وسىنىڭ الدىندا جاريالاعان ماقالامىزدا قازىرگى قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى اتىنان شىعىپ، ۋاعىز ايتىپ جۇرگەن ا.قۋانىشباەۆتىڭ ۋاعىزدارى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا ساي كەلمەيتىنىن جازعان بولاتىنبىز.  بۇگىن ءبىز سول ءۇردىستى جالعاستىرىپ، قازىرگى كۇنى قازاق جاستارىنا ىقپالى بار، ءدىني تانىمدى قالىپتاستىرۋعا بارىنشا اتسالىسىپ جۇرگەن ابدىعاپپار سمانوۆتىڭ ۋاعىزدارىنا تالداۋ جاساپ، كىمنىڭ كىم ەكەنىن انىقتاپ بەرۋدى الدىمىزعا ماقسات ەتىپ قويدىق. ويتكەنى، جاستاردىڭ ءدىني تانىمى وزگەرىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان باسقاشا قالىپتاساتىن بولسا، وندا قازاق حالقى تاريحتان كەتەتىنى، قازاق حالقى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مادەنيەتىنەن اجىراپ، تاريح ساحناسىنا باسقا حالىق شىعاتىنى، دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما ەكەندىگىن مۇنىڭ الدىنداعى ماقالادا دا ەسكەرتكەن ەدىك. سوندىقتان  بۇل ۋاعىزشىلاردىڭ ۋاعىزدارىنا تالداۋ جاساپ، دۇرىسىن قولداپ، بۇرىسىنىڭ قاتەلىگىن كورسەتۋ قازىرگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى دەپ ايتساق ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

ابدىعاپپار سمانوۆتىڭ حالىق اراسىندا، قازىرگى كۇنگى زامانداستارىمىز اراسىندا كەڭ ەتەك جايىپ بارا جاتقان داراقىلىق، رۋحاني ازعىندىق، قىزدارىمىزدىڭ تاربيەسىز بولىپ بارا جاتقاندىعىنا قارسى ۋاعىزدار ايتىپ، حالىقتى تۋرا جولعا شاقىرۋىن حالىق تا، ءبىز دە دۇرىس قابىلدايمىز، قولدايمىز. الايدا، ا.سمانوۆ تەك مۇنىمەن شەكتەلىپ جاتىر ما؟ جوق. سونىمەن بىرگە ول قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءدىني تانىم نەگىزدەرىنە دە اياۋسىز سوققى بەرۋدە. مەن ءوز باسىم بۇل جىگىتتىڭ ۋاعىزدارىنا تالداۋ جاساۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۋاعىزدارىن تىڭداپ، ولاردىڭ اراسىنان كوپ ەمەس، ءبىر ۋاعىزىن عانا الدىم. سونىڭ ءوزى-اق ا.سمانوۆتىڭ ءدىني تانىم نەگىزدەرىنىڭ قاي باعىتتا ەكەندىگىنەن تولىق حابار بەرەدى. ەندى سولارعا كەزەگىمەن توقتالىپ، ول ۋاعىزدارداعى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا ساي كەلمەيتىن ماسەلەلەرگە كەزەك بەرەلىك.

ا.سمانوۆ «پىرگە قول بەرۋ» دەگەن ۋاعىزىندا بىلاي دەيدى: «قازىر پىرگە قول بەرۋ دەگەن شىعىپ جاتىر. ولار ء«پىرسىزدىڭ ءپىرى شايتان» دەيدى. كىم دە كىم پىرگە قول بەرەتىن بولسا، كاپىر بولادى. قازىرگى پىرلەر ءپىر ەمەس، شايتان. ءپىر دەگەنىمىز پارسىشا ۇستاز دەگەندى بىلدىرەدى. .... بىردە ومار يبن حاتتاب مينبارعا شىعىپ ايتتى: «مەن ارالارىڭداعى جاقسىلارىڭ ەمەسپىن. بىراق مەنى وزدەرىڭ قالاعان سوڭ حاليفا بولدىم. ەگەر مەن قۇران مەن حاديستەن شىعاتىن بولسام،- دەگەنىندە، ءبىر ادام تۇرىپ، «-ەي، ومار»،- دەدى، «-ەگەر سەن قۇران مەن حاديستەن شىعاتىن بولساڭ، سەنى مىنا قىلىش سەنىڭ باسىڭدى الادى، تۋرالاپ قويادى،»-دەدى. مۇحاممەد پايعامبار كىمگە قول بەرىپتى. ابۋ باكىر كىمگە قولىن سۇيدىرگەن؟ شايتاننىڭ جولى جەڭىل اعايىندار. پايعامبار ءحاديسىن وقىپ جاتىرمىز. ولاردىڭ ىشىندە پىرگە قول بەرۋ، ءپىردىڭ قولىن ءسۇيۋ دەگەن جوق. پايعامبار ايتتى: «سەن ءبىز قىسقا سۇراق بەردىڭ. بىراق مۇنىڭ ماعىناسى ۇزاق. اللاعا يمان كەلتىرگىن. ەشقاشان اللاعا سەرىك قوسپاعىن»،- دەدى.  پىرگە قول بەرەمىن دەپ، اللاعا سەرىك قوسادى. بالكىم، اللا ساقتاسىن. اللا سۋبحاناكا تاعالا، اللانى ءبىر دەپ ءبىلىڭىز، وعان ەشقانداي سەرىك قوسپاڭىز. ءبىز اللاعا ادامزاتتىڭ ۇلىعى پايعامباردى سەرىك ەتىپ قوسا المايمىز. اۋليە، ءپىر كىم ول؟ پىرسىماقتار كوبەيىپ كەتكەن. ولار شايتاندار.» مىنە، ا.سمانوۆ مىرزانىڭ ۋاعىزى وسى باعىتتا. ەگەردە وسى ۋاعىزدى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى نەگىزدەرىمەن سالىستىرا تالداپ كورەتىن بولساق، وندا بۇل ۋاعىزداعى ايتىلعان پىكىرلەردىڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىن تولىعىمەن جوققا شىعارىپ وتىرعاندىعىن كورۋىمىزگە بولادى. ەڭ باستىسى ا.سمانوۆتىڭ ءدىني تانىمى دا احل ال-حاديس وكىلدەرى قالىپتاستىرعان اراب داستۇرشىلدىگىمەن شەكتەلگەنىنىڭ كۋاسى بولامىز. ەشقانداي ءدىني تانىمداعى ىلگەرىلەۋشىلىكتى قابىل ەتە الماۋ، حالىقتاردىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنداعى بولۋى ءتيىس ەرەكشەلىكتەردى جوققا شىعارىپ، اراب حالقىنىڭ VII-VIII عاسىرداعى رۋحاني-مادەني بولمىسىمەن ولشەۋ. ودان كەيىنگى كەزەڭدەگى بارلىق ادامزات قوعامىنىڭ قول جەتكىزگەن جەتىستىگىنىڭ بارلىعىن بيدعات رەتىندە قاراستىرىپ، جوققا شىعارۋ. بۇل تۇرعىدان ايتىلعان ۋاعىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنا تولىعىمەن قارسى كەلەتىنىن وتكەن ماقالادا ەسكەرتىپ وتكەنبىز. بۇل ماقالا شەڭبەرىندە دە سول ماسەلەلەردى باسقا قىرىنان تالداي وتىرىپ، قازىرگى قمدب ۇستانىپ وتىرعان باعىتتىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنا قارسى ەكەندىگىن كوپشىلىكتىڭ كوزىن جەتكىزۋ.

