قولىنان كەلۋى دە وڭاي ەمەس. ءا.ىبىرايىمۇلى مىرزا وسىناۋ الدە اڭىز، الدە حيكايا شاعىن شىعارماسىنا قازاق دالاسىنىڭ بۇكىل تاريحىن سيعىزباق بولدى ما قايدام، ايتەۋىر مۇندا تاريحتان بەلگىلى التىن وردا مەن موعولستان دەگەن اتاۋلاردان باستاپ، تالاي-تالاي تاريحي كەزەڭدەر مەن ۋاقيعالاردى توبەسىنەن تىكۇشاقپەن شولىپ جۇرگەن  ادامداي سولاردىڭ ەشقايسىسىنا كوپ ايالداماي وتە شىعادى. ءسىرا، ول تاريحي شىعارمادا كونەرگەن سوزدەردى، ياعني، ارحايزمدەردى پايدالانسام، تاريحيلىعى ارتا تۇسەدى دەي مە كىم ءبىلسىن عاسكەر دەگەنىمىز–اسكەر، ءجادي دەگەنىمىز–جەلتوقسان، تۇمەن – ون مىڭ ادام، موعولستاننىڭ بۇرىنعى اتى –جەبە دەپ ەسكەرتىپ قويۋدى دا ۇمىتپايدى. بۇل شىعارمادا  كوزى اشىق ەكى قازاقتىڭ بىرىنە تانىس ەسىمدەردەن كىم جوق دەيسىز. باتىي دا، جوشى حان دا، توقتامىس پەن ءامىر-تەمىر دە، ۇرىس حان دا، ونىڭ بالاسى قۇتلۇق بۇقا دا،  توقتاقيا دا، انيكە بولات ونىڭ اكەسى ەكەنى دە، ونىڭ ءىنىسى قۇيىرشىق ەكەنى دە، وزبەك حان دا، ەسەنبۇعا، ءابىلحايىر، ونىڭ بالاسى شايقحايدار دا، ت.ت. ءبارى-ءبارى وسى شاعىن الدە اڭىز، الدە حيكايات شىعارمادا سىعىلىسىپ تۇر. اقوردا مەن موعولستاندى ءامىر-تەمىر جاۋلاپ العانى، توقتامىس ءامىر-تەمىرگە قاشىپ بارعانى تۋرالى كوزى اشىق قازاق پەن وزبەككە ماعلۇم دەرەك تە وسىندا ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن ايتىلىپ كەتەدى. اۆتور وسىناۋ ۇلان-عايىر تاريحتى وسىلاي زاۋلاتىپ بايانداپ كەلە جاتىپ «ال اتا جاۋ قالماقتىڭ شابۋىلى –تايبۋرىلدى قوبىلاندى زامانىنان باستاۋ العان» دەپ ول زامانعا دا ءبىر سوعىپ وتەدى. ول وسى جەردە  زاماندا  «باستاۋ العان» دەگەن ءسوزساپتاسى بولماعانىن، ونى وسى كۇنگى كەيبىر ءشۇبارتىل قازاقتاردىڭ ورىسشا «بەرەت سۆوە ناچالو» دەگەن ورىسشادان اۋدارىپ العانىن «تاريحي شىعارماسىنا» ەنگىزىپ جىبەرگەنىن دە بايقاماي قالادى. وسىناۋ ۇش-قيىرسىز بايانداۋ مەن ادامدار تىزبەگىن وقىپ شىققاننان كەيىن ايتەۋىر قازاقتىڭ تۇڭعىش حانى كەرەيدىڭ اكەسى –انيكە بولات، اناسى –جاۋھاري سۇلتان –جامال بەگىم ەكەنىن ايتاتىن تۇسقا ء«ولىپ-تالىپ» جەتتىك.

