13-ءشى قاڭتار – قازاق ۇلتتىق كاسىبي ساحنا ونەرىنىڭ قارا شاڭىراعى بولىپ تابىلاتىن مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىنىڭ تۋعان كۇنى.  2016 جىلعى 13-ءشى قاڭتاردا ەلىمىزدەگى وسىناۋ داڭقتى ونەر ورداسىنىڭ رەسمي تۇردە تۇڭعىش رەت شىمىلدىق اشقانىنا 90 جىل تولادى.  

«ەڭبەكشى قازاقتاعى» ۇلت تەاترىنىڭ اشىلۋ مەرەكەسى جايىنداعى حابار. 13-ءشى قاڭتار 1926 ج.

ءى. كاسىبي ساحنا ونەرىن قالىپتاستىرۋداعى العاشقى قادامدار

بۇدان توقسان جىل ىلگەرىدە، قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ باس گازەتى «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» 1926 جىل باسىنداعى بىرنەشە ءنومىرىنىڭ ءبىرىنشى بەتىندە مىنانداي حابارلاما باسىلدى:

«عينۋاردىڭ 13-ءى كۇنى كەشكى ساعات 6-دا مەملەكەتتىك ۇلت تەاترىنىڭ اشىلۋ مەرەكەسى بولادى.

تەاتر ارتيستەرى كەمەڭگەرۇلىنىڭ «التىن ساقيناسىن» وينايدى.

ونىڭ سوڭىنان كونتسەرت. دەمالىس ۋاقىتتارىندا وركەستر ويناپ تۇرادى.

تەاتر ديرەكتورى دىنشە.»

ءسويتىپ، 1926 جىلعى عينۋاردىڭ (يانۆاردىڭ، قاڭتاردىڭ) 13-ىندە جاس قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى قىزىلوردا قالاسىندا مەملەكەتتىك ۇلت تەاترى (قازىرگى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق قازاق دراما تەاترى) سالتاناتتى تۇردە اشىلدى. داڭقتى تەاترىمىزدىڭ ساحناسىندا تاماشا ونەرىمەن جارقىراعان ءار كەزگى اتاقتى شەبەرلەر مەن ايگىلى رەجيسسەرلەر ەسىمدەرى بۇگىندە بارشامىزعا تانىس.  ال ۇلت تەاترىنىڭ اشىلۋ مەرەكەسىنە وراي جانە العاشقى قادامدارى جايىندا رەسپۋبليكانىڭ باس گازەتىندە بەرىلىپ تۇرعان حابارلارعا «تەاتر ديرەكتورى دىنشە» دەپ قول قويىپ وتىرعان تۇڭعىش باسشىسى جانە ونىڭ ەسىمىنە بايلانىستى مادەني وقيعالار جايىندا نە بىلەمىز؟ جوعارىداعىداي جارنامالىق ماتىندەر 1926 جىلدىڭ العاشقى ءتورت ايى بويىندا شىققان. ولاردا ۇلت تەاترىنىڭ قىزمەتى، ارنايى ۇيىمداستىرىلعان بايگە، جەكەلەگەن سپەكتاكلدەردى قويۋشى رەجيسسەرلەر، وينايتىن ارتىستەر، بايگەگە تۇسكەن تۋىندىلاردى ساراپتايتىن كوميسسيا قۇرامى جايىندا دەرەكتەر بار.  ماسەلەن، سونداي جارنامالاردىڭ بىرىندە بايگەگە تۇسكەن پەسانى تالقىلاۋعا كورەرمەندەردىڭ دە قاتىسا الاتىنى ايتىلادى: «ويىنعا كەلۋشىلەر پەسانى سىناپ، سۇراۋلار باسىلعان قاعازعا جاۋاپ جازىپ بەرەدى». سونىمەن بىرگە: «جەتى كىسىدەن سىنشى كوميسسيا ويىندا بولىپ، پەسانىڭ ارتىق، كەم جەرلەرىن باقىلاپ وتىرادى». بۇل كوميسسيانىڭ اعارتۋ حالكومى سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ولكەلىك پارتيا كوميتەتى ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى وراز جاندوسوۆ، ورىس تەاترىنىڭ رەجيسسەرى ميحايل ناسونوۆ، اقىن-جازۋشىلار  بەيىمبەت مايلين، مولداعالي جولدىباەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ كىرگەن قۇرامى دا كورسەتىلگەن.

اڭعارعانىمىزداي، العاشقى تەاترلىق ماۋسىم بارىسىندا رەپەرتۋاردى بايىتۋ ماقساتىمەن دراماتۋرگتەردى ىنتالاندىرۋ شاراسى جاسالعان – جاڭا پەسالارعا بايگە جاريالانىپ، تۇسكەن تۋىندىلار بىردەن ساحنالانىپ تۇردى. اعارتۋ حالىق كوميسسارياتى قۇرعان ارنايى كوميسسيا – بەلگىلى قازاق جۋرناليست-جازۋشىلارى، ورىس تەاترىنىڭ رەجيسسەرى، وقۋ ناركومى – سپەكتاكلدەردى كورەرمەندەرمەن بىرگە تاماشالاپ، ولاردىڭ ساپاسىنا، دىنشە مەن ونىڭ ونەرپاز سەرىكتەرىنىڭ بالاڭ ساحنادا ماڭداي تەرلەرىن توگە ەڭبەك ەتىپ كورسەتكەن ويىندارىنا  باعا بەرىپ وتىردى.  ولار جانە قاتارداعى كورەرمەندەر ۇلتتىق دراماتۋرگيا، رەجيسسۋرا، ورىنداۋشى-ارتىستەر جايىندا سپەكتاكلدىڭ ارتىنشا، ويىننىڭ ءىزىن سۋىتپاي پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، ءوز ويلارىمەن جاس ساحنا شەبەرلەرىنىڭ كاسىپتىك بيىككە بىلىكتىلىكپەن بەت الۋىنا سەپتەسۋگە تىرىستى...

گازەت بەتىندەگى الگىندەي جارنامالاردان «وقۋ كوميسسارياتىنىڭ بايگەسىنە كەلگەن پەسالاردىڭ ىشىندەگى دامەلىسى – 3 پەردەلى «يساتاي باتىر» دەگەن تاريحي دراما»، «شەرنياز» اتتى 4 پەردەلى قاراقالپاق تۇرمىسىنان جازىلعان دراما»، سونداي-اق «بايگەگە كەلگەن 3 پەردەلى، 6 سۇگىرەتتى جانە پرولوگى مەن ەپيلوگى بار «قاراكوز» اتتى دراما» قويىلعانىن بىلۋگە بولادى. ارنايى حابارلاندىرۋلاردىڭ بىرىندەگى: «قاراكوز» اتتى دراما اپرەلدىڭ 8-ىندە، بەيسەنبى كۇنى وينالماقشى ەدى، بىراق دايارلاپ شىعارۋعا ۋاقىت كوپ كەرەك بولعاندىقتان، اپرەلدىڭ 11-ىنە قالدىرىلدى. تەاتر ارتيستەرىنىڭ سانى جەتپەگەندىكتەن، 10-نان ارتىق ادام سىرتتان شاقىرىلدى. ويىننىڭ اسا قىزىق بولىپ شىعۋى كۇتىلەدى»، – دەگەن جولدار دا قىزعىلىقتى. بۇلاردان مەملەكەتتىك جاس ونەر ورداسىنداعى قاۋىرت تىنىس-تىرشىلىكتىڭ ءبىر سيپاتىن، كاسىبي ساحنا شەبەرلەرىن قالىپتاستىرۋدى كۇيتتەگەن ۇمتىلىستى كورەمىز. 

قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق تەاترى قىزىلورداداعى ورىس تەاترىمەن ءبىر عيماراتتا جۇمىس ىستەپ، اپتاسىنا ءبىر-ەكى مارتە (بەيسەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى) ويىن قويىپ وتىردى. قىسقا مەرزىمدە (تەاتردىڭ ءبىرىنشى ماۋسىمى ءتورت ايعا عانا سوزىلدى) ساحنالىق قويىلىمداردىڭ 12 پرەمەراسى بولدى. ءار پەسا از ۋاقىت ىشىندە ساحنالانىپ، ءبىر-ەكى-اق رەتتەن قويىلاتىن. ماۋسىم بويى ساحنادا ۇزىن سانى 20 رەت سپەكتاكل وينالدى. بارلىق سپەكتاكلدەر كونتسەرتتىك ويىن-ساۋىقتارمەن استاستىرا كورسەتىلىپ ءجۇردى. تەاتر ارتيستەرى بولىپ ەشقانداي كاسىبي ءبىلىم الماعان حالىق تالانتتارى قىزمەت اتقاراتىن، ساحنادا ءتۇرلى وبرازداردى سولار سومدادى. سپەكتاكلدەر سوڭىنان قويىلاتىن كونتسەرتتەردە ءان-كۇي، ءازىل-سىقاق، ءتىپتى تسيركتىك نومىرلەردى دە سولار ورىندايتىن.   ەل اراسىنان جينالعان حالىق شىعارماشىلىعى وكىلدەرى ەندى قاز تۇرىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق تەاتر ونەرىنىڭ باستاۋىندا وسىلايشا ەكپىندى تۇردە ەڭبەك ەتتى. 

شامامەن ءار اپتا سايىن ءبىر پرەمەرا بوپ تۇرعانىنا قاراعاندا، جاس تەاتردىڭ ىرگەسىن قالاۋشىلار، ءسوز جوق، تىنىمسىز ىزدەنىس ۇستىندە ءجۇردى. تەاتر ديرەكتورى دىنشە سپەكتاكلدەردىڭ قويىلىمدارىنا نەگىزىنەن جالپى كوركەمدىك باسشىلىق جاساپ وتىردى. ال ءار ويىننىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن شىعارماشىلىقپەن ارلەپ، رەجيسسۋرالىق دەڭگەيىن كوتەرە ءتۇسۋ ءۇشىن ول ساحنا شەبەرلەرىنىڭ ءوز ىشىنەن جەكەلەگەن سپەكتاكلدەردىڭ رەجيسسەرلەرىن تاعايىنداۋ تاجىريبەسىن قولداندى. ماسەلەن، «قاراكوزگە» رەجيسسەر بولۋدى ورىنبور وقۋ ورىندارىنداعى كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىندە ويناپ ىسىلىپ كەلگەن سەركە قوجامقۇلوۆقا، «شەرنيازدىڭ» رەجيسسەرلىگىن  تاشكەنت ساحنالارىندا تاجىريبە العان، قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى قابىرعاسىنداعى مۋزىكالىق دراما ۇيىرمەسىندە ءوزىنىڭ شاكىرتى بولعان قۇرمانبەك جانداربەكوۆكە تاپسىردى...  

سونىمەن، بيىل توقسان جىلدىق مەرەيتويى سالتاناتتى تۇردە اتالۋى ءتيىس مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ءبىرىنشى تىكەلەي ۇيىمداستىرۋشىسى، تۇڭعىش ديرەكتورى، تەك ديرەكتورى عانا ەمەس، مامان كادردان جۇرداي جاڭا ونەر وتاۋىنىڭ جاڭادان شاڭىراق كوتەرىپ، ءتۇتىن تۇتەتۋگە، ۇلكەن ساحنا ورداسى رەتىندە قالىپتاسۋعا بەت العان شاقتاعى العاشقى كوركەمدىك جەتەكشىسى دە، باس رەجيسسەرى دە دىنشە (دىنمۇحامەد، مۇقىش) ءادىلوۆ بولدى.  1926 جىلعى 11-ءشى اقپاندا حالىق كوميسسارى سماعۇل سادۋاقاسوۆ توراعالىق ەتكەن اعارتۋ حالكوماتى القاسىنىڭ ماجىلىسىندە ۇلت تەاترىنىڭ (ورىسشا تولتىرىلعان قۇجاتتا – كازناتستەاتر) جاي-كۇيىنە بايلانىستى ماسەلە قارالدى. دىنشەنىڭ بايانداماسى تىڭدالىپ، تالقىلانا كەلە، تەاتردىڭ اياق الىسى جاقسى باعالاندى. تەاترعا «قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق تەاترى» اتاۋى بەرىلسىن دەگەن قاۋلى قابىلداندى. ەكى ايدان كەيىن،  1926 جىلعى 25 ساۋىردە، اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ القاسىندا  دىنمۇحامەد ءادىلوۆ تەاتردىڭ قىزمەتى جايىندا ەسەپتى بايانداما جاسادى. تالقىلاۋدان سوڭ قابىلدانعان قاۋلىدا قازاق تەاترىنىڭ ەسەپ بەرۋ مەرزىمى ىشىندەگى قىزمەتى قاناعاتتانارلىق دەپ تابىلدى. قىسقى ماۋسىمنىڭ اياقتالۋى، كەلەسى تەاترلىق ماۋسىمعا دايىندىق، قابىلەتتى ونەرپازداردان مۇقيات تاڭداپ، ترۋپپانى جاڭا ارتىستەرمەن تولىقتىرۋ،  ساحنا شەبەرلەرىن وسى 1926 جىلدان باستاپ-اق رەسپۋبليكادان تىسقارى جەرلەردەگى كوركەمونەر جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋ جانە، ارينە، قارجى ماسەلەلەرى، رەسپۋبليكا ۇكىمەتى الدىنا قويار ۇسىنىستار، سۇرالاتىن ناقتى سوما قارالدى. 

