كيىز ءۇي (ونىڭ قۇرىلىمى، ىشكى بەزەندىرىلۋى). قىرعىز-قايcاقتاردىڭ ءۇيى ونىڭ كوشپەلى ومىرىنە ىڭعايلى: ورتاشا كولەم مەن سالماقتاعى كيىز ءۇيدى ءبىر تۇيەگە ارتۋعا بولادى. ول كەرەگەلەردەن، جىڭىشكە ۋىقتار مەن بىرنەشە كيىز جابدىقتاردان تۇرادى. ءبىرىنشىسى ءۇيدىڭ نەگىزى، ال ەكىنشىسى سۋىق پەن ايازدان قورعايدى. كيىز ءۇيدىڭ اعاش قۇرامى ءۇش بولىكتەن تۇرادى: كەرەگە، ۋىق جانە شاڭىراق. تومەنگى بولىك نەمەسە كەرەگە - تۇيىسكەن جەرلەرى قايىسپەن بايلانعان، كوشۋگە كيىز ءۇيدى جىققاندا جەڭىل جينالىپ، تىككەندە كەرىلەتىن توركوز اعاشتار. كيىز ءۇيدىڭ كولەمى ەكىدەن سەگىز كەرەگەگە دەيىن بارادى، ولاردى بىرىكتىرە بايلاعاندا قانات دەپ اتالادى.

ۋىقتار نەمەسە يىلگەن ۇشكىر اعاشتار كيىز ءۇيدىڭ كۇمبەزىن قۇرايدى، ولاردىڭ تومەنگى جاعى كەرەگەگە بايلانادى، ال جوعارعى ۇشكىر جاعى كيىز ءۇيدىڭ توبەسى - شاڭىراقتىڭ جانىنان جاسالعان تەسىكتەرگە ەنگىزىلەدى.

شاڭىراق دەپ بىرنەشە دوعا ەتىپ ءيىلىپ، كولدەنەڭ شىبىقتارمەن بەكىتىلگەن اعاش دوڭگەلەكتى ايتادى. ول كيىز ءۇيدىڭ جارىق كىرەتىن جانە ءتۇتىن شىعاتىن تەسىك قىزمەتىن اتقارادى. ول قاجەتىنشە اشىلىپ نەمەسە قىمتالىپ وتىراتىن كيىز تۇندىكپەن جابىلادى.

كيىز ءۇي (ونىڭ قۇرىلىمى، ىشكى بەزەندىرىلۋى). قىرعىز-قايcاقتاردىڭ ءۇيى ونىڭ كوشپەلى ومىرىنە ىڭعايلى: ورتاشا كولەم مەن سالماقتاعى كيىز ءۇيدى ءبىر تۇيەگە ارتۋعا بولادى. ول كەرەگەلەردەن، جىڭىشكە ۋىقتار مەن بىرنەشە كيىز جابدىقتاردان تۇرادى. ءبىرىنشىسى ءۇيدىڭ نەگىزى، ال ەكىنشىسى سۋىق پەن ايازدان قورعايدى. كيىز ءۇيدىڭ اعاش قۇرامى ءۇش بولىكتەن تۇرادى: كەرەگە، ۋىق جانە شاڭىراق. تومەنگى بولىك نەمەسە كەرەگە - تۇيىسكەن جەرلەرى قايىسپەن بايلانعان، كوشۋگە كيىز ءۇيدى جىققاندا جەڭىل جينالىپ، تىككەندە كەرىلەتىن توركوز اعاشتار. كيىز ءۇيدىڭ كولەمى ەكىدەن سەگىز كەرەگەگە دەيىن بارادى، ولاردى بىرىكتىرە بايلاعاندا قانات دەپ اتالادى.

ۋىقتار نەمەسە يىلگەن ۇشكىر اعاشتار كيىز ءۇيدىڭ كۇمبەزىن قۇرايدى، ولاردىڭ تومەنگى جاعى كەرەگەگە بايلانادى، ال جوعارعى ۇشكىر جاعى كيىز ءۇيدىڭ توبەسى - شاڭىراقتىڭ جانىنان جاسالعان تەسىكتەرگە ەنگىزىلەدى.

شاڭىراق دەپ بىرنەشە دوعا ەتىپ ءيىلىپ، كولدەنەڭ شىبىقتارمەن بەكىتىلگەن اعاش دوڭگەلەكتى ايتادى. ول كيىز ءۇيدىڭ جارىق كىرەتىن جانە ءتۇتىن شىعاتىن تەسىك قىزمەتىن اتقارادى. ول قاجەتىنشە اشىلىپ نەمەسە قىمتالىپ وتىراتىن كيىز تۇندىكپەن جابىلادى.

كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنا جاباتىن كيىزدىڭ تۇرلەرى ارقالاي، سوندىقتان اتاۋلارى دا ءارتۇرلى. كەرەگەنى جاباتىن تومەندەگى كيىزدەر تۋىرلىق دەپ اتالادى، ۋىقتىڭ ۇستىنە جاتاتىن كيىزدەر ۇزىك، ال شاڭىراققا جابىلاتىن ءتورتبۇرىشتى كيىز تۇندىك دەپ اتالادى. جاڭبىرلى كۇنى كيىز ۇيدەن ءتۇتىن شىعۋ ءۇشىن تۇندىكتى باقانمەن، ياعني سىرعاۋىلدان جاسالعان ۇزىن سىرىق اعاشقا، ونىڭ ءبىر بۇرىشىن ىشتەن ءىلىپ، جەلدى قالقالاپ، ىق جاساپ كوتەرەدى. استارىنا توقىلعان شي سالىنعان شاعىن ۇزىنداۋ كيىز ەسىكتى جاۋىپ تۇرادى. ءۇي جىلى بولۋ ءۇشىن كەرەگە مەن تۋىرلىقتىڭ اراسىنا ءتۇرلى-ءتۇستى جۇنمەن توقىلعان شي ۇستايدى.

كيىز ءۇيدى تىگۋ - قايساق ايەلدەرىنىڭ ءىسى. ونى تىگۋ قيىن ەمەس: كەرەگەنى بايلاپ، شاڭىراقتى ۋىقپەن كوتەرەدى، سىرتىنان كيىز جابادى، ەكى ارقانمەن باستىرىپ، كەرەگەنىڭ شەتىنە ەسىكتى بايلايدى - بار جۇمىس وسى.

كيىزدەردىڭ شەتى تارقاتىلىپ كەتپەس ءۇشىن جيەكتەلەدى، ياعني، توقىلعان جىپپەن كومكەرىلەدى، ال ۇزىكتىڭ تومەنگى شەتى - ەرەكشە مىقتى جىپپەن، كەيدە ماۋىتىمەن تىگىلىپ، ءار ءتۇرلى ويۋ-ورنەكپەن كومكەرىلەدى، وسىلارمەن بىرگە ۇزىكتى كيىز ءۇيدىڭ اعاشىنا مىقتاپ بەكىتەتىن قىزىل جۇننەن توقىلعان باسقۇر كيگىزىلەدى. كەيدە ەسىكتىڭ جاقتاۋى ەكى جاعىنان سۇيەكتەن ويىپ جاسالعان بەينەلەرمەن نەمەسە قاڭىلتىرعا باستىرعان اشەكەيلەرمەن ورنەكتەلەدى. باي قايساقتار كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن تاشكەنتتىك جىبەكپەن بەزەندىرەدى; مۇنداي تازا، ادەمى كيىز ۇيلەر ادەتتە ۇزاتىلاتىن قىزعا جاساۋ رەتىندە بەرىلەدى، ونى وتاۋ دەپ اتايدى، ولاردى قىستا ىستانىپ كەتپەس ءۇشىن قۇرمايدى، تەك جازدا عانا، ونىڭ وزىندە اسا سىيلى قوناقتار كەلگەندە كورۋگە بولادى. مۇنداي ەرەكشە كيىز ءۇيدىڭ ورتاشا باعاسى 200-400 قويعا تەڭ. اق كيىز وزگە تۇستەرگە قاراعاندا ارتىق سانالادى.

كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق قايناتىلعان جوسامەن بويالادى. بوراندى كۇندەرى جەل جىعىپ كەتپەس ءۇشىن شاڭىراققا ءۇيدىڭ ىشىنەن ۇزىن تاياقتار تىرەلەدى. ولار باقان دەپ اتالادى.

ەندى كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە ۇڭىلەيىك. ەرلى-زايىپتىلاردىڭ توسەگى ەسىكتىڭ وڭ جاعىندا نەمەسە ەسىككە قاراما-قارسى ورناتىلادى، بارلىق دۇنيە-مۇلىك كىلەمدە نەمەسە ورىستىڭ قىزىل ساندىعىنىڭ ۇستىنە توسەكتىڭ وڭ جاعىنا جينالادى، سىيلى قوناق كەلگەندە، ۇستىنە ۇلكەن جىبەك كىلەم جابادى. قۇرمەتتى قوناقتاردى وتىرعىزاتىن ورىن توسەكتىڭ باس جاعى تۇسىندا.

قىمىز قۇيىلعان سابا مەن ونى پىسۋگە ارنالعان پىسپەك، ياعني تاياق الىسىراق، توسەكتىڭ اياق جاعىنا ورنالاسادى; ىدىس-اياقتار وڭ جاقتا جەكە قويىلىپ، بەتى شيمەن قالقالانادى. قارۋ-جاراق توسەكتىڭ ۇستىنە ىلىنەدى. اسىرەسە، كۇز ايلارىندا شاڭىراققا سۇرلەۋگە قويىلعان جىلقى ەتى، قازى، قوي ەتىن كورە الاسىز (ولار تۋرالى كەيىنىرەك ايتامىز) سونىمەن بىرگە، قىمىزعا ارنالعان جاڭا تورسىقتار، كونەكتەر، مايعا ارنالعان ۇرلەنگەن قارىن مەن ايران قۇياتىن تەرىلەر بولادى.