بىرىنشىدەن، قازىرگى ءدىندارلاردىڭ سوپىلىقتىڭ ىشكى ءمانى مەن مازمۇنىنا كىرە ادمايتىنىن، اراب داستۇرشىلدىگى شەڭبەرىنە سىيمايتىن كەز-كەلگەن تانىمدى جوققا شىعاراتىنىن، حانافي مازحابىنداعى حالىقتىڭ تانىمى اراب داستۇرشىلدىگىنەن مۇلدە بولەك ەكەندىگىن تۇسىنە الماۋى. سوپى قمدب ءدىندارلارى تانىمىندا تەك اللاعا قۇلشىلىق ەتۋدەن باس كوتەرمەيتىن، باسقامەن ءىسى جوق، تەك ءوزىن عانا بىلەتىن پەندە. وسىنداي جولدا جۇرگەندەردى سوپىلىق جول وكىلدەرى دەپ تانيدى. بۇل شىندىعىندا سولاي ما؟ سوپىلىق جول قالاي شىقتى؟ سەبەبى نە؟- دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلەر بولسا، ءبىزدىڭ ءدىندارلاردىڭ تۇسىنىگىندەگى سوپىلىق پەن شىن سوپىلىق اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بارلىعىنا كوز جەتكىزگەن بولار ەدىك. يسلام عۇلامالارى سوپىلىق ءىلىمنىڭ پايدا بولۋىن پايعامبار مەن ونىڭ ساحابالارىنان، ولاردىڭ ءىزباسارلارىنان كەيىن يسلام ءدىنىنىڭ قۋاتىنىڭ السىرەۋىمەن بايلانىستىرادى. سوپىلىقتى زەرتتەۋشى ابد ال-قادىر يسا:  «بۇل جاعداي ولاردىڭ ىشىندەگى رۋحاني جوعارى دارەجەگە جەتكەندەرىن سوپىلىق ءىلىمدى جاساۋعا يتەرمەلەدى. بۇل كەزدە ءدىن ءۇشىن [سوپىلىق ءىلىمنىڭ شىعۋى] اسا ماڭىزدى بولدى جانە بۇل يسلامداعى جوعالىپ  بارا جاتقان رۋحانيلىقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى،- دەيدى [1, س. 10]. بىراق بۇل سوپىلىق يسلامنان كەيىن شىقتى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءبىز ەڭبەگىنە سىلتەمە جاساپ وتىرعان ابد ال-قادىر يسا سوپىلىقتىڭ شىعۋى تۋرالى دوكتور احمەد الۆاشتىڭ مىنا پىكىرىن كەلتىرەدى: «كوپتەگەن ادامدار يسلامنىڭ العاشقى كەزىندە سوپىلىق تۋرالى ەش حابار جوقتىعىن، ونىڭ پايعامبار مەن پايعامبار ساحابالارى، ولاردىڭ ءىزباسارلارى ومىردەن كەتكەن سوڭ عانا پايدا بولۋ سەبەبىن سۇرايدى. بۇل سۇراققا جاۋاپ مىناداي. يسلامنىڭ العاشقى عاسىرىندا سوپىلىققا ەشقانداي قاجەتتىلىك بولعان جوق. ويتكەنى، ول كەزدە قۇدايدان قورقاتىن، ونىڭ جولىندا جۇرگەن ادامدار كەزەڭى ەدى. ولار بار جان-تانىمەن اللاعا بەرىلگەن بولاتىن. سەبەبى، ولار پايعامباردىڭ تىكەلەي ىقپالىندا بولدى. ونىڭ ساحابالارى بار جان-تانىمەن پايعامبارعا ۇقساعىسى كەلدى. سوندىقتان ولارعا وزدەرىن قۇدايعا جاقىنداتىن سوپىلىق ءىلىمنىڭ قاجەتى بولعان جوق. سەبەبى، ولاردىڭ ءبارى سول جولدا قىزمەت ەتۋشىلەر ەدى» [1, س. 8-9]. دەمەك، بۇل سوپىلىق ءىلىم سول پايعامبار زامانىنىڭ وزىندە پايدا بولعانىن،  بىراق ءىلىم رەتىندە قالىپتاسۋى، شىعۋى يسلام دىنىندەگى رۋحانيلىقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋمەن بايلانىستى ەكەندىگىن كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە، مۇحامممەت پايعامباردىڭ ءوزى يسلامنىڭ ءۇش نەگىزىنىڭ ءبىرى سوپىلىق ەكەندىگىن ايتقاندىعى تۋرالى ومار يبن حاتتابتان جازىپ الىنعان حاديستە انىق كورسەتىلگەن. ءبىر كۇنى مۇحاممەت پايعامبار (س.ا.س) ساحابالارىمەن وتىرعاندا. ارالارىندا ومار يبن حاتتاب تا بار. ۇستىنە اپپاق كيىم كيگەن ءبىر كىسى كىرىپ  كەلىپ، پايعامبارعا (س.ا.س): «يسلام دەگەنىمىز نە؟ يمان دەگەنىمىز نە؟ يحسان دەگەنىمىز نە؟»- دەگەن ءۇشى سۇراق قويادى. سوندا پايعامبار (س.ا.س): «يسلام – مويىنۇسىنۋ، باعىنۋ، باس يۋ; يمان – سەنىم، نۇر، كوزقاراس; يحسان – بۇل ءدىننىڭ شىن جۇرەكتەن شىققاندىعىنىڭ كەپىلى،»- دەپ جاۋاپ بەرەدى. ول كىسى شىعىپ كەتكەننەن كەيىن پايعامبار ساحابالارىنا «بۇل كەلگەن كىسى جابرايل (ا.س) ەدى. سەندەرگە دىندەرىڭدى ۇيرەتۋگە كەلدى،»- دەيدى. وسىنداعى ءۇشىنشى سۇراق «يحسان» سوپىلىق تۋرالى بولاتىن. [1, س.40]  سوپىلىق ءىلىم ءار كەزدە ادام بالاسىنداعى وي-پىكىر مەن ءىس-ارەكەتىنىڭ تازالىعىن، جۇرەگىنىڭ تازالىعىن تالاپ ەتتى جانە سوپىلىق ءىلىم ءوزىنىڭ ماقسات–مۇراتىنا جەتۋ جولىندا ءار كەزدە قۇران اياتتارىنا ارقا سۇيەدى. وندا سوپىلاردىڭ قالاي ءجۇرىپ-تۇرۋى انىق كورسەتىلگەن. قۇران اياتتارىندا بىلاي دەلىنەدى: «قيامەت كۇنى مەنىڭ الدىمدا سەندەرگە مال-مۇلىك، پەرزەنت، باق-داۋلەتتەرىڭنەن ەشقانداي پايدا جوق. تەك، ول ادام ماعان تازا جۇرەگىمەن كەلسە عانا پايدا بار» [(88:89) ]. پايعامبار حاديسىندە دە جۇرەك تازالىعىنا كوپ ءمان بەرىلگەن. ول بىلاي دەيدى: «دەنەدە جۇدىرىقتاي ءبىر كەسەك ەت بار. ەگەر ول تازا بولسا – بۇكىل دەنە تازا بولىپ، وتە كوركەم بولادى. ەگەر ول بۇزىلىپ، حاقتان تايىپ، جامان جولعا كەتسە، بۇكىل دەنە بۇزىلادى. بىلىڭدەر جانە وتە مۇقيات بولىڭدار، ونىڭ اتى – جۇرەك!»[299]. ەندى ءبىر حاديسىندە «اقيقاتىندا اللا تاعالا سىزدەردىڭ تۇرلەرىڭىزگە جانە بايلىقتارىڭىزعا  نازار سالمايدى، بىراق تا جۇرەكتەرىڭىزگە قارايدى» - دەيدى [43, س. 13]. قۇراننىڭ اياتتارى مەن پايعامباردىڭ حاديستەرىنە سۇيەنگەن  سوپىلىق ءىلىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى ادام جۇرەگىن جاماندىقتان ساقتاپ، تازا ۇستاۋعا باعىتتالعانىن، سول جۇرەك تازالىعى ارقىلى ادامزات قوعامىن شىندىق پەن ادىلەت جولىنا، رۋحاني تازالىققا تاربيەلەيتىنىن كورۋگە بولادى. سول جۇرەكتەگى رۋحاني تازالىق قالاي قالىپتاستى؟ سوپىلار يماندى بەكىتۋ جولىندا جۇرەكتى قالاي ىسكە قوستى؟ مىنە، وسى سۇراقتارعا جاۋاپ تابا الساق، وندا سوپىلىق ءىلىمنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن تۇسىنەتىندەي دەڭگەيگە كوتەرىلە الامىز. ەندىگى كەزەكتە وسى ماسەلەگە كەڭىرەك توقتالىپ كورەلىك.