تىرناق استىنان كىر ىزدەگەن ادامشا تەرە بەرمەي وسىمەن توقتايىق. قورىتا كەلگەندە ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل شىعارمانىڭ «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتىنداعى» «الاش اقيقاتى» دەگەن العىسوزدە ايتىلعانداي «بولاشاعىمىزعا باعدار بەرەتىن ۇلى توي»-عا ارنالعان بايگەنىڭ جۇلدەگەرى اتالۋىنا كەلىسۋ قيىنداۋ. بۇل دا ء–بىزدىڭ جەكە پىكىرىمىز.

«دۇبىرگە تولى دۇنيە» دەگەن اتاۋىنىڭ ءوزى تاريحي دەگەننەن گورى، پوەتيكالىق جوعارى پافوستى دەۋگە جاقىنداۋ بۇل شىعارمانىڭ دا  تاريحي تاقىرىپقا «قۇسى تۇسكەن» دۇنيە ەكەنى بايقالىپ تۇر. بۇل دا نە  كوركەم-تاريحي دەۋگە، نە دەرەكتى تاريحي دەۋگە سۇيرەلەسەڭ دە كونە قويمايتىن دۇنيە. ءبىر ۇققانىمىز مۇندا دا تاريحتان ءمالىم تۇلعالاردىڭ اتى-ءجونى، مارتەبە لاۋازىمى جايلى ماعلۇمات پەن اناۋ انا جەردى جايلاپ وتىرعاندا، ولاي بولىپ ەدى مىناۋ –حان جايلاۋىنا كوشكەندە  بىلاي بولىپ ەدى، اناۋ انانى ءولتىرىپ، مىناۋ مىنانىڭ تۇتقىنى بولعان ەدى  دەگەندەي جالپىلاما بايانداۋ باسىم. مۇندا دا وسىنىڭ الدىنداعى شىعارماداعى سياقتى ابىلاي، ابىلپەيىز سۇلتان، بولات حان، قالدان سەرەن، سىبان دورجى، لاباشى سياقتى تۇتقىنداردىڭ اتى اتالعانمەن ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ حاراكتەرىن دارالاۋ، ءىس-ارەكەتىن وي ەلەگىنەن وتكىزۋ، قىسقاسى كوركەم دە شىنايى وي قورىتۋ (حۋجدوجەستۆەننوە وسمىسلەنيە) دەگەن جوقتىڭ قاسى. ونىڭ ءبارىن قويىڭىزشى تاريحي تاقىرىپقا قالام سىلتەپ وتىرعان اۆتور (توكەن الجانتەگى) بۇدان بىرنەشە عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن بابالارىمىزدىڭ ءسوز ساپتاۋىن وسى كۇنگى فەيسبۋكتا وتىرعان قازاقتارشا سويلەتەتىن تۇستارى دا  بار ەكەن. مىسالى، الىستان ات تەرلەتىپ جەتكەن جاۋشى: بولات حاننىڭ كوزدەگەنى دە وسى  ماقسات سەكىلدى. سوعان بايلانىستى ابىلپەيىز سۇلتاندى باس ەتە،-دەي كەلىپ، –

«ەل جاقسىلار مەن جايساڭدارىن جيناۋ بارىسىندا بۇل شارۋانى كوپپەن اقىلداسا شەشۋدى دۇرىس دەپ تاپسا كەرەك،–دەيدى. ال  باستى كەيىپكەر ەسەبىندەگى نياز «حان يەمنىڭ ويلاعانىنا قولداۋ تانىتۋعا مۇرشامىز كەلە مە؟»-دەپ قالادى. وسىنداعى ءبىز استىن سىزعان «سوعان بايلانىستى»، «جيناۋ بارىسىندا»، «قولداۋ تانىتۋ»، سياقتى وسى كۇنگى گازەت تىلىمەن سويلەتۋ سوناۋ قازاق حاندىعىنىڭ ارعى-بەرگى تۇسىنداعى بابالارىمىزعا كوپە-كورنەۋ جاسالعان قيانات ەمەس پە؟! ءتىپتى، «قولداۋ تانىتۋ» سياقتى ورىسشا ءسوز ساپتاۋدى ەڭ ءبىر شالاعاي تەلەجۋرناليست بولماسا جۇلدەگەر جازۋشى تۇگىل ءسوز قادىرىن بىلەتىن ءجاي ادام دا ايتا قويۋى ەكىتالاي. ال جىلاننىڭ «سوزىلمالى قۇيرىعى» دەگەندى قالاي تۇسىنەر ەدىڭىز؟ «قايدا تۇنەمەسىن جانىندا جاتاتىن كەزدىكتى تاۋىپ»-دەيدى توكەن الجانتەگى مىرزا. بۇل ەندى تاپ-تازا ورىسشا «گدە-بى نە نوچەۆال» دەگەننىڭ تۇپ-تۋرا ءتارجىماسى. ءتىل بىلەتىن، كوركەم شىعارما جازاتىن ادام ونى «قايدا تۇنەسە دە جانىنان تاستامايتىن» دەر ەدى عوي...