كەرەگەدەن ورىستىڭ مىس لەگەنى مەن وعان ىڭعايسىز بەكىتىلگەن تەمىر شىعىرشىقتى، ۋىققا ىلىنگەن قامشى مەن وجاۋدى كورۋگە بولادى. تۇرمىسى قاراپايىم جانە كەدەي قىرعىزداردىڭ كيىز ءۇيى تىپتەن رەتسىز: وندا قوناقتارعا ارنالعان قۇرمەتتى ورىن جوق، ونى داۋلەتتى قازاقتىڭ ۇيىندەگىدەي بايقاي المايسىز. جەرگە كيىز توسەلگەن، ال توردە كيىز ۇستىنە توسەلگەن كىلەم جوق. كەدەيدىڭ ۇيىندە بارلىق جەردە قالاي بولسا، سولاي - تۇتىننەن قارايىپ كەتكەن شاڭىراقتان باستاپ، ۇنەمى جاققان وتتان كۇيىپ كەتكەن وشاق ورنىنا دەيىن سالاقتىق بايقالادى.

كيىز ءۇيدى تولىقتىرۋعا ءوزىنىڭ ادەتتەگى ورنى وت جاناتىن جەردەن ەشقاشان تۇسپەيتىن شايعا ارنالعان شاينەك نەمەسە دارەت الۋعا ارنالعان قۇمان.

قىرعىز-قايcاقتاردا قوس نەمەسە جۇلىم ءۇي دەپ اتالاتىن تاعى ءبىر كيىز ءۇي ءتۇرى بار. ونى جىلقىشىلار نەمەسە جورىق كەزىندە قولدانادى، مۇندايدا ول اتقا ارتىلادى. قوستار از كەزدەسەدى، ەگەر اۋىلدا كەيدە قوس كەزدەسسە، ول ساۋداگەردىكى بولۋى مۇمكىن. قوستىڭ كيىز ۇيدەن ەرەكشەلىگى - ۋىقتارى تىك جانە شاڭىراعى بولمايدى، توبەسى ءۇشبۇرىشتانىپ بىتەدى، ۋىقتىڭ تومەنگى جاقتارى ءجىپ ورنىنا ىلمەگى بولادى، ول كەرەگەنىڭ باسىنا كيگىزىلە سالىنادى، قوستىڭ كەرەگەسى ەكەۋدەن اسپايدى.

قوستى كەرۋەنمەن جۇرگەندە وتە ىڭعايلى دەپ ساناعان ساۋداگەرلەر قولدانادى.

كيىز ءۇيدىڭ قالماق ءۇي دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى ءتۇرى بار. اتاۋىنان كورىنىپ تۇرعانداي، بۇل ءۇي قالماق تورعاۋىتتاردان كەلگەن. بۇل قالماق ءۇي نەمەسە تورعاۋىت ءۇي قايساق كيىز ۇيىنەن ۋىقتارىنىڭ ۇزىندىعىمەن جانە از يىلگەندىگىمەن، شاڭىراعى بەستەن ءتورت بولىكتەن كوپ ەمەستىگى-مەن ەرەكشەلەنەدى جانە بۇل كيىز ءۇي كوبىنەسە كونۋس پىشىندە بولادى.

قىرعىز-قايساق مولاسى جانە

جالپى كونە كەزەڭ تۋرالى

دالانىڭ بارلىق جەرىندە كوپتەگەن كونە جانە جاڭا مولالار، قورعاندار مەن ۇيىندىلەر شاشىراپ جاتىر. بۇل مىلقاۋ ەسكەرتكىشتەر قايساق ومىرىندە تاريحي تۇرعىدان گورى گەوگرافيالىق تۇرعىدان ماڭىزدىراق، سەبەبى جەرلەنگەندەردىڭ اتى-ءجونى حالىقتىڭ ەسىندە ماڭگى-باقي قالادى دا، قايساق ءوزىنىڭ جولىن، باعىتىن وسى مولالارعا قاراپ باعدارلايدى.