بيىك ونەرىمەن ۇزاق جىلدار ەل سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ، ەڭبەك ەرى اتانعان ساحنا مايتالمانى سەركە قوجامقۇلوۆ ءوزىنىڭ ەستەلىك كىتابىندا تەاترعا 1925 جىلى دىنشەنىڭ بۇيرىعىمەن قابىلدانعانىن اتاپ كەتكەن. ونىڭ سوندا العان تەاتر ءارتىسى ەكەنىن كۋالاندىراتىن كۋالىگى رەسپۋبليكالىق مۇراعاتتا ساقتاۋلى تۇر. سول كۋالىكتىڭ ءمورلى ءماتىنىنىڭ تومەنگى جاعىنا دىنشە 1926 جىلعى 5 مامىردا قوڭىر سيامەن ورىسشا مىنا سوزدەردى جازىپ، قولىن قويىپتى: «انىقتاما. جولداس قوجامقۇلوۆ وسى ۋاقىتتا قاز. مەم. اكادەميالىق تەاتر ءارتيسى جانە باس رەجيسسەرى بولىپ تابىلادى. تەاتر ديرەكتورى ءادىلوۆ. 8/V 26 ج.»  مۇنى اعارتۋ حالكوماتىنا سەركەگە ارتىستىگىمەن بىرگە باس رەجيسسەر ەكەندىگىن كۋالاندىراتىن جاڭا جەكەباس قۇجاتىن بەرۋى ءۇشىن ۇسىنعان ەكەن.

سودان كوپ ۇزاماي دىنشە قىزمەتىنەن بوسانادى. وگپۋ تەرگەۋشىسىنە 1928 جىلى بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندە ول بۇل ورايدا بىلاي دەگەن: «مەن بۇل تەاتردىڭ ديرەكتورى مىندەتىن كىناراتسىز اتقاردىم، قاجىرىم مەن قۋاتىمدى اياماي جۇمسادىم دەپ ەسەپتەدىم، سوندىقتان دا دوعارىسقا كەتۋگە بەل بۋدىم» («يا سچيتال، چتو وبيازاننوستي ديرەكتورا ەتوگو تەاترا ۆىپولنيل بەزۋكوريزنەننو، ۆنەس منوگو سيل ي ەنەرگي، ي پوەتومۋ رەشيل پودات ۆ وتستاۆكۋ»).

ناركومپروسقا (اعارتۋ حالكوماتىنا) جولدانعان جازعى گاسترولگە شىعاتىن ارتيستەردىڭ تىزىمىنە جاڭا ديرەكتور ءازيز بايسەيىتوۆ 1926 جىلعى 16 مامىردا قول قويىپتى. دەمەك، دىنشە تەاتر باسشىسى قۇزىرىنداعى ماتەريالدىق قۇندىلىقتار مەن ءىس-قاعازدارىن وعان مامىردىڭ ورتاسىنا قاراي وتكىزگەن.

ءىى. ۇلت تەاترىنىڭ تۋ تاريحىنان بىرەر ءسوز

ورتا ازياداعى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدا جىكتەپ-مەجەلەۋ ناۋقانى وتكەننەن كەيىن، قازاق  جەر-سۋى مەن حالقى ءبىر شاڭىراق استىنا توپتاستىرىلدى. رەسەي سوتسياليستىك فەدەراتيۆتىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى قۇرامىنداعى قازاق اۆتونومياسىنا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان مەجەلەنگەن قازاق ايماعىن جانە قاراقالپاق وبلىسىن قوستى. سول شارا ناتيجەسىندە قۇرىلعان ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ  1925 جىلعى 15–19-شى ساۋىردە اقمەشىتتە (قىزىلوردادا) وتكەن ءبىرىنشى (ەسكى رەسپۋبليكاداعى رەت سانى بويىنشا – بەسىنشى) قۇرىلتايى ءبىرتۇتاس قازاق ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىن ايگىلەدى. قۇرىلتاي اۆتونومياداعى  «حالىق اعارتۋدىڭ كەزەكتى ماسەلەلەرى جونىندە» ارنايى قارار قابىلدادى. وندا «تۇرمىسى جۇدەۋ، ارتتا قالعان قازاقستاندى شارۋاشىلىعى جاڭعىرعان كۇشتى، مادەنيەتتى كەڭەس رەسپۋبليكاسىنا اينالدىرۋ» جولدارى، سونىڭ ىشىندە ۇلت تەاترىن قۇرۋ ماسەلەسى دە اتاپ ايتىلدى. «قازاقتىڭ ۇلتتىق تەاترىن قۇرۋ جەدەلدەتىلسىن» دەگەن شەشىم جەكە تارماقتا تۇجىرىمدالدى. الايدا ونى ورىنداۋ كۇزگە دەيىن قولعا الىنبادى. تاريح قاۋلىنىڭ بۇل تارماعىنىڭ ورىندالۋىن جۇزەگە اسىرۋدى دىنشەنىڭ – دىنمۇحامەد ءادىلۇلى ءادىلوۆتىڭ ەنشىسىنە بۇيىرتتى.

دىنشە 1925 جىلعى جازدا  قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن اعارتۋ حالكوماتىنىڭ اعا ينسپەكتورى قىزمەتىنە تاعايىندالعان ەدى. سول تۇستا جاس رەسپۋبليكاعا قاجەت مامانداردى ەلىمىزدىڭ ءىرى قالالارىنداعى بەلگىلى وقۋ ورىندارىندا وقىتىپ دايىنداۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇرعان. دىنمۇحامەد ءادىلۇلى ەمتيحان قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولدى. شاكىرتتەر ماسكەۋ، تاشكەن، ورىنبوردىڭ ءتۇرلى وقۋ ورىندارىنا جىبەرىلدى. «وسى ناۋقان بىتكەننەن كەيىن... مەن ۇلتتىق قازاق تەاترىن ۇيىمداستىرۋ قاجەتتىگىن كوتەرە باستادىم»، – دەپ ەسكە الدى دىنشە 1928 جىلى. كەڭەستەر سەزىنىڭ ۇلت تەاترىن قۇرۋ جونىندەگى شەشىمى جايىندا حالىق كوميسسارى سادۋاقاسوۆ، ولكەپارتكوم باسشىلارىنىڭ ءبىرى جاندوسوۆ، باسقا دا كوپتەگەن كورنەكتى قىزمەتكەرلەر ايتىپ جۇرەتىن. دىنشەگە سول تەاتردى ۇيىمداستىرۋ تاپسىرىلدى. دىنشە ىسكە كىرىستى: «مەن قازاقستاننىڭ ءتۇرلى قالالارىنا سادۋاقاسوۆتىڭ اتىنان ساحنا قىزمەتكەرلەرىن شاقىرعان جەدەلحاتتار جولداي باستادىم». تەاتر جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ جوقتان بار جاساپ ماڭداي تەر توككىزگەن قيامەتىن، كاسىبي ساحنانىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن اۋىل ونەرپازدارىنان ۇلكەن ونەر كورىگىن قىزدىرۋشىلاردى جاساۋعا بەت العان سول كەزەڭنىڭ قيىندىعىن ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ بەرتىندە جازعان ەستەلىكتەرىنەن، زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنەن كورۋگە بولادى. سولارعا سۇيەنە وتىرىپ، مەملەكەتتىك ۇلت تەاترىن قۇرۋ مىنانداي كەزەڭدەردەن وتكەنىن بايقايمىز: ونەرپازدار اۋەلى قازاقستاننىڭ بەس جىلدىعىن تويلاۋ كۇندەرىندە – 1925 جىلدىڭ كۇزىندە استانادا باس قوسقان جانە قىزىلوردانىڭ مەرەكەلى ورىندارىندا ءان شىرقاعان. ايگىلى پالۋان قاجىمۇقاننىڭ كوشپەلى تسيرك ارەناسىندا ونەر كورسەتۋى ەڭ اتىشۋلى، اتاقتى وقيعا بولعان ەكەن.  سوندا وتىرعان ەۋروپالىق قىزمەتكەرلەر حالىقتىڭ قاجىمۇقاندى ۇلىقتاۋى كەزىندە ايتىلىپ جاتقان جۇرەكجاردى لەبىزدەرىن ورىسشالاۋدى تالاپ ەتكەن كورىنەدى. سول كەزدە ۇلت تەاترىن قۇرۋ ءۇشىن جەر-جەردەن حالىق تالانتتارىن شاقىرىپ جۇرگەن دىنشە ولاردىڭ  الدىنا شىعىپ، ەركىن ءسوز سويلەيدى. ونىڭ سونداعى مادەنيەت حاقىندا ايتقان ءسوزى كەشەگى ەزىلگەن قازاقتىڭ كوكىرەگىنە قانداي ماقتانىش سەزىمىن ۇيالاتقانى جايىندا اتاقتى حالىق ءارتيسى قاپان بادىروۆ  بەرىدە تەبىرەنە ەسكە العان ەدى. 