قورىتا ايتقاندا، بۇل ەكى شىعارمانىڭ دا تاريحي تاقىرىپقا مويىن بۇرعانى بولماسا ولاردى ءومىر شىندىعىن، تاريحي شىندىقتى ناعىز كوركەمدىك شىندىقپەن ۇلاستىرعان  قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى دەپ اتالاتىن ۇلى مەيرام بايگەسىنىڭ ناعىز جۇلدەگەرى بولۋعا لايىق دەۋ وتە قيىن. ەگەر وسى بايگەگە ۇسىنىلعانداردىڭ ىشىندە  بۇلاردان وزىق شىعارما جوق بولسا، وندا بۇگىنگى ادەبيەتىمىزدىڭ دە، قالامگەرلەرىمىزدىڭ دە قانداي ىلديعا قۇلديلاعانىن ء بىلۋ قيىن بولا قويماس.

ال،  «اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋگە بولمايدى» دەسەڭىز اسقار التايدىڭ «بۇكىر» اڭگىمەسىن الگىندەگى جانىڭنىڭ جاپىراعىن جابىرقاتقان شىعارمالاردى وقىپ بولعاسىن «ۋھ، بار ەكەنبىز عوي، شۇكىر  ەكەن عوي» دەي جازدادىق. ءيا، وردالى ويى، تەرەڭ تولعانىسى بار جازۋشى ءتىپتى ەكى كەيىپكەرىنىڭ ءبىر-ەكى اۋىز سوزقاعىسىنان-اق (ديالوگ) ولاردىڭ حاراكتەرلەرىن دارالاي الادى. سول سوزقاعىس ارقىلى،  نە  جەكە ادامنىڭ ءومىرى مەن تاعدىرى ارقىلى-اق ءبۇتىن ءبىر قوعامدىق قۇرلىستى، مەملەكەتتىڭ سيپاتىن كوزى اشىق ادامنىڭ الدىنا جايىپ سالۋعا قۇدىرەتى جەتەدى. اسقار التاي وسى «بۇكىردەگى» جاركەلەش قىزدىڭ ۇستازىنا «ۇلىڭىزدى دەتدومعا وتكىزىپ جىبەرگەن دەيدى، راس پا؟»-دەگەن سۇراعىنا بۇكىردىڭ شاعىن عانا ىشتەي شەگىنىسى جانە اقشا ءۇشىن رۋحاني ازعىنداۋدىڭ قاي تۇرىنەن دە باس تارتپاۋى مۇمكىن ءبىر عانا وكسانا ارقىلى بۇگىنگى قوعامدىق ازعىنداۋدىڭ ءبىر  ۇلگىسىن  كوز الدىڭىزعا جايىپ سالعان.