مولا1 - ناقتى تۇجىرىمداماسى جوق اتاۋ، بۇل ءسوزدىڭ اياسىنا كونە جانە جاڭا زيراتتار دا ەنەدى، بىراق كوبىنە مولا دەپ قاراپايىم، جاي ۇيىلگەن توپىراق، تاس ءۇيىندى نەمەسە بالشىقتان يلەنگەن سيىقسىز ەسكەرتكىشتى اتايدى. جاڭا مولالار ەسكىلەردەن وسىنداي قاراپايىمدىلىعىمەن، سيىقسىزدىعىمەن ەرەكشەلەنەدى، تەك ءبىرازىن، ماسەلەن، قۇلان حاننىڭ2 مولاسىن، سۇيىك3 پەن ابىلقايىر حاننىڭ مولاسىن4 (كىشى ءجۇز) بۇل ساناتقا قوسپاۋ كەرەك.

مولا سالاتىن ماتەريالدار دا وزىندىك ەرەكشەلىككە يە، تەك (تاشكەنتتەن كەلگەن) شالاقازاقتاردىڭ5 مولاسى باسقاشا بولادى. قايساقتاردىڭ مولاسىنان ونىڭ تالعامى مەن ساۋلەتى، ويما جانە كوركەمسۋرەت ونەرى كورىنىس تابادى.

جاڭا مولالار نەگىزىنەن ەكى ءتۇرلى بولىپ كەلەدى: جەكە جانە قورعان تارىزدەس6, سوڭعى مولا تاشكەنتتىك قورعاندارعا ۇقساس، ياعني سىرتقى تراۆەسپەن7 بەكىتىلگەن ەسىگى باتىسقا قاراعان بەكىنىس.

جالپى مۇنداي مولا بارلىق جاعى وتىز ساجىنعا، بيىكتىگى التى نە جەتى ارشىنعا تەڭ، قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى سەگىز ۆەرشوك*1 تورتبۇرىش قۇرايدى، بىراق ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ كولەمدى بولاتىنى سونشالىق، جۇزگە جۋىق ادام شابۋىلدان قورعانسا، سىيىپ كەتۋى مۇمكىن. بۇل قورعانداردى بەرىكتىگى جاعىنان تاشكەنتتىك بەكىنىستەرمەن ۇقساستىرا وتىرىپ، شالاقازاقتاردىكى دەپ ايتقان ءجون.

بۇل ءپىشىن باسقالارعا قاراعاندا قايساققا كوبىرەك ۇنايدى، سەبەبى ونىڭ كولەمدىلىگى زاتتىڭ ۇلىقتىعىنىڭ ءبىرىنشى شارتى، سوندىقتان وسىنداي مولالار ماڭىزدى ءارى داۋلەتتى قىرعىز-قايcاقتاردىڭ مايىتىنە سالىنادى. مۇنداي مولالار سەمەيدەگى تاتار زيراتىندا بار، قىردا ۇلكەن جانە كىشى الاتاۋ ەتەگىندە، ۇلى جۇزدە كەزدەسەدى.

ۇلى ءجۇز شۋ وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە كوشىپ، تاشكەنتپەن مىقتى بايلانىستا بولعان، سوندىقتان بۇل ءپىشىننىڭ دە سولاردان كەلۋى مۇمكىن جانە العاشقىدا شەبەرلەر سول جاقتان شاقىرىلعان.

مەن ۇلى جۇزدە كەزدەستىرگەن ەڭ ۇلكەن وسىنداي مولا تالعار وزەنىندە، قاشعار كەرۋەن جولى بويىندا قۇلان حانعا ارناپ تۇرعىزىلعان. بۇل مولا ەكى بولىكتەن تۇرادى: قورشاۋى جانە مازاردىڭ ءوزى. قورشاۋ قورعان ءتارىزدى*2, بۇرىشتارىندا مۇناراسى بار جانە ەسىكتەرى قاراپايىم اشەكەيلەنگەن. مازار قورشاۋدىڭ ىشىندە جانە ءتورتبۇرىش تۇعىرعا ورناتىلعان كۇمبەز*3 پىشىنىندە. بۇل مولانىڭ ۇلكەندىگى سونشالىق، وعان بارلىق حان ۇرپاعى سىيىپ كەتەر ەدى.

دارەجەسى تومەن ادامداردىڭ مولالارى ءبىر-بىرىنە ۇقساس، كونۋس نەمەسە ءتورتبۇرىشتى پيراميدا سياقتى، كەيدە توبەسىنە بىردەمە شانشىلىپ قويىلادى نەمەسە پيراميدا تۇرىندە باسپالداقتار جاسالىپ، ۇزىك سىزىقتارمەن اشەكەيلەنەدى، بىلايشا ايتقاندا، مولالاردىڭ ءتۇرى سانسىز.

قۇرىلىسقا ارنالعان نەگىزگى ماتەريال توپىراق. مۇندا ول كوپ قولدانىلاتىن ماتەريال دەۋگە تۇرارلىق. كوپتەگەن مولالار الدىمەن توپىراقتان تۇرعىزىلىپ، سىرتىنان بالشىق جاعىلىپ نەمەسە كۇيدىرىلمەگەن كىرپىشپەن قالانادى. قازاقتار بۇل ونەردى قايدان ۇيرەنگەنى بەلگىسىز، بىراق كۇيدىرىلگەن كىرپىش دالادا سيرەك دەۋگە بولمايدى جانە ول كونە قۇرىلىستاردا ءجيى كەزدەسەدى.