 مەرەكەلىك ءىس-شارالار اياقتالعان سوڭ، رەسپۋبليكانىڭ اعارتۋ حالكوماتىندا جازۋشىلار مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن 22-ءشى قازاندا كەڭەيتىلگەن ءماجىلىس وتكەن. سوندا حالكوم سماعۇل سادۋاقاسۇلى ۇلت تەاترىن اشۋ ماقساتىندا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار جايىندا  بايانداما جاسادى. ودان اراعا ءبىر اي سالىپ، دىنشەنىڭ ايتۋىنشا، جاڭا تەاتر رەسپۋبليكا كوممۋنيستەرى فورۋمىندا تۇڭعىش رەت ويىن كورسەتتى: ء«بىرىنشى سپەكتاكلدى ءبىز بەسىنشى ولكەلىك پارتكونفەرەنتسيانىڭ اشىلۋىنا قويدىق...»  ياعني، كازناتستەاتردىڭ العاشقى سپەكتاكلى رەسەي كومپارتياسى قازاق ولكەلىك ۇيىمىنىڭ بەسىنشى كونفەرەنتسياسى جۇمىسىن باستاعان 1925 جىلعى 1 جەلتوقساندا بولعان. 

تەاتردىڭ رەسمي اشىلعان كۇنى 1926 جىلعى 13-ءشى قاڭتار ەكەنىن كەڭەستىك تاريح تەرىستەگەن ەمەس، تەك وسى كۇنى تەاتر ءوز شىمىلدىعىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەگىمەن» اشتى دەگەن دەرەكتى ابدەن قۇلاققا سىڭىرگەن.  ءىس جۇزىندە بۇل كۇنى ساحنادا، جوعارىدا ايتىلعانداي، قوشكە كەمەڭگەروۆتىڭ «التىن ساقينا» اتتى پەساسى وينالعان ەدى. ال ماڭىزدى مادەني وقيعا جايىنداعى تاريحي دەرەكتىڭ بۇرمالانۋ سەبەبى دىنشەنىڭ دە،  قوشكەنىڭ دە ساياسي رەپرەسسيا قۇربانىنا اينالعانىندا جاتقان-دى. بىراق «ەڭلىك-كەبەك» – اۋەزوۆ تەاترىنىڭ العاشقى قويىلىمى» دەگەن دەرەك ويدان شىعارىلماعان، ول شىنىندا دا قۇرىلۋ ۇستىندەگى جاس تەاتر ارتىستەرىنىڭ ساحناعا شىعارعان العاشقى سپەكتاكلى بولدى. تەك ول كەڭەستىك مادەنيەت تاريحى ايتاتىن 1926 جىلعى 13-ءشى قاڭتارداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق تەاترىنىڭ  سالتاناتتى تۇردە اشىلۋىندا ەمەس، ساياسي  تۇتقىن، ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ العاشقى تولقىنىندا 1930 جىلى اتىلىپ كەتكەن دىنشە ءادىلۇلى اتاپ ايتقان وقيعاعا وراي – قازاق  ولكەلىك پارتيا ۇيىمىنىڭ بەسىنشى كونفەرەنتسياسى قۇرمەتىنە وينالعان. جەر-سۋى مەن حالقى ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىككەن ءبىرتۇتاس قازاق ەلى استاناسىنداعى العاشقى پارتيالىق فورۋمعا قاتىسۋ ءۇشىن ءار وڭىردەن جينالعان كوممۋنيستەرگە جەلتوقساننىڭ العاشقى  كۇندەرىندە دىنشە جيناقتاعان جاس ترۋپپا  مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەگىنىڭ» ء بىر اكتىن كورسەتتى (بۇرىن ورىنبوردا ءوزىنىڭ قاتىسۋىمەن وينالعان بۇل پەسانى ۇلت تەاترىندا ساحنالاۋعا سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ جاقسى جاردەم تيگىزگەنى تۇسىنىكتى) جانە ۇلكەن كونتسەرت قويدى. سودان كەيىن تەاتردىڭ رەسمي اشىلۋىنا ازىرلەنە باستادى...  