– ەي، بايسارى، - دەيدى بۇكىر. –بۇل كۇندە ءبارى دە ءبىر-بىرىنە جات. بۇكىل الەم مۇحيتتاعى بالىقتاي ارالاسىپ جاتقاندا قازاقتىڭ جاتتىعى نە ءتايىرى. ەسەسىنە وزگە ۇلتتاردى، جات مەملەكەت پەن حالىقتاردى جاتسىنبايتىن بولادى. بىزگە كەرەگى دە سول ەمەس پە؟! قازاق ءوزدى-وزىنە جاتباۋىر بولسىن، بىراق جاتقا قۇراق ۇشسىن دەگەن ۇران ۇرىپ تۇرعان كەز. ەندەشە، سارىارقانىڭ دالاسىنا جان-جاقتان قۇيىلىپ جاتقان جاتتاردى جاتىرقامايتىن جاتجاندى ۇرپاق كەرەك.

كوردىڭىز عوي، ءسوز قادىرىن تۇسىنەر كىسى بولسا، وسى ءبىر ءۇش-ءتورت اۋىز سوزبەن ايتىلماعان نە قالدى؟! تۇتاس ءبىر قازاق دەگەن ۇلتتىڭ تاعدىرى،  بۇگىنگى قوعامدىق سانانىڭ سيقى مەن سىقپىتىنىڭ (كەسكىن-كەلبەتىنىڭ ەمەس) ايناسى ادەبيەت ەكەنى، ول اينانى ويى بار، كوڭىل كوزىنىڭ اياسى الىستى شالاتىن قالامگەر عانا جاساي الاتىنى وسى ازعانتاي عانا ابزاتستا تۇرعان جوق پ؟! «مەنىڭ ناشارلاۋ ولەڭدەرىمدى ءبىر-ەكى جاقسى ولەڭدەرىم-اق اسىرايدى» دەمەكشى اسقاردىڭ «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتىنداعى» ءۇش اڭگىمەسىنىڭ ىشىندە توبەسى كوككە كوتەرىلە بيىك تۇرعان «بۇكىردى» عانا الۋىمىزدىڭ سەبەبىن وسىدان-اق تۇسىنەرسىز.

ءيا، وسىنىڭ الدىندا قازاق حاندىعىنىڭ ۇلى ءدۇبىرلى مەرەيتويىنا وراي بەلگىلەنگەن جۇلدەلەردىڭ پوەزيا جانرى بويىنشا  پىكىرىمىزدى ايتقانبىز. اسىرەسە، سىني تۇستارى باسىمداۋ بولسا دا ونى جازۋشىلار وداعى تاراپىنان دا، بىلايعى وقىرمان تاراپىنان دا ەشكىم كۇستانالاي قويعان جوق. وندا دا، بۇل جولى دا ءبىز ەشكىمدى سەن اقىن ەمەسسىڭ  سەن جازۋشى ەمەسسىڭ دەپ كەمىتۋدى، مۇقاتۋدى ماقسات تۇتقان ەمەسپىز. ءبىزدىڭ ماقسات – ادام بالاسىنىڭ رۋحاني ازىعى، جاسىسا جانىن جادىراتار، تاسىسا باسۋ ايتار باس ەمشىسى ىسپەتتى  ادەبيەتىمىزگە باعىت-باعدار نۇسقاپ وتىرۋعا مىندەتتى جازۋشىلار وداعىنا قاتىستى وي، پىكىر ءبىلدىرۋ عانا. بىرەۋ قۇپتار، بىرەۋ قۇپتاماس، قالاي دەسەك تە بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى وركەندەپ، دامىپ بارادى دەگەننەن گورى «اپىر-اۋ، جۇلدە، بايگە الىپ، لاۋرەات اتانىپ جاتقان شىعارمالارىنىڭ ءتۇرى مىناۋ بولسا...» دەگىزەرلىك كۇيگە تۇسكەنى اششى اقيقات. كەز-كەلگەن مەملەكەت ەكونوميكالىق داعدارىستان دا، باسقالار سالعان سانكتسيالاردان دا جولىن تاۋىپ شىعىپ كەتە الادى. ءتىپتى، جان قىسىلىپ، جۇرتقا دەگەن سەنىمىڭ جوعالا باستاعانىن سەزسەڭ بوكسشى، زىلتەمىر كوتەرۋشى، پالۋان، شوۋ-بيزنەستىڭ ءانشىسى دەمەي-اق دەپۋتات سايلاپ جىبەرۋگە دە بولادى ء(ازىل عوي). ءدۇنيادا ەڭ اۋىر داعدارىس –رۋحاني داعدارىس. رۋحاني داعدارىس دەگەنىمىز ونەر مەن ادەبيەتتىڭ قۇلدىراۋى. مۇنداي داعدارىس كەزىندە، اسىرەسە ادەبيەتتىڭ قۇلدىراۋى ادامداردىڭ ىنساپ، ار-ۇيات، ينابات، نامىس دەگەن قاسيەتتەردى ۇمىتۋىنا اكەپ سوقتىرادى. مۇندايدا  ادەبي شىعارماسىنىڭ نە ءدامى، نە تاتىمى جوق بولا تۇرا پالەن دەگەن بايگەنىڭ  جۇلدەگەرى، پالەنشەكەمنىڭ اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى دەگەن اتاق-داڭق شۇلەن تاراتقانداي تاراتىلادى، ادەبيەتتە لاۋرەات قاپتاپ كەتەدى. جاسىراتىنى جوق ءبىزدىڭ بۇگىنگى ادەبيەتىمىز وسىنداي كۇيگە ءتۇسىپ كەتتى مە دەپ قورقامىز. انەبىر جولى جازۋشىلار وداعى 40-تان استام ادامعا «الاش» سىيلىعىن ءبىر كۇندە تاراتقاندا وسىلاي ءبىر زارەمىز قالماپ ەدى.