قايساق كىرپىشى بالشىعىنىڭ مىقتىلىعىمەن جانە تەگىستەل-مەگەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى; ول وتە جۇقا جانە ءارتۇرلى پىشىندە، قاجەتىنە قاراي دوڭگەلەك [قۇرىلىسقا] - دوڭگەلەنگەن، پيراميدا ءۇشىن ءتورتبۇرىشتى جانە تىكتورتبۇرىشتى. مەن سۇلتان سۇيىك مولاسىنىڭ قيراندىسى جانىنان كىرپىش كۇيدىرەتىن ءبىر تاشكەنتتىك قولىنان شىققان پەشتەردى كوردىم. بۇل پەشتەر ورىس پەشىنەن ەش كەم ەمەس.

قورعان تارىزدەس مولالار ۇنەمى شيكى كىرپىشتەن جاسالادى، تاشكەنتتەگى ناعىز قورعاندار سياقتى بالشىقتان يلەنبەيدى. وڭدەلمەگەن تاسپەن، ۇساق تاسپەن شاعىن جانە ەلەۋسىز مولالار قالانادى. ماسەلەن، سۇيىكتىڭ مولاسى قاسىندا بۇزىلعان مازار باسىپ قالعان بىرنەشەۋى بولدى. ولار جاي عانا توپىراق ءۇيىلىپ، ۇساق تاسپەن جابىلعان. قوزى كورپەشتىڭ ماڭىندا دا وسىنداي مولالار كوپ. ولاردىڭ قاتارىنا بەكىنىس پەن وزەنگە ەسىمى بەرىلگەن قاپال باتىردىڭ مولاسى جاتىر. اعاشتان جاسالعان مولا وتە سيرەك كەزدەسەدى. مەن مۇندايدىڭ تەك بىرەۋىن عانا كوردىم: ول جىڭىشكە تەرەك اعاشىنان جوعارىعا قاراي ۇشكىلدەنە قالانعان ەكەن.

ۇلى جۇزدەگى سۇيىكتىڭ مولاسىن (ابىلايدىڭ ۇلى) جوعارىدا ايتىلعانداي، تاشكەنتتىك شالاقازاق قالاعان. ءتورتبۇرىشتى بولمەنى كۇمبەز جاۋىپ تۇرۋى كەرەك بولعان، ونىڭ بيىكتىگى ون بەس ارشىن شاماسىندا; شاماسى، شالاقازاق كۇمبەزدىڭ قالاي جابىلىپ جاتقانىن كورىپ تۇرعان، ونى ءبىتىرىپ ۇلگەرمەي قۇرىلىس قۇلاپ، شەبەر مەن توعىز جۇمىسشى قايساقتى باسىپ قالعان. سۇيىكتىڭ ۇلى باراق امان قالعان. 1853 جىلى قۇلاعان بۇل مولانىڭ قيراندىسى قاراتال وزەنىنەن ون شاقىرىم جەردە بوراناي تاۋىنىڭ ەتەگىندە جاتىر.

ابىلاي حان ازىرەت سۇلتاندا جەرلەنگەن.

ابىلقايىر حاننىڭ مولاسى (كىشى ءجۇز) تورعايعا وڭ تاراپتان قۇياتىن ۇلكەيەك وزەنىندە. ونى رىچكوۆ 1771 جىلى قالماقتار قاشقان كەزدە سيپاتتاپ جازعان. ءبىز ونىڭ سيپاتتاماسىن ەنتسيكلوپەديالىق لەكسيكونىنان ء(بىرىنشى توم، 54 بەت) كەلتىرەمىز: «ابىلقايىردىڭ ەسكەرتكىشى سۇر كىرپىشتەن قالانىپ، جارتىلاي دوڭگەلەكتەنە بىتكەن كونۋس تارىزدەس. ونىڭ بيىكتىگى ءتورت ارشىن، كولدەنەڭى ءۇش ارشىن. جارتىلاي شاردىڭ باسىنا ادەت بويىنشا ءتۇرلى شۇبەرەكتەر، قاسىق، توستاعان، جىلقى قۇيرىعى بايلانعان نايزا مەن بيداي بۋماسى شانشىلعان».

وسى مولانىڭ سيپاتتاماسىنا قاراپ مەن ۇلى جۇزدە وسىعان ۇقساس ەكى مولانى كەزىكتىردىم، سىرتقى جوباسىنا قاراپ بۇلار اتاش باتىر مەن بايعازىنىكى دەپ مولشەرلەۋگە بولار.