ءىىى. شىعارماشىل دوستار جايىندا 

دىنشە تەاتردىڭ رەسمي اشىلۋىنا ءوزىنىڭ بايىرعى پىكىرلەس دوسى قوشكە (قوشمۇحامەد) كەمەڭگەرۇلىنىڭ «التىن ساقينا» اتتى پەساسىن ساحنالاۋعا تاڭداپ الدى. قوشكە ومبى ۇيەزىندە دۇنيەگە كەلىپ، اۋىل مولداسىنان مۇسىلمانشا، ودان ومبىداعى شىركەۋگە كەلۋشىلەردىڭ مەكتەبىنەن (پريحودسكايا شكولا) ورىسشا وقىعان. سوسىن ومبىدا ۆەتەرينارلىق-فەلدشەرلىك وقۋدىڭ ەكى كلاسىن ءتامامداپ، 1913 جىلى ومبى اۋىلشارۋاشىلىق    ۋچيليششەسىنە ءتۇستى. وسى جىلى ومبىعا گيمنازيادا وقۋ ءۇشىن اقمولا قالالىق مەكتەبىن بىتىرگەن جەتكىنشەك دىنشە   ءادىلوۆ تە كەلگەن. ول قازاقتاردىڭ سىبىردەگى استاناسىنا – دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعىنا – ورىنبوردا جاڭادان  اشىلىپ جاتقان «قازاق» گازەتىنىڭ   قىزمەتكەرى، اقىن، جۋرناليست مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ اقىل-كەڭەسىن ارقا سۇيەپ  بارعان-دى. ۇزاماي «قازاق» گازەتى ءجاسوسپىرىم دىنشەنىڭ وقۋىنا قاجەت قاراجات جيناۋعا بىرنەشە مارتە مۇرىندىق بولدى، گازەت بەتىندە ونىڭ ولەڭدەرىن جاريالاپ تۇردى. قوشكە ەكەۋىن ومبىدا وقيتىن جاستاردىڭ 1913 جىلدان ۇيىسا باستاعان «بىرلىك» اتتى ساياسي جانە مادەني-اعارتۋ ۇيىمى تابىستىردى.  مۇنداعى جالپى وقۋ، ونەر-ءبىلىم يگەرۋ كوكجيەگىن كەڭەيتۋدى  كوزدەگەن باسقوسۋلار (ولاردان تىسقارى، ادەتتە استىرتىن وتەتىن جيىنداردا، زامان تالابىنان تۋىنداپ جاتاتىن ساياسي وي-پىكىرلەر جاسىرىن تۇردە ايتىلاتىن، پىكىر تالاستىرىلاتىن، حالىق مۇددەسى  تۇرعىسىندا ءتۇرلى جوسپار جاسالاتىن), ساۋىق كەشتەرى، سونداي-اق بارشاسى بىرىگىپ جاساپ جۇرگەن «بالاپان» اتتى قولجازبا جۋرنال ولاردىڭ كوزقاراستارىن ايقىنداۋعا، ازاماتتىق تۇعىرلارىن سومداۋعا سەپتەستى. ويلى اڭگىمە قوزعاپ  قالام تەربەۋدە تەز كوزگە تۇسكەن قوشكە دە، ولەڭ جازاتىن، دومبىرا تارتىپ، ءان سالاتىن،  مادەنيەت تاريحىن قۋا وقيتىن دىنشە دە ۇيىمنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرى بولدى. ەكەۋى دە بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردە «بىرلىكتە»  حاتشىلىق مىندەت اتقاردى.

مونارحيانىڭ قۇلاۋى ولاردى اشىق ساياسات الاڭىنا بىرگە الىپ شىقتى. ومبىداعى بوستاندىق ۇيىندە (كۇنى كەشەگى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى كەڭسەسىندە) 1917 جىلدىڭ ساۋىرىندە وتكەن اقمولا وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزىندە ازاتتىق تاڭىنىڭ اتۋىنا بايلانىستى اعىمداعى احۋال تالقىلانىپ، قازاقتاردىڭ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى قۇرىلدى. سەزدىڭ شەشىمىن ورىنداۋ ماقساتىمەن قازاق اتقارۋ كوميتەتى جۇمىسقا «بىرلىكتىڭ» بەلسەندى جاستارىنان جاردەمشىلەر تارتتى. جەر-جەردە حالىق جينالىستارىن وتكىزىپ، قازاق كوميتەتتەرىن قۇرۋ ءۇشىن سولاردان كوميسسارلار جاساقتاپ، ۇيەزدەرگە جىبەردى. قوشكە مەن دىنشە اقمولا ۇيەزىنە ءبولىندى. اقمولادا ولار سونداعى مۇعالىمدەر ساكەن سەيفۋللين، بىركە (بىرمۇحامەد) ايباسوۆپەن بىرلەسىپ ارەكەت ەتتى. اۋىل-اۋىلدى ارالاپ جيىندار وتكىزدى، ۇيەزدىك جينالىسقا وكىلدەر جىبەرىلۋىن ۇيىمداستىردى. ۇيەز تۇرعىندارىنىڭ سەزىندە ۇيەزدىك قازاق اتقارۋ كوميتەتى قۇرىلىپ، وعان راحىمجان دۇيسەنباەۆ توراعا، بۇلار مۇشە بولدى دا، بوستاندىق تاڭى ارايىنداعى ساياسي جۇمىستارىن ەكپىندەتە جۇرگىزە بەردى. ۇزاماي بايىرعى جۋرناليست راحىمجان (ول «دالا ءۋالاياتى گازەتىندە» 1902 جىلعى جابىلۋىنا دەيىن ىستەگەن، سوسىن زاڭگەرلىك ءبىلىم الىپ، ادۆوكات بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن) «تىرشىلىك» اتتى گازەت شىعارۋدىڭ شارۋاسىمەن ورتالىق قالالارعا ىسساپارعا كەتەدى.  ۇزەڭگىلەس جىگىتتەر ساكەننىڭ باسشىلىعىمەن اۋىلدارداعى جاستاردىڭ باسىن قۇراپ، «جاس قازاق» ۇيىمىن قۇرادى («جاس قازاق» مۇشەلەرى تۇسكەن، ساكەن «تار جول، تايعاق كەشۋدە» جاريالاعان سۋرەتتىڭ بەل ورتاسىندا البىرت جاس دىنشە دە بەينەلەنگەن). سودان ءبارى رەۆوليۋتسيا رۋحىنداعى قىزىق جۇمىستار جۇرگىزەدى. سولاقاي ارەكەتتەر دە بولىپ تۇرادى: ولاردىڭ تىم تاپشىلدىق كورسەتىپ، اۋقاتتىلارمەن ارازداسۋلارى، دىنگە قارسىلىق بىلدىرۋلەرى، تيىسىنشە جەرگىلىكتى باس ادامدارمەن ءتىل تابىسا الماۋشىلىقتارى ۇزاماي تەرىس ناتيجەسىن بەرەدى. 1917 جىلعى شىلدەدە ورىنبوردا وتكەن ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنەن كەيىن وتكەن    ۇيەز حالقىنىڭ ەكىنشى جالپى جينالىسىندا اتقارۋ كوميتەتى قايتا سايلانادى. ونىڭ قۇرامىنا ساكەن مەن ونىڭ سەرىكتەرى ەنگىزىلمەيدى. سودان قوشكە مەن دىنشە ومبىعا قايتىپ كەتەدى. ەكەۋى دە  ءوز وقۋ ورىندارىنداعى ساباقتارىن جالعاستىرادى.