ءبىز وتكەندە ابۋ حانيفا يمام اعزامنىڭ ءدىن مەن شاريعاتتى ەكىگە ءبولىپ قاراستىرعانىن ايتقان بولاتىنبىز. ول «دىندەرىڭە بەكەم بولىڭدار. نۋحقا تاپسىرعان ءدىندى ساعان دا ۋاحي ەتكەنىمىزدى، يبراحيمگە، مۇساعا جانە يساعا بەرگەندەرىمىزدى اللا ساعان دا ءدىن ەتىپ بەردى.»(شۋرا، 42/13),  «ەي، مۋميندەر، ءار بىرىڭە ءبىر شاريعات، ءبىر جول بەردىك. اللا قالاسا، سەندەردىڭ بارلىعىڭدى ءبىر ۇممەت جاسار ەدى.» (مايدا، 5/48), «اللانىڭ ءدىنىن ەشقانداي وزگەرتۋگە بولمايدى. شىندىعىندا ءدىن بىرەۋ»[ رۋم، 30/30]  ول قۇران اياتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءدىن مەن شاريعاتتى ءبولىپ كورسەتكەن ەدى. سوندىقتان دا ابۋ حانيفانىڭ بۇل تۇجىرىمىنا قارسى شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ءدىن جالپى ادامزات بالاسىنا ورتاق جاراتۋشىنىڭ بارلىعى مەن بىرلىگىنە سەنىم مەن ادام رۋحىنا قاجەتتى ىلىمدەر جۇيەسى بولسا، ال، شاريعات بەلگىلى ءبىر قاۋىمنىڭ، حالىقتىڭ قوعامدىق قاتىناستارىن رەتتەپ وتىراتىن زاڭدار جيىنتىعى. بىراق بۇل شاريعات-زاڭدار جيىنتىعى دا وزدىگىنەن پايدا بولمايدى. ول دا اللانىڭ امىرىمەن تاڭىرلىك تارتىپپەن ۇيلەستىرىلە قالىپتاستىرىلادى. دۇنيەدەگى جاراتىلعان بار حالىققا اللا تاعالا ءوزىنىڭ پايعامبارلارىن جىبەرىپ، ءار حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تابيعي ورتاسىنا قاراي،  ەرەكشەلىگىنە قاراي ىلايىقتى شاريعاتىن بەرگەن. قازىرگى ءار حالىقتىڭ ءوزىن ەرەكشەلەپ تۇراتىن ادەت-عۇرىپ سالت-داستۇرلەرى وسى شاريعاتتار نەگىزىندە قالىپتاسىپ، ءار حالىقتىڭ وزىندىك قايتالانباس ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىردى. ارينە مۇنىڭ ءبارى ءدىني سەنىم نەگىزدەرىمەن ساباقتاستىقتا دامىدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – شاريعات نەگىزىنەن تانگە، فيزيكالىق بولمىسىنا قاتىستى ماسەلەلەردى قاراستىراتىن زاڭدار جۇيەسى. قوجا احمەت ياساۋي بابامىز «شاريعات سىرت اعزالارمەن امال ەتۋ بولسا، تاريقات – «قالب-جۇرەكپەن»، ياعني كوڭىلمەن امال ەتۋ دەگەن ءسوز، ال حاقيقات دەگەنىڭىز – سىرمەن (جۇرەكتىڭ تۇبىندەگى سۋبستانتسيا، كوڭىل) امال ەتۋ بولىپ تابىلادى، - دەيدى. دەمەك، شاريعاتتىڭ ادام اعزاسىنا، تانىنە قاتىستى قاجەتتىلىكتەردى قامتاماسىز ەتەدى ەكەن. ال، ءدىن بولسا، تانگە ەمەس جانعا-رۋحقا قاتىستى بولمىس ەكەن. ال، رۋحتىڭ ورنى، مەكەنى جۇرەك ەكەندىگى بارشاعا ءمالىم بولسا كەرەك. قۇراندا اللا تاعالانىڭ «قيامەت كۇنى مەنىڭ الدىمدا سەندەرگە مال-مۇلىك، پەرزەنت، باق-داۋلەتتەرىڭنەن ەشقانداي پايدا جوق. تەك، ول ادام ماعان تازا جۇرەگىمەن كەلسە عانا پايدا بار» [88:89] دەپ، تالاپ ەتۋىنىڭ ءوزى وسىعان بايلانىستى بولعاندىعىن جوققا شىعارۋعا بولماس. سوپىلار تەك شاريعاتپەن شەكتەلمەي، جۇرەكپەن امال ەتۋدى، سول ارقىلى ادام رۋحىن جەتىلدىرۋ جولىندا بار ومىرلەرىن ارنادى. ولار زىكىر عيباداتىن مەڭگەردى جانە وزدەرىنىڭ بۇل ارەكەتتەرىن قۇران اياتتارىندا كورسەتىلگەن تالاپقا ساي ىسكە اسىردى. بۇل تۋرالى قۇران كارىمنىڭ «ازحاب» سۇرەسىندە مىناداي اياتتار بار: «ەي، يمان كەلتىرگەندەر! اللانى كوبىرەك ەسكە الىڭدار! تاڭەرتەڭ جانە كەشكە جالبارىنىپ، تىلەك تىلەڭدەر (ويتكەنى، وسى ەكى مەزگىلدە پەرىشتە پەندەلەر اراسىندا بولادى) [41-42]. سەندەردى قاراڭعىدان جارىققا شىعارۋ ءۇشىن وسى كەزدە اللا راحمەتىن سەندەرگە باعىشتايدى. ونىڭ پەرىشتەلەرى دە سەندەرگە جارىلقاۋ تىلەپ تۇرادى. مۇميندەر ءۇشىن ءتاڭىر وتە مەيرىمدى[43]. اللانىڭ الدىنا بارعاندا ولارعا ايتاتىنى «سالەم» دەگەن ءسوز. بۇل ولارعا اللانىڭ تاماشا سىي دايىنداعانى[44]». سوپىلار زىكىر عيباداتى كومەگىمەن رۋحتى تانۋعا، تىرىلتۋگە، بەلسەندى كۇشكە اينالدىرۋ جولىندا اللانى ماداق ەتتى. ولار ماقساتتتارىنا جەتىپ، رۋحتىڭ قاباتتارىن يگەرە وتىرىپ، ءوز رۋحتارىن اللامەن قاۋىشتىرۋ قۇرمەتىنە يە بولدى. اللانىڭ دوستارى-اۋليەلەر وسىلاي قالىپتاستى. اۋليەلەر تۋرالى قۇران كارىمنىڭ «يۋنۋس» سۇرەسىنىڭ 62 اياتىندا «اللانىڭ دوستارىنا ەش قاۋىپ-قاتەر جوق، ءارى ولار قايعىرمايدى»، -دەپ جازىلعان. اۋليە-مانسۋر حاللاج اقيقاتتى تانىپ، جاراتۋشىسىن تاپقاندا ول «انا ال-حاق» دەپ، الەمگە جار سالدى. ول سول ءۇشىن جازالانىپ، دار اعاشىنا تارتىلىپ، كەسكىلەپ ءولتىرىلدى. ال، رابيا اداۋيا بولسا، اللاعا «ماعان ءجانناتىڭ دا، توزاعىڭ دا كەرەك ەمەس. ماعان تەك سەنىڭ ديدارىڭ قاجەت» دەدى. سونداي دارەجەگە اۋليەلەر ءوز رۋحتارىن اللامەن قاۋىشتىرۋ ارقىلى عانا جەتتى. ال، رۋحتىڭ ءوزى  اللانىڭ ادام بالاسىنا بەرگەن اماناتى ەكەندىگى، ول قۇرانداعى  «ساجدە» سۇرەسىندە انىق ايتىلعان. ول سۇرەدە: «ول ادامدى لاي-بالشىقتان جاراتتى. ونىڭ ناسىلدەرىن ءبىر تامشى سۋدان پايدا قىلدى. سوسىن، ونى اياعىنان تۇرعىزىپ، وعان ءوز رۋحىنان ۇرلەدى. ول سەندەر ءۇشىن قۇلاق، كوز، جۇرەكتەردى پايدا قىلدى.»[32/8-9]. سونداي-اق، «ال-حيدجر» سۇرەسىندەگى مىنا اياتتاردا «مىنە، سەنىڭ يەڭ پەرىشتەلەرگە ايتتى: «مەن ادامدى بەلگىلى ءبىر فورماعا كەلتىرىلگەن سىڭعىرلاعان بالشىقتان جاسايمىن. مەن ونى تىك تۇرعىزىپ، وعان مەنىڭ رۋحىمنان ۇرلەگەن كەزدە، سەندەر ءيىلىپ سالەم بەرىڭدەر»-دەدى. جانە بارلىق پەرىشتەرلەر ءيىلىپ سالەم بەردى»[15/28-30] دەمەك، ادام رۋحى – اللانىڭ ادام بالاسىنا بەرگەن اماناتى. رۋحتىڭ اللانىڭ اماناتى ەكەندىگى «باقارا»  سۇرەسىندەگى  ء«بىز شىندىعىندا اللاعا تيەسىلىمىز جانە ءبىز وعان ورالامىز»[2/151] اياتىمەن ادام رۋحىنىڭ قايدان كەلەتىنى جانە قايتادان قايدا باراتىنى انىق ايتىلىپ تۇر. ولاي بولاتىن بولسا، رۋح-ارۋاقتىڭ شىعۋ تەگىن اللانىڭ وزىنەن ىزدەۋىمىز كەرەك. اللانىڭ دوستارى-اۋليلەر ءوز رۋحتارىن ءتىرىلتىپ، بەلسەندى رۋحقا اينالدىردى. بەلسەندى رۋح اللا مەن ادام اراسىن بايلانىستىرا الاتىن كوپىرگە اينالدى. ال بۇعان قۇران كارىمدە دالەل بار ما؟ بار!  ۇلى جاراتۋشى «مايدا» سۇرەسىنىڭ وتىز بەسىنشى اياتىندا «ەي، يمان كەلتىرگەندەر! اللادان قورقىڭدار جانە وعان جاقىن بولاتىن جولدى ىزدەڭدەر جانە ونىڭ جولىندا كۇرەسىڭدەر، سوندا، ارينە قۇتىلاسىڭدار»، - دەيدى. قوجا احمەت ياساۋي اۋليەلەردىڭ اللا مەن ادام اراسىن جالعاستىراتىن كوپىرگە اينالۋ ماسەلەسى تۋرالى بىلاي دەيدى: 