ەكەۋىنىڭ دە ءتورتبۇرىش ىرگەتاسىنا گوتيكا ۇلگىسىندەگى جارتىشارلار قويىلعان; شاردىڭ ءىشى بوس جانە بۇيىرىندە ساڭىلاۋ بار: ىرگەتاسقا جاقىن ەكى ۇلكەن تەسىك، بىرەۋى تەرەزە ورنىنا قويىلعان شاعىن; كۇمبەزگە كوتەرىلۋ ءۇشىن ءبىر جاعىنان باسپالداق جاسالعان. وڭتۇستىك جاعىنان نەگىزگى قۇرىلىسقا جاپسارلاس شاعىن قابىرعالى ورىن قورشالعان. بۇل شاماسى دۇنيە سالعان سوڭ باتىرلاردىڭ جانىنان ورىن تەبەتىن تۋىستارىنا ارنالسا كەرەك. بايعازى مولاسىنىڭ تەكشەلى ىرگەتاسىنىڭ ءىشى قۋىس جانە ەسكەرتكىشتى اينالا توپىراق دۋالمەن قورشالعان زيراتتى اينالدىرا ورمانسىز اشىق دالاعا ادەمى جاسىل كورىك بەرەتىن تال اعاشتارى وتىرعىزىلعان. ەكەۋىنىڭ دە كۇمبەزىنە اتتىڭ قىلى بايلانعان نايزا قادالعان.

مولالار ۇنەمى بيىك جەرلەرگە، كەرۋەن نەمەسە كوش جولدارىنا جانە وزەن-كولدەردىڭ ماڭىنا قويىلادى. مۇنداعى ماقسات - وتكەن-كەتكەندەر مارقۇمنىڭ رۋحىنا ارناپ دۇعا جاساسىن دەگەن تىلەكتەن تۋعان.

كونە ەسكەرتكىشتەر پىشىندەرىنىڭ ارتۇرلىلىگىمەن، ماتەريالىنىڭ جاقسى وڭدەلۋىمەن، مىقتى كۇمبەزىمەن جانە قوسىمشا ويما ورنەكتەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. جانىنان وتكەن ساياحاتشى ءوز جازباسىنا بۇل قۇرىلىستار جابايى ەمەس، ءبىلىمدى حالىقتىڭ تۋىندىسى ەكەنىن جازادى. بىراق وسى دالادا ءبىلىم قاشان گۇلدەنگەن؟ بۇل ءىستى تاريحي شىندىق قانشالىقتى مۇمكىندىك بەرەدى، سونشالىقتى تۇسىندىرۋگە تىرىسامىن.

بىرىنشىدەن، كونە مولالاردىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن ونەر تۇرىنە قاراي ەكى توپقا بولىنەتىنەن ەسكەرتۋ كەرەك: حالىق مولاسى (ۇيىندىلەر) جانە قۇرمەتتى ادامدار مولاسى (مازارلار).

قازاق مازارلارىنىڭ تۇرلەرى

بۇل جەر، ءبىزدىڭ دالامىز مونعولدار كەزەڭىنە دەيىن تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ وتانى بولدى; ءوز اكەسىنە قارسى كۇرەستە وعىز حاندى قورعاعان ءتورت تايپا: ۇيعىر، قالاج، قاڭلى جانە قارلۇقتار تۇركى وداعىنىڭ نەگىزىن قۇرادى. شىعۋ تەگى باسقا، بىراق تۇركىشە سويلەپ، تۇركىلەردىڭ عۇرپىن ۇستانعان حالىقتار دا بولدى. ولار - بۇلعار، حازار، باشقۇرت، ماديارلار. مونعولداردىڭ شابۋىلى بۇل ەلدىڭ تۇرعىندارىن مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەردى، تايپالاردىڭ اتاۋلارى جوعالدى، تەك ءبىرازى عانا قازاق تايپالارىنىڭ اتاۋىن ساقتاپ قالدى; ەسكى تۇرعىندار جاڭا تۇرعىندارعا ءسىڭىسىپ كەتتى، بۇل جەرلەردە مونعول زاڭدارىنا سايكەس التىن وردا ودان باسقا وردالار: نوعاي نەمەسە ماڭعىت ورداسى، ورالداعى وردا، سەيحۋنعا دەيىنگى كوك وردا جانە شايبانيلەر قۇرعان تۇمەن ورداسى پايدا بولدى. بۇل وردالاردىڭ بارلىعىنىڭ حاندارى وزدەرىن دالا تۇكپىرىنە جەرلەۋدى وسيەت ەتسە كەرەك، ماسەلەن، ماڭعىت ورداسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ەدىگەنىڭ مولاسى ۇلىتاۋداعى قولباسشى ەسىمىمەن اتالاتىن بيىكتەردىڭ بىرىندە. ونىڭ مولاسى - اشەيىن ۇساق تاستاردىڭ ءۇيىندىسى، شاماسى، كەزىندە ونىڭ بەلگىلى ءبىر ءپىشىنى بولعان شىعار، بىراق كەيىننەن بۇزىلعان، ونىڭ ەرەكشەلىگى ءوزى ورنالاسقان تاۋدىڭ اياق باسۋى قيىن جەرىندە تۇرۋىندا.