1917 جىلعى قازان ايىنىڭ اياعىنا قاراي ومبىعا تومداعى ءسىبىر اۆتونومياشىلارىنىڭ سەزىنەن كەلە جاتقان ءاليحان بوكەيحانوۆ سوعادى. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى جانە بولاشاق ۇلت كوسەمىمەن بوستاندىق ۇيىندە وتكەن كەزدەسۋ الاش ساياسي پارتياسىن قۇرۋ جيىنىنا ۇلاسادى. سول جينالىستا قوشكە دە، دىنشە دە الاش پارتياسىنىڭ اقمولا وبلىستىق كوميتەتى مۇشەلىگىنە سايلانادى. وسىندا بوكەيحانوۆتىڭ پايىم، ۋاجدەرىنە ستۋدەنت شايمەردەن ءالجانوۆ قارسى سويلەپ، سولشىل باعىتتاعى وزگەشە كوزقاراس تانىتقان بولاتىن. ول ۇزاماي كولباي توگىسوۆ، مۇقان ايتپەنوۆتەردى قولداپ، سوتسياليستىك باعىتتاعى ء«ۇش ءجۇز» پارتياسىن قۇرۋعا قاتىسادى. وسى ءجايت جانە پەتروگرادتاعى بولشەۆيكتەردىڭ سوۆەت وكىمەتىن جاريا ەتكەن قازان توڭكەرىسى، سونداي-اق ورىنبورداعى الاش اۆتونومياسىن قۇرعان جەلتوقسان جالپىقازاق قۇرىلتايى «بىرلىك» ۇيىمىنىڭ تاعدىرىنا قاتتى اسەر ەتەدى: 1918 جىلعى ساۋىردە «بىرلىك» مۇشەلەرى كوزقاراس ىڭعايىمەن ەكى جارىلادى. قوشكە الاش تۇعىرىنداعى «جاس ازامات» ۇيىمىنا، دىنشە كەڭەستىك باعدارداعى دەموكراتيالىق وداققا قوسىلادى. ۇزاماي دىنشە مۇلدەم بولشەۆيكتەنىپ، ومبىدا جاساقتالعان قىزىل پارتيزاندار جاساعىنا كىرەدى دە، اقتارمەن سوعىسۋ ءۇشىن قيىر شىعىسقا اتتانادى. ال قوشكە جاستاردىڭ ۇلتتىق مۇددەنى كۇيتتەيتىن جاڭا ۇيىمىنىڭ ءتىلى بولىپ تابىلاتىن «جاس ازامات» گازەتىن شىعارۋمەن شۇعىلدانادى. وسىلاي ەكى دوس قوعامدىق قوزعالىستىڭ ەكى قاناتىنا شىعىپ، قيلى تاعدىر سىندارىنا كەزىككەن ءوز جولدارىنا تۇسەدى.

قوشكەنىڭ 1925 جىلعى 16-شى ناۋرىزدا دىنشەگە جازعان ءبىر حاتى وگپۋ جۇرگىزگەن قىلمىستىق تەرگەۋ ىسقاعازدارى اراسىندا تىگۋلى تۇر. حاتىندا ول عۇمىرىندا تالاي تاريحتى باستان كەشكەن دىنشەنىڭ  سوناۋ قيىر شىعىس ساپارىنان باستاپ، قازىرگى ومىرىنە شەيىن تەرەڭ بىلگىسى كەلەتىنىن جازعان.  قانداي ماقساتپەن كوممۋنيزم جولىنا تۇسكەن؟ بۇل جولدان نەگە اۋىتقىعان؟ ءوزى كورگەن ۋاقيعالار، ساپارلاس، قارىم-قاتىناس جاساپ جۇرگەن دوستارى حاقىندا قىسقاشا اقپار بەرسە. بۇلار ونىڭ  قازاق زيالىلارىنىڭ ءومىرى جونىندە رومان جازۋى ءۇشىن قاجەت. تۇركىستانداعى ىستەرى تۋرالى حاتقا جازا الماسا، اۋىزشا ايتسىن، قازاقستاننىڭ ءدۇمدى دەگەن قايراتكەرلەرىنە مىنەزدەمە بەرسىن. سولاردى ەستۋ ءۇشىن ارنايى كەزدەسكىسى كەلەتىنىن ايتقان.  سول جىلعى كوكتەمنەن «التىن ساقا» ساحنالانىپ بولعان 1926 جىلدىڭ باسىنا دەيىن ولاردىڭ تالاي كەزدەسكەنىنە كۇمان جوق. رومانشى ءۇشىن دىنشە وتكەن ءومىر جولىنىڭ قىزىق تۇستارى مول ەكەنى انىق-تىن. بىراق قوشكەنىڭ رومانى قولجازبا كۇيىندە، جاناما دەرەكتەرگە قاراعاندا، قۇپيا پوليتسيا قولىنا ءتۇستى دە، سو بەتى جوعالىپ كەتتى. ءبىز ەندى، عايىپتان تابىلا كەتپەسە، ونىڭ زيالىلار تىنىس-تىرشىلىگىن شىعارماسىندا قالاي بەينەلەگەنىن، دىنشە تاعدىرىنىڭ وندا قانداي ورىن العانىن ەشقاشان بىلە المايمىز...  