حاق ۋاسىلىنە جەتەيىن دەسەڭ زارى قىلعىن،

زىكىرىن ايتىپ، جاراندارعا جارى بەرگىن.

جاپا تارتىپ، جارانداردان ۇلەس العىن،

ۇلەس الماي ديدارىن كورەر مە ەكەن؟[1]

دەمەك، اۋليەلەردىڭ رۋحى ەشقاشان ولمەيدى. اللا مەن ادام اراسىن جالعاستىرۋشى كوپىر قىزمەتىن اتقارادى. قوجا احمەت ياساۋي بابامىز ءوزى ويىن بۇدان ارى قاراي بىلاي تۇجىرىمدايدى:

شىن عاشىقتار ءدايىم ءتىرى ولگەن ەمەس،

ارۋاقتارى جەر استىنا كىرگەن ەمەس.

زاھيد، ابيد بۇل ماعىنانى بىلگەن ەمەس،

شىن عاشىقتار حالايىقتىڭ قىزىرى بولار[2].

 نەمەسە

اللا ءۇشىن جانىن بەرگەن زايا قالماس،

ەكى الەم وعان بوستان، اركەز ولمەس.

شىن عاشىقتىڭ سىرى قۇپيا، حالىق بىلمەس،

كوز جاسىن كۋا قىلىپ جۇرەر بولار[3].

ءياساۋيدىڭ بۇل حيكمەتتەرى اۋليەلەر تۋرالى قۇران كارىمنىڭ «يۋنۋس» سۇرەسىندەگى «اللانىڭ دوستارىنا ەش قاۋىپ-قاتەر جوق، ءارى ولار قايعىرمايدى»[4], -دەگەن قۇران اياتىمەن ماعىنالاس ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. ولاي بولسا، ارۋاق، اۋليە ەشقانداي اللاعا سەرىك قوسۋ بولىپ تابىلمايدى. ويتكەنى، ارۋاق اللانىڭ وزىنە تيەسىلى جاراتىلىسى. ولاي بولماعاندا، پەرىشتەلەرگە «...وعان مەنىڭ رۋحىمنان ۇرلەگەن كەزدە، سەندەر ءيىلىپ سالەم بەرىڭدەر»- دەپ ايتپاعان بولار ەدى. سوندىقتان ارۋاقتى اللادان ءبولىپ قاراستىرۋعا بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە اللا تاعالانىڭ ادام بالاسىن ارۋاقتار ارقىلى قولدايتىنى قۇران اياتتارىندا ايقىن كورسەتىلگەن. مىسالى، «باقارا» سۇرەسىنىڭ 87 جانە 153 اياتتارىندا ء«ۋا ايادناھۋ بي رۋحي-ل قۋدۋس» - ء«بىز ونى پاك ارۋاقپەن، قاسيەتتى ارۋاقپەن قولدادىق» دەگەن اللانىڭ ءسوزىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. مۇنداي ماعىناداعى قۇران اياتتارى «مايدا» سۇرەسىنىڭ 110-اياتىندا، «مۋجادالا» سۇرەسىنىڭ 22-اياتىندا دا بار ەكەندىگىن كورەمىز. ال، ءجۇسىپ» سۇرەسىنىڭ 87-اياتىندا ء«يا ءتاياسسۋ مين رۋححيللاھ» - «اللانىڭ ارۋاعىنان، اللا جاراتقان ارۋاقتان ۇمىتتەرىڭدى ۇزبەڭدەر، باس تارتپاڭدار»- دەپ ءامىر ەتتى. وسى اياتتىڭ سوڭىندا: ء«ينناھۋ ءلا ياياسسۋ مين ءرۋحيللاھي ءيللا قاۋمۋ-ل  كافيرين» - «اللا جاراتقان ارۋاقتان، اللانىڭ ارۋاعىنان كاپىر قاۋىمدار عانا ءۇمىتىن ۇزەدى» دەپ، ارۋاقتان باس تارتقاندار كاپىرلەر قاۋىمىنان بولاتىنىن ەسكەرتتى. ولاي بولسا، «ارۋاق،اۋليە» دەسە «اللاعا سەرىك قوسۋ بولادى»- دەپ جالاۋلاتىپ جۇرگەن ا.سمانوۆ، ا. قۋانىشباەۆ، ت.ب. قمدب ۋاعىزشىلارىن ءبىز كىم دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك؟