سونىمەن، كونە مولالاردىڭ قۇرى-لىسىن مونعول داۋىرىنە جاتقىزعاندا، مونعولداردان مۇنداي قۇرىلىس ونەرىندە كوپ ماعلۇمات تالاپ ەتۋ كەرەك، الايدا تۇركىلەر ولارعا قاراعاندا الداقايدا ءبىلىمدى بولعان، قالالار سالىپ، ول جەردە وتىرىقشىلىقتىڭ، داۋلەت پەن ساۋدانىڭ، ەسكەرتكىشتەرىن قالدىرعان.

ماسەلەن، بۇلعارلاردىڭ استاناسى بۇلعارى قازاننان 60 شاقىرىم قاشىقتىقتا، ءالى كۇنگە دەيىن قيراندى تۇرىندە ساقتالىپ جاتىر. تۇركىلەردىڭ باسقا قاناتىنداعى ۇيعىرلاردىڭ دا ءبىلىمى از بولماعان، قالالاردا تۇرعان، جازۋى بولىپ، حريستيان ءدىنىنىڭ نەستورياندىق باعىتىن ۇستانعان. بۇل ەكى حالىق، شاماسى، مونعول بيلەۋشىلەرىنە تاماشا شەبەرلەردى ۇسىنعان بولسا كەرەك. يتالياندىق پلانو كارپيني قاراقورىمداعى8 حان تاعىنىڭ كوركەمدىگىن سۋرەتتەيدى، ونىڭ ءتورت بۇرقاعى بولعان، بىرەۋى قىمىز اتقىلاعان.

بۇدان كەيىن ۇلىتاۋ سياقتى مەڭىرەۋ دالادا، كەڭگىردە ءوزىنىڭ قۇرىلىسىمەن تاڭ قالدىراتىن قامىر حان، الاشا حان، دومباۋىل اۋليە، بولعان انا جانە باسقالاردىڭ، كوپتەگەن مولالاردىڭ بولۋى زاڭدى، بۇلاردىڭ بارلىعى كىرپىشتەن قالانعان، سىرتىنان ءار ءتۇستى سىرمەن بويالعان. قاراجارداعى قاراكەڭگىردىڭ سالاسىنداعى بولعان انانىڭ مولاسى اق ءتۇستى، كۇمبەزى شاعىن عيمارات9 جانە باسقالارى دا وسىلاي سالىنعان. الاشا حاندىكى ءسال وزگەشەلەۋ: كۇمبەزدىڭ ىرگەتاسى مازاردان كىشكەنتاي، سوندىقتان توبەسى جابىلعان، ال قابىرعالارى جوعارى قاراي تارىلا كەلگەن شاعىن باسپالداقپەن شىعۋعا بولاتىن بالكون قۇرعان.

بۇل قۇرىلىستارداعى ەڭ تاماشاسى كۇمبەزدىڭ وتە بەرىك ورناتىلعانى جانە كىرپىشتەردىڭ قيعاش قالانعانى: كىرپىشتەردىڭ ءبىر قاتارى وڭ جاعىمەن تومەن قالانسا، وزگەلەرى سول جاعىمەن قالانعان. مۇنداي مولالار دالادا كوپ قايتالانبايتىن وتە سيرەك، تەك نۇرا وزەنىنىڭ ساعاسىنداعى بوتاعايدىڭ مولاسى وسىعان ۇقساس، بىراق مەن ونىڭ قۇرىلىسى جايلى ەشتەڭە ايتا المايمىن.

وسىنداي پىشىننەن [دامىعان] كونە مولا پيراميداعا، اشىق گالەرەيالارعا، تەسىكتەرى بار شاقپاق تاستارعا اينالا كەلە جاي باعانا تۇرىنە جەتتى.