  IV. دىنشە قانداي جولدان ءوتتى؟

 قوشكەنىڭ بولاشاق رومانىنا نەگىزگى ماتەريالدى دىنشەدەن العىسى كەلۋى، ونىڭ سوناۋ ومبىلىق دوسىنىڭ  بەينەسىنە شىعارماشىلىق قىزىعۋشىلىقپەن قاراۋى وتە ورىندى-تىن، سەبەبى دىنشە رەۆوليۋتسيا ىسىنە جان اياماي اتسالىسقان، سوسىن ونىڭ بارىسىنان كوڭىلى سۋىپ تا ۇلگەرگەن قايراتكەر-ءتىن. حاتىندا ايتقانىنداي، قوشكە سونىڭ سەبەبىن بىلگىسى كەلدى. دىنشەنىڭ تەاتر ىسىنە كىرىسكەنگە دەيىن  كوركەمونەرپازدىقپەن شۇعىلدانۋى 1914–1918 جىلدارى ومبىدا وقىعان شاعىندا (جاستاردىڭ مادەني-اعارتۋ جانە قوعامدىق-ساياسي «بىرلىك» ۇيىمىندا) جانە وبلىستىق قازاق رەۆوليۋتسيالىق مەكەمەسىنىڭ كوميسسارى رەتىندە اقمولادا قوعامدىق-ساياسي قىزمەت اتقارعان كەزىندە (1917 جىلى «جاس قازاق» ۇيىمىن قۇرىسقانىندا) ورىن العانىن ايتا كەتۋ ءلازىم. ودان سوڭ 1918 جىلعى كوكتەمدە ومبىدا قىزىل  پارتيزان جاساعىنا كىرگەن دە،  قيىر شىعىسقا اتتانىپ، كۇزگە دەيىن اقتارمەن شايقاسقان. بلاگوۆەششەنسكىدە اقتار تۇرمەسىنە ءتۇستى. ودان ومبىعا ورالىپ، سول جىلعى جەلتوقساندا كولچاك ديكتاتۋراسىنا قارسى قارۋلى كوتەرىلىسكە قاتىسقان. اقتاردان جاسىرىنىپ، 1919 جىلى تۇركىستان ولكەسىنە وتكەن. تاشكەنتتە تۇرار رىسقۇلوۆ باسقاراتىن مۇسىلماندار بيۋروسى جۇمىسىنا قاتىسقان، قازاق  پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىندە ساباق بەرگەن، ال 1920 جىلى تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ شەشىمىمەن الماتىعا اتتانىپ،  جەتىسۋ وبلىستىق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى لاۋازىمىندا قىزمەت اتقارعان. وزىمەن بىرگە شاكىرتى عاني مۇراتباەۆتى ەرتىپ اكەپ، قازاق مۇعالىمدەرىن دايارلاۋ كۋرسىنا ءدارىسشى ەتىپ بەكىتتى، ونىڭ  ساباق بەرە ءجۇرىپ، قوعامدىق-ساياسي جۇمىسقا ارالاسۋىنا، شيراپ، ىسىلۋىنا سەپتەستى. سونداي-اق ءوزى دە مۇعالىمدەر دايىنداۋ كۋرسىنا مادەنيەت تاريحىنان تۇراقتى ءدارىس بەرىپ تۇرعان. الماتىعا كەلگەن بەتتە تۇركمايدان اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ ۋاكىلى دميتري فۋرمانوۆپەن بايلانىسىپ، وبلىستاعى العاشقى مادەني-ۇگىت توپتارىن قۇرىسقان. (تاريحتا «ۆەرنىي بۇلىنشىلىگى» دەپ تاڭبالانعان 1920 جىلعى 12–19-شى ماۋسىم وقيعالارىن كوزىمەن كورگەن. ماسكەۋدەن كەلگەن رەۆوليۋتسيالىق تريبۋنال بىردە-ءبىر وق شىعارماعان «كوتەرىلىس» باسشىلارىن توپتاپ اتىپ، قالاداعى پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسىن، تاعى باسقا قىزمەتكەرلەردى  جەر اۋدارۋعا ۇكىم شىعارعان بولاتىن.  مىنە سول «بۇلىنشىلىك» شىندىعىن دىنشەنىڭ: «گارنيزون فۋرمانوۆقا قارسى شىقتى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى اشىپ تۇر – مۇراعات دەرەكتەرى ونىڭ دۇرىس ايتقانىن، «بۇلىنشىلىك» ناقتى وقيعانى بولشەۆيكتىك تاسىلمەن ادىپتەپ بۇرمالاۋدىڭ سالدارى ەكەنىن كورسەتەدى، الايدا بۇل جەكە اڭگىمە جەلىسى.) 1920 جىلى كۇزدە سەمەيگە بارىپ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باسقاراتىن قازاق ءبولىمى جۇمىسىنا قاتىسقان. قازان ايىندا وتكەن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش كەڭەستەر سەزىندە قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سىرتتاي سايلانىپ، ورىنبورعا كەلگەن. ول جايىندا قازاق اۆتونومياسىنىڭ بەلگىلى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ رەسپۋبليكانىڭ باس گازەتى بەتىندە سول شاقتا: «دىنمۇحامەد ءادىلوۆ جاس بولسا دا، قازاق رەۆوليۋتسيونەرلەرىنىڭ كارياسىنەن سانالادى»، – دەپ جازعان-دى. ءادىلوۆ ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ القا مۇشەسى، حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى،  حالىق كوميسسارى مىندەتىن اتقارۋشى بولدى. سوسىن قازاق ۇكىمەتى پەن وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ وتارشىلدىق سالقىنىنان ارىلماعان ساياسي باعىتىنا سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن  بىرگە قارسى شىقتى. سونىڭ سالدارىنان حالىق كوميسسارى لاۋازىمىنا بەكىتىلمەدى، قىزمەتىندە كىسپاق كورە   باستادى.

سوندا ول ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن   احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ باتاسىمەن تاشكەنتكە كەتىپ قالدى. وندا 1919–1920 جىلدارى ءوزى ۇستازدىق ەتكەن قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى (كازينپروس) مۇعالىمدەرى مەن وقۋشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن قالانىڭ «كوليزەي» تەاترىندا ءوتىپ جۇرگەن «شىعىس كەشتەرىنە» ارناپ قازاق تۇرمىسىنان ويىن-ساۋىق ازىرلەدى. ودان بۇحاراعا كەتىپ،  جالپىتۇركىلىك قوزعالىس سەركەلەرىنىڭ ءبىرى زاكي ۆاليدوۆ جۇرگىزگەن بەلگىلى  استىرتىن جۇمىسقا قاتىستى. بەزگەككە شالدىققاندىقتان، ەلگە ورالدى. جازىلعان سوڭ، 1922–1923 جىلعى قىستا سىرداريا وبلاتكومى مانداتىمەن شۋ بويىندا حالىق جينالىستارىن وتكىزدى. كەڭەس وكىمەتى مۇراتتارىنا كىر كەلتىرىپ جۇرگەن ەل ىشىندەگى بەلسەندىلەردى اۋىزدىقتاۋعا قاتىستى. سوسىن تاشكەنتتە كازينپروستىڭ وقىتۋشىسى، 1924 جىلى ديرەكتورى بولدى. ينستيتۋت ديرەكتورى بولعان كەزىندە، ارينە، بەلگىلى دارەجەدە كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسى جۇمىسىمەن دە اينالىسقان. وسى جايتتەر ونى مادەنيەت قايراتكەرى ساناتىنا قوسىپ، 1925 جىلى كەڭەستەر سەزى قارارىنا ساي ۇلت تەاترىن ۇيىمداستىرۋ ىسىنە قۇلشىنا كىرىسۋىنە سەنىمدىلىك بەردى. 