الگىندە ءبىر سوزىمىزدە سىن دەپ قالدىق. سىن ەڭ الدىمەن قوعامنىڭ دا، جەكە ادامنىڭ دا رۋحاني ەمشىسى. ءبىزدىڭ  ادەبي گازەتىمىزدە شىن سىن كورمەگەنىمىزگە بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ال، قالامگەر، ادەبيەتشى اتاۋلى ءبىرىن-ءبىرى جارىسا ماقتاۋدى ادەتكە اينالدىردى. انەبىر جولى جازۋشىلار وداعى وزىنە قارسى باتىل پىكىرلەرىن ايتىپ باسپاسوزگە جاريالاعان ءبىر ازاماتتى، ورال وبلىسىنىڭ اكىمىمەن ايتىسىپ سوتتى، ءىستى بولعان تاعى ءبىر ازاماتتى وداق مۇشەلىگىنەن شىعارىپ تاستادى. اسىرەسە، سوتتى بولعان ازاماتقا بۇل قوسىمشا سوققى بولدى. ول جازۋشى ەشكىمگە مەملەكەتتىك جۇيەنى وزگەرتۋ كەرەك، باس كوتەرىپ بۇلىك شىعارايىق دەگەن جوق. جازىعى اكىمشىلىكتەگى جەمقورلىق پەن ورەسكەلدىكتەردى ايتىپ، سوتتا جەڭىلىپ قالعانى عانا. ادىلىنە كەلسەك، جارعى بويىنشا مۇندايدا جازۋشىلار وداعى  قولدان كەلگەنشە جازۋشىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا كۇش سالۋى كەرەك ەدى. ءيا، بىزدەگىلەرگە سىن ايتساڭ، سەنى ءمىن ىزدەۋشى دەيدى. دەسە دەي بەرسىن، بىراق قازاقستان جازۋشىلار وداعى «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى» دەگەن اتپەن شىعارعان بۇل كىتاپتا الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى تۇر دەۋ ءجاي ءسوزۋار ادامنىڭ ءلامى دەۋگە عانا لايىق سياقتى. جاراتۋشىمىز حالقىمىزدى رۋحاني مۇگەدەكتىككە جەتەلەيتىن  ادەبيەتتەن ساقتاعاي!

مىرزان كەنجەباي، اقىن، مادەنيەت قايراتكەرى 

Abai.kz