ءىشى قۋىس پيراميدا تۇرىندەگى مولالار ادەتتە وڭدەلمەگەن تاستان جاسالىنادى; مۇنداي مولالاردىڭ پيراميدالىق ءپىشىنى جەردەن باستالمايدى، الدىمەن قابىرعالارى تۇرعىزىلىپ، جوعارىلاعان سايىن تارىلا بەرەدى. مەن مۇنداي ءۇش مولانى عانا بىلەمىن: ۇيگە قۇياتىن، ورىنبور لينياسىنداعى، توعىزاق وزەنى ماڭىنداعى پاللاس جازعان كەسەنە 10, اقسۋ مەن باسقان وزەنىنىڭ ورتاسىنداعى، اياگوزدەن قاپالعا جۇرەتىن جولداعى قاراسۋ بەكىنىسىنەن 12 شاقىرىمداعى ورداباي11 مولاسى، ونىڭ ىشىندە گرانيت بالبال تۇر جانە ەڭ ماڭىزدىسى قوزى كورپەش مولاسى. ول اياگوز وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا اياگوز بەكىنىسىنەن 90 شاقىرىمدا تۇر. [قۇرىلىستىڭ] قابىرعاسىنا ازياتتىقتار بەينەسىندەگى ءتورت بالبال قويىلعان، مويىندارىنا اشەكەي بۇيىمدار تاعىلعان، ەكى قولى ىشىنە ءبىر كەسىندىنى ۇستاي تۇيىسكەن*4. بۇل بالبالدار قايساق جىراۋلارى كۇنى-ءتۇنى ايتاتىن جىرداعى قاھارمانداردى بەينەلەيدى. پوەما كەيىپكەرىنىڭ اتىنا سايكەس مولا دا قوزى كورپەش دەپ اتالادى. اياگوزگە قاراي جولدا تاعى ءبىر مولا باعاناسى بار، ونىڭ ماڭىنداعى سۇرىقسىز بالبال - قوزى كورپەشتىڭ باسەكەلەسى قوداردىڭ ءمۇسىنى. سونداي-اق، جەرگە قادالعان باعاندار دا بار. ولار قىزىلاراي تاۋىنىڭ ەتەگىنەن ورىن تەپكەن. ولاردىڭ سيپاتتاماسىن قوقانعا بارعان ءبىر ەساۋلدىڭ جازباسىنان تابۋعا بولادى12. بۇل باعانداردىڭ ۇشىنا ادام بەينەلەرى سالىنعان. ەساۋل سول جەردەن ساڭىلاۋ تەسىكتەرى بار قيعاشتالىپ قويىلعان تاقتالاردى كورگەن13, ولاردى جالپى عيماراتتىڭ ەسىگى نەمەسە تەرەزەسى دەپ سانايدى.

قارقارالىدان اقتاۋعا جۇرەر جولدا تاقتادان قۇرالىپ، ءبىر-بىرىنە تىعىز جاپسىرىلعان، ءبىر جاعىندا ەسىگى بار مولالار كوپ كەزدەسەدى14. مۇنداي گالەرەيالار ۇلى جۇزدە دە بار.

كونەدەن قالعان جادىگەرلەردىڭ بارلىعىن قايساقتار مونعول شابۋىلىنان كەيىن وسى جەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن نوعايلاردىكى دەيدى، وزگەلەرى (دالانىڭ شىعىس بولىگىندە) - قالماقتاردىكى، باتىس بولىگىندەگى ءبىرازى - باشقۇرتتاردىكى نەمەسە سولارمەن تايپالاس ەلدىكى دەپ بولجاۋ كەرەك.

مۇنداي جادىگەرلەرگە: قازىردە بوس قالعان، كەزىندە قازىلعان كەن ورىندارى (جەزدى-كەڭگىر ماڭىنداعى مىس ورنى); بوس قالعان ەگىستىكتەر (تۇندىگۇر شاتقالىندا); ديىرمەن تاسى (الماتى شاتقالىندا) جانە دۋال سياقتى ءتۇرلى ۇيىندىلەر جاتادى.

ۇلى جۇزدە جەكەلەگەن ءتورت قابىرعالى بەكىنىستەردىڭ دۋالى مەن ورلار ءجيى كەزدەسەدى، بىراق كونەنىڭ ەڭ كەرەمەت قالدىعى كىشى الاتاۋداعى قورا وزەنىنىڭ جوعارعى ساعاسىنان شۋ وزەنىنىڭ باستاۋىنا دەيىن قازىلعان ور. بۇل ور تاۋ ۇستىنەن، شۇڭقىرلاردان قازىلىپ وتكەن، ۇزىندىعى 900 شاقىرىمعا جەتىپ قالادى، تەرەڭدىگى قازىردىڭ وزىندە ءبىر جارىم ساجىننان كەم ەمەس. قىرعىزداردىڭ بۇل ورعا قاتىستى مىنانداي اڭىزى بار: ءبىر حاننىڭ ۇلىن جابايى قۇلاندار جازىق دالاعا ەلىكتىرىپ، بالا سودان جوعالىپ كەتەدى. قۇلانداردى قايتار جولدا ۇستاۋ ءۇشىن حان دالاعا كولدەنەڭ ور قازۋدى بۇيىرادى. بىراق، بۇل شىڭعىس حان ۇلىسىنىڭ شەكاراسى دەپ تە بولجاۋعا بولادى15. قاپالدىڭ ماڭىندا، بيەن وزەنىندە گرانيتتى باعاناسى بار كونە قورعان تۇر.

شوقان ءۋاليحانوۆ، كوپ تومدى شىعارمالار جيناعى. 1-توم