ارۋاق، اۋليە تۋرالى تانىم قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزى ەكەندىگىن، ارۋاق پەن اۋليەدەن باس تارتۋ قازاق حالقىنىڭ يسلامدىق نەگىزدەرىنەن باس تارتۋ ەكەندىگىن بۇگىن تۇسىنە الماساق، وندا ەرتەڭگى كۇنى، رۋحاني، مادەني بولمىسىنان تولىق اجىراعان، جۇرەك كوزى بەكىتىلگەن، ويلاۋ قابىلەتىن ايرىلعان، تەك، بەلگىلى قاعيدالار شەڭبەرىمەن عانا جۇرەتىن حالىق ەمەس، ماڭگۇرت توبىر ۇرپاقتىڭ دۇنيەگە كەلەتىنى انىق. بۇل قازاق حالقىن تاريحتان كەتىرۋدىڭ توتە جولى ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. قازاق حالقىن سول قاتەردەن قۇتقارىپ، قاسىرەتتىڭ الدىن الۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. وسى ماقساتتى بۇگىن ىسكە اسىرۋ – قازاقتى ءوزىن وزىنە تانىتۋ ارقىلى عانا ىسكە اسادى. سوندىقتان، ەندىگى كەزەكتە وسى «ارۋاق، اۋليە» قاتىستى تانىم نەگىزدەرى قالاي قالىپتاستى؟  ونىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسىنداعى ورنى قايداي دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك.

ياساۋي ءىلىمىن فيلوسوفيالىق تۇرعىدان زەرتتەگەن دوساي كەنجەتاي ءياساۋيدىڭ «كەمەل ادام» تۇجىرىمداسىنا تالداۋ جاساي وتىرىپ: ء«وزىن ءوزى تانۋ» ۇستانىمى ءوزىنىڭ ىشكى الەمىنىڭ جەتى قىرىن انىقتاپ، تەرەڭدەپ تانۋ ارقىلى ادامنىڭ اللاعا اشىلۋىن ماقسات ەتسە، «ولمەس بۇرىن ءول» ۇستانىمى – ادامنىڭ مورالدىق-ەتيكالىق جانە سوپىلىق رۋحاني-تاجىريبەلىك تالاپتار شەڭبەرىندە تاربيەلەنىپ، اللانىڭ سيپاتتارىمەن سومدالۋىنا نەگىزدەلگەن. بۇل ەكى ۇستانىم ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇراتىن تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك قىرلار ەمەس، ەكەۋى ءبىرتۇتاس. ياساۋي ىلىمىندە وسى تۇتاستىقتىڭ ءمانى «ياقين»، ياعني ابسوليۋتتىك تانىم كاتەگورياسى ارقىلى اشىلعان[5],» - دەيدى جانە بۇل ابسوليۋتتىك تانىمنىڭ جەتى ساتىدان تۇراتىنىن ايتادى. ولار: يسم-ۋل-ياقين، راسم-ۋل ياقين، ‘يلم-ۋل ياقين، ‘اين-ۋل ياقين، حاقق-ۋل ياقين، حاقيقات-ۋل حاقق-يل ياقين، اللاھ-ۋل حاقق-ل ياقين.[6] بۇل قاباتتاردىڭ ارقايسىسى ون مىڭ پەردەدەن تۇراتىنىن، بارلىعى جەتپىس مىڭ پەردە بارلىعىن، سول جەتپىس مىڭ پەردەدەن وتكەن ادامنىڭ اۋليەلىك دارەجەگە كوتەرىلىتىنىن ياساۋي بابامىز ءوزىنىڭ «پاقىر-ناما» اتتى شىعارماسىندا جازعان بولاتىن. وسى تانىمدىق قاباتتاردى قازىرگى كۇنى كۆانتتىق فيزيكانىڭ سۇيىق دەنەلەردى زەرتتەيتىن سالاسى ادام رۋحىنىڭ(جانىنىڭ) دا قاباتتارى ەكەندىگىن دالەلدەپ وتىر. سول جەتى نازىك قاباتتان تۇراتىن ادام جانىن بىلاي اتايدى: 1.ەفيرلى دەنە. 2. ءاسترالدى دەنە. 3.مەنتالدى دەنە. 4. كاۋزالدى دەنە. 5. ءينتۋيتيۆتى دەنە. 6. اسپان دەنەسى. 7. ءتاج دەنە.[7]  وسى نازىك جەتى قاباتتان تۇراتىن دەنەلەردىڭ ادامنىڭ جانى مەن ءتانى اجىراعاننان كەيىنگى قوزعالىسىن بىلايشا سيپاتتايدى. ەفيرلى دەنە – ادام قايتىس بولعان كۇننەن كەيىن توعىزىنشى كۇنى ولەدى. ءاسترالدى دەنە – ادام قايتىس بولعان سوڭ قىرقىنشى كۇنى ولەدى. مەنتالدى دەنە ادام قايتىس بولعاننان كەيىن توقسانىنشى كۇنى ولەدى[8]. ەگەردە ءبىز وسى كۆانتتىق فيزيكا عىلىمىنىڭ اشقان جاڭالىقتارىن قازاق حالقىنىڭ قايتىس بولعان كىسىنى جونەلتۋگە قاتىستى ادەت-عۇرىپتارىمەن سالىستىرا قارايتىن بولساق، وندا ەكەۋىنىڭ اراسىندا تىكەلەي ساباقتاستىق بارلىعىن كورۋىمىزگە بولادى. قايتىس بولعان كىسىنىڭ جەتىسى بەرىلەدى، قىرقى بەرىلەدى، ودان كەيىن ءجۇزى بەرىلەدى، جىلى بەرىلەدى. دەمەك، قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپتارى قايتىس بولعان كىسىنىڭ رۋحىنىڭ قوزعالىسىن نەگىزگە الىپ، ولاردىڭ قوزعالىسىنا بايلانىستى رۋحتىڭ ءار قاباتىمەن قوشتاسۋ ءراسمىن وتكىزەدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق حالقىنىڭ رۋح-ارۋاحقا قاتىستى سالت-داستۇرلەرىنىڭ قيالدان شىعارىلماعاندىعىن، ءدىني نەگىزى بارلىعىن جانە يسلام ءدىنى نەگىزدەرىمەن ساباقتاستىقتا قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى. بۇلارعا قوسا قازىرگى كۇنى قولدانىستا بار، بىراق سەبەبى بەلگىسىز قانشاما قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى بار. مىسالى، جاڭا تۋىلعان نارەستەنى قىرقىنان شىعارۋ، بەيسەنبى، جۇما سايىن ارۋاقتارعا ارنالىپ جەتى نان بەرىلۋى، تاعى سونداي عۇرىپتاردىڭ دا وسى رۋحتىڭ قوزعالىسىنا بايلانىستى قالىپتاسقان ايتۋىمىزعا بولادى. بۇل ياساۋي نەگىزىن سالعان تاريقات جولىنىڭ اياسى تىم كەڭ، تانىمى تەرەڭ، عىلىمي نەگىزى بولعاندىعىنان، ەكى دۇنيەنىڭ ىسىنەن حابارى بولعاندىعىن كورسەتەدى. بۇل مىسالدار قازاق حالقىنىڭ ءدىني دۇنيەتانىمى مەن يسلامدىق سالت-داستۇرلەرى تەك شاريعات شەڭبەرىمەن شەكتەلمەيتىنىن، تاريقات جولى ارقىلى دا قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى. سول سەبەپتى، شاريعات شەڭبەرىندە عانا ءبىلىم الىپ، حالىق الدىنا شىعىپ جۇرگەن يمامداردىڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىنىڭ تۇپكى ءمانىن تۇسىنە الماۋى زاڭدى قۇبىلىس. ويتكەنى، ول يمامنىڭ وعان ءبىلىمى دە، ورەسى دە جەتپەيدى.

تۇرىك حالىقتارىنىڭ يسلامدىق ءدىني تانىم نەگىزدەرىن قالىپتاستىرعان ابۋ حانيفا ءدىن مەن شاريعاتتىڭ، يمان مەن يسلامنىڭ ارالارىن ناقتىلاپ كورسەتىپ بەردى. يمام ماتۋريدي بولسا، اللانى تانتۋ ءۇشىن ناقىل مەن اقىلدى، سەزىم جۇيەسىن قوسا وتىرىپ، اللانىڭ دانالىعىن تانىتتى. ال، قوجا احمەت ياساۋي بولسا، ابۋ حانيفا مەن يمام ءماتۋريديدىڭ سالعان جولدارىن پايدالانا وتىرىپ، ءدىن مەن شاريعات اراسىنداعى ەرەكشەلىكتىڭ ىشكى مازمۇنىن اشىپ، ءار حالىقتىڭ اراب داستۇرشىلدىگىن قابىلداماي-اق، مۇسىلمان بولۋى، ءوزىنىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرىپىن ساقتاپ قالۋ مۇمكىندىگىن كورسەتىپ بەردى. ول ناقىل مەن اقىلعا، سەزىم جۇيەسىنە جۇرەكتى مەكەن قىلعان رۋحتى قوستى. ءسويتىپ، ادام بالاسىنىڭ اللانى تانۋ مۇمكىندىگىن ودان ارى كەڭەيتتى. يسلام الەمى ءوز دامۋىنىڭ جاڭا ساتىسىنا قادام باستى. ابۋ حانيفا مەن يمام ماتۋريدي جولى ءياساۋيدىڭ سوپىلىقتى تاريقات دارەجەسىنە كوتەرگەننەن كەيىن كەڭىنەن تارالدى. ويتكەنى، يسلام الەمى حالىقتارى يسلام دىنىندە بولا تۇرىپ تا، ءار حالىق ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋى مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزگەن بولاتىن. قوجا احمەت ياساۋي يسلام دىنىندەگى يمانعا قاتىستى بەس پارىزدى الىپ، شاريعاتتى-قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جولىن تولىعىمەن تۇرىكتەردىڭ كونەدەن كەلە جاتقان داستۇرىنە بەردى. ويتكەنى، بۇل ۇزاق عاسىرلار بويىنا سىناقتان وتكەن، تۇرىك قوعامىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جول ەدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە بۇل جولدى يسلام تاريحىندا «مۇحاممەدتىڭ ءدىنى، احمەتتىڭ جولى»[9] دەيتىن بولدى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ بۇل تاجىربەسىنەن وزگە حالىقتاردىڭ وكىلدەرى دە ۇلگى الىپ، جەكە تاريقاتتار قۇرىپ، ءوز حالىقتارىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىستارىن قايتادان قالپىنا كەلتىرە باستادى. بۇل ءبىر تۇرىك حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ ءوزىنىڭ ءتىلى مەن داستۇرلەرىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. وسىلاي ابۋ حانيفا مازحابى مەن يمام ماۋتريدي مازحابتارى يسلام الەمىنە كەڭىنەن تارالۋىنا مۇمكىندىك الدى. ەندىگى كەزەكتە قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۇرىكتىڭ رۋحاني دەربەستىگىن قايتىپ قالپىنا كەلتىرگەندىگى تۋرالى ماسەلەگە كەڭىرەك توقتالىپ كورەلىك.

ءبىز جوعارىدا قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ رۋح-ارۋاققا قاتىستى ۇستانىمى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني دۇنيەتانىمىنا سالت-ءداستۇر رەتىندە ەنگەنىن جانە ولاردىڭ ارتىندا ناقتى رۋحاني تىرەكتەر بولعاندىعىنا كوز جەتكىزدىك. تۇرىكتەردىڭ بۇدان باسقا دا كونە داۋىردەن كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرىپتارى بار بولاتىن. ول سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتاردىڭ قالىپتاسۋى، تىلدەردىڭ پايدا بولۋى وزدىگىنەن بولا سالعان جوق. ولاردى ۇيرەتكەن، قالىپتاستىرعان تۇرىك حالقىنىڭ وزىنە كەلگەن پايعامبارى بولعاندىعىنا كۇمان كەلتىرە المايمىز. ويتكەنى، قۇران كارىمدەگى «ەي، مۇميندەر، ءار بىرىڭە ءبىر شاريعات، ءبىر جول بەردىك. اللا قالاسا، سەندەردىڭ بارلىعىڭدى ءبىر ۇممەت جاسار ەدى.[مايدا، 5/48]»، ء«ار ۇممەت ءۇشىن ءبىر ەسكەرتۋشى بولعان ەدى. [فاتىر،35/24]») اياتتار جەر بەتىندەگى بارلىق حالىقتارعا پايعامبارلار جىبەرىلگەنىن كورسەتەدى. يمام ماتۋريدي جالپى پايعامبارلىق ماسەلەسىنە تالداۋ جاساي كەلە، ادام بالاسى جاراتىلعاننان كەيىن ونىڭ وزدىگىنەن جابايى ءومىر سۇرمەي، جانۋارلار الەمىنەن اجىراۋىنا ىقپال ەتىپ، ءبىر-بىرىمەن ءتۇسىنىسۋ ءۇشىن ءتىل بەرىپ، تابيعات قۇبىلىستارىن تانىتۋ، ول قۇبىلىستارعا ات قويىپ، سان ءتۇرلى وسىمدىكتەردى پايدالانۋ جولدارى  مەن جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋ سياقتى ادامعا قاجەتتى ارەكەتتەردىڭ بارلىعى اللا تاراپىنان جانە ءار توپقا جىبەرىلگەن پايعامبارلار ارقىلى ىسكە اسقاندىعىنا تالداۋ جاسايدى. ابۋ حانيفا بولسا، جاراتىلعان قانشاما زاتتاردىڭ كەيبىر حالىق ءۇشىن ادال بولسا، اللا تاعالا ولاردى باسقا حالىق ءۇشىن ارام ەتكەنىن ايتادى. سانسىز زاتتار بار، ولاردى قولدانۋ ءۇشىن ادامدارعا ءامىر ەتتى. ال، باعزى ادامدارعا ولاردى قولدانۋعا تىيىم سالدى. اللا تاعالانىڭ بۇل حيكمەتىندە، دانالىعىندا قانشالىقتى ءمان بار ەكەندىگىن وسى ماسەلەنى كەڭىرەك تالداپ كورەتىن بولساق، ونىڭ نازارىنان ەشبىر زارەدەي نارسەنىڭ تىس قالماعانىنا كوزىمىز جەتەدى. مىسالى، قازاق حالقىنىڭ سۇيىكتى تاعامىنىڭ ءبىرى – جىلقىنىڭ ەتى. قازاق حالقىن جىلقىنىڭ ەتى مەن قازىسى، قىمىزىسىز كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ال، ارابتار ءۇشىن جىلقى ەتى ارام. ارابتار بۇل تاعامدى جەي المايدى. ارابستاننىڭ مي قايناتقان ىستىعىندا جىلقىنىڭ ەتىن جەۋ،  ولار ءۇشىن وزدەرىنە قاستىق جاساعانمەن بىردەي بولار ەدى. ويتكەنى، ولاردىڭ تابان استىندا قان قىسىمدارى كوتەرىلىپ، ءولىپ كەتكەن بولار ەدى. ال، قازاق حالقى قىستى كۇندەرى جىلقىنىڭ ەتىسىز كۇن كورە المايدى. اسىرەسە، ارقانىڭ ۇيتقىعان بورانى مەن ايازىندا جىلقىنىڭ ەتىن جەمەي كۇن كورۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ءار قازاق تۇسىنەدى. سونداي-اق، كۇرىش ەگىپ، الا جازداي سۋدان شىقپايتىن كورەي حالقى ءۇشىن ءيتتىڭ ەتىن جەۋى دە تابيعي ەرەكشەلىك ەكەندىگىن تۇسىنۋگە ءتيىسپىز. بۇل ەرەكشەلىكتەرگە قاراپ وتىرىپ، ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتقان ۇلى اللانىڭ قۇدىرەتى مەن عالىمدىعىنا، ول بىلمەيتىن جارىق دۇنيەدە ەش نارسەنىڭ جوقتىعىنا، ول ءوزى جاراتقان ءاربىر جاراتىلىستى وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن جاراتقاندىعىنا كوزىمىز جەتە تۇسەدى.  

 ادامزات قوعامى بەلگى ءبىر دەڭگەيگە جەتكەن كەزدە، ولارعا بەلگىلى ءبىر جولمەن ءجۇرۋى، بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتارعا مويىنۇسىنۋ قاجەتتىگى دە تۋىندادى. ولاردى دا ادام بالاسىنا ۇيرەتكەن دە، جول كورسەتكەن دە، پايعامبارلار ارقىلى ىسكە اسىرعان دا اللا تاعالانىڭ ءوزى بولاتىن. بۇل كەز-كەلگەن حالىقتىڭ ءتىلى دە، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى دە وزگەرتۋگە بولمايتىن كيەلى، قاسيەتتى قۇندىلىقتار ەكەندىگىن كورسەتەدى. ويتكەنى، بۇل قاسيەتتى قۇندىلىقتاردى ءار حالىق وزدىگىنەن تاپقان جوق. بۇلار ءار حالىقتىڭ وزىنە ارنايى، ءوزىنىڭ پايعامبارلارى ارقىلى بەرگەن اللانىڭ نىعمەتتەرى ەدى. سوندىقتان، باسقا ءدىندى قابىلدادىم دەپ، ول نىعمەتتەردەن باس تارتۋ، اللانىڭ وزىنە قارسى شىعۋ بولار ەدى. قوجا