ايگىلى مەملەكەت قايراتكەرى، ادەبيەتشى، كوسەمسوزشى، «ۇلكەن تەررور» قۇربانى سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ جارى، «حالىق جاۋى ايەلىنىڭ» ەنشىسىنە تيگەن كۇللى تاعدىر تاۋقىمەتىن باسىنان كەشكەن گۇلاندام مۇڭايتپاسقىزى قوجانوۆا 1988 جىلدىڭ باس كەزىندە 1921 جىلعى تاشكەنت مادەني ومىرىنەن  ءبىر سىر شەرتكەن ەدى. تۇركرەسپۋبليكا جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى زايىپتارىنىڭ قاتىسۋىمەن «شىعىس كەشتەرى» وتكىزىلىپ تۇرعانىن، سونداي ءبىر ونەر كەشىندە قويىلعان سپەكتاكلدىڭ  باستى ۇيىمداستىرۋشىسى دىنمۇحامەد ءادىلوۆ بولعانىن ەسكە الىپ، اعا ۇرپاقتىڭ الىستا قالعان جاستىق شاقتارىنداعى ۇمىتىلماس مەزەتتەردى جىلى لەبىزبەن ەسكە العان.   سول ءبىر بەلەس جايىندا 1928 جىلى وگپۋ تەرگەۋشىسىنە دىنشە بىلاي دەپتى: «يا پومنيۋ، ۆ بىتنوست مويۋ ۆ تاشكەنتە ستاۆيلي ۆوستوچنىە ۆەچەرا، راسپورياديتەلەم كازاحسكوي چاستي بىل يا. ۆ توت دەن، كوگدا مى ۆىەحالي، ۆ تەاترە «كوليزەي» شەل تاكوي سپەكتاكل، ي يا نەۆولنو و نەم پودۋمال». («ەسىمدە، مەنىڭ تاشكەندە تۇرعان شاعىمدا شىعىس كەشتەرىن قويۋشى ەدىك، قازاق ءبولىمىن مەن باسقاراتىنمىن. ءبىز ساپارعا شىققان كۇنى «كوليزەي» تەاترىندا سونداي سپەكتاكل ءجۇرىپ جاتتى دا، مەن ەركىمنەن تىس سول جايىندا ويلادىم»). بۇل 1921 جىلعى مامىردىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ول سەرىكتەرىمەن بىرگە استىرتىن تاپسىرمامەن بۇحارا قالاسىنا شىققان. وندا زاكي ۆاليدوۆ جاسىرىنىپ جۇرگەن ەدى. ول – جەتپىس جىل جاۋ سانالعان، بۇگىندە زاڭدى تۇردە باشقۇرت حالقىنىڭ ماقتانىشىنا، ۇلتتىق باتىرىنا اينالعان قوعام قايراتكەرى، ءىرى عالىم.  تۇركى حالىقتارى ىشىندە مونارحيا قۇلاعاننان كەيىن تۇڭعىش جاريالانعان ۇلتتىق اۆتونوميانىڭ باسشىسى (1917 جىلى باشقۇرت اۆتونومياسى – 16 قاراشادا، تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسى – 24 قاراشادا، قازاق (الاش) اۆتونومياسى – 12 جەلتوقساندا قۇرىلدى). زاكي قازاق قايراتكەرلەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ، كەڭەس وكىمەتىمەن كەلىسىمشارت جاسادى، باشقۇرت، قازاق حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىككە بىرلەسىپ قول جەتكىزەتىنىنە سەندى. الايدا، لەنين مەن ءستاليننىڭ قول قويعان كەلىسىمدى دورەكى تۇردە بۇزۋلارى ءوز الدىنا، ولاردىڭ كۇللى ۇلت ساياساتى  – اتى   وزگەرگەن يمپەريانى كوكسەگەن ءجاي عانا كوزبوياۋ ەكەنىن تىكەلەي پىكىرلەسە ءجۇرىپ ايقىن ۇققان دا،  اقىرى، بولشەۆيكتەرگە قارسى قيمىل ۇيىمداستىرۋ ماقساتىمەن 1920 جىلدىڭ ورتاسىندا بۇحاراعا وتكەن. 1921 جىلعى مامىر ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە وعان قازاق زيالىلارى جىبەرگەن ءۇش جاس جىگىت بارىپ، ورتالارىنان بىرەۋىن قازاقتاردىڭ  فەرعانا القابىنداعى تۇراقتى وكىلى رەتىندە قالدىرعان. بۇل دىنشە ەدى. ول بۇحارادا ءۇش جارىم اي بويى بەلسەندى جۇمىس اتقاردى. (زاكي ۆاليدي ءوزىنىڭ تۇركيادا جازعان «ەستەلىكتەرىندە» ونىڭ ءتۇرلى قىزمەتىن الدەنەشە مارتە ريزاشىلىقپەن اتاپ ءوتىپ، «بۇحارا مەن سامارقاندا الاشوردا ۋاكىلى بولعان قازاق شايىرى ءام مادەنيەت قايراتكەرى دىنشە» دەگەن ماتىنمەن جەكە سۋرەتىن باستىردى.)

V. توتاليتاريزم قۇرباندارىنا قاتىستى وتەلمەگەن پارىز

سونىمەن، بۇگىنگى ايگىلى ونەر ورداسى قوشمۇحامەد كەمەڭگەروۆتىڭ «التىن ساقيناسىمەن» شىمىلدىعىن اشىپ باستاعان ءبىرىنشى تەاترلىق ماۋسىمى – قاز تۇرىپ، ءتاي-ءتاي باسۋ كەزەڭى – باستان-اياق دىنمۇحامەد ءادىلۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءوتتى. ال جاس ۇجىمنىڭ العاشقى قويىلىمدارى مەن ونەرپازداردىڭ شەبەرلىك دەڭگەيى كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلت تەاترىنىڭ دەم بەرۋشىسى ءارى قامقورشىسى بولعان سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ماقالالارىندا ءوز ۋاقىتىندا تالدانىپ، باعالانىپ وتىردى. بىراق ولاردىڭ ەسىمدەرى تەز ۇمىتتىرىلدى. ويتكەنى دىنشە 1926 جىلى جازعىتۇرىم تەاتردىڭ باسشىلىعىنان ءوز ەركىمەن كەتتى دە، قۇپيا پوليتسيا قارماعىنا ءتۇستى. 1928 جىلعى  تاركىلەۋ ناۋقانى سوڭىندا تۇتقىندالدى. 1930 جىلعى 21-ءشى ساۋىردە ماسكەۋدە، پرولەتاريات كوسەمى لەنيننىڭ تۋعانىنا الپىس جىل تولعان يۋبيلەيى قارساڭىندا قۇرباندىققا شالىنىپ، اتىلدى. سماعۇل قازاق ەلىندەگى ديكتاتور گولوششەكيننىڭ ايلالى ساياساتىنىڭ قۇربانى بولىپ، 1933 جىلى دۇنيەدەن وزدى.  1930 جىلى قوشكە دە قامالدى. ەكى جىل تۇرمەدە وتىرىپ، ىشكى رەسەيگە جەر اۋدارىلدى، 1937 جىلى قايتا ۇستالىپ، ومبىدا اتىلدى. وسىلاي ۇشەۋىنىڭ دە ۇلت تەاترىنىڭ باستاۋىنداعى ەڭبەكتەرىن ەلەمەۋگە نەگىز سالىندى.

قاسىرەتتى جىلداردا رەپرەسسيانىڭ قارا قانجارى وتىز جاسار دىنشەنى مەرت ەتتى. قىرشىن كەتكەن بوزداقتىڭ ۇلتتىق ساحنا ونەرىن قالىپتاستىرۋداعى ەڭبەگى ىزىنشە جوققا شىعارىلدى. رەسپۋبليكامىزدىڭ باس گازەتى بەتىندە بەلگىلى اقىنىمىز سول 30-شى جىلدارى: «...بەتىنەن قانى شىققان ۇلتشىل ءادىلۇلى تەاتردىڭ باعىتىن ەڭبەكشى تاپ مۇددەسىنەن بۇرىپ اكەتتى»، – دەگەن جالالى تۇجىرىمىن جاريا ەتتى. سودان دىنشە ءادىلۇلىنىڭ ەسىمى تەاتر، مادەنيەت قۇرىلىسى تاريحىنان تەز جانە ۇزاق ۋاقىتقا ءوشىرىلدى.

قوعامدىق قۇرىلىس اۋىستى، تاۋەلسىزدىك تۋىن جەلبىرەتكەنىمىزگە شيرەك عاسىرعا اينالدى. وتارلىق قاتىگەز زاماننىڭ، ادىلەتسىز ۋاقىتتىڭ قاساڭ بۇرمالاۋلارىن دۇرىستاۋعا ەندى تولىق مۇمكىندىگىمىز بار. ۇلتىمىزدىڭ اياۋلى ازاماتىن ارداقتاپ، ەسىمىن مادەنيەتىمىزدىڭ تاريحىنداعى، قازىرگى تاڭدا توقسان جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتكەلى تۇرعان مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىنىڭ تاريحىنداعى ءوز ورنىنا قويعان ءجون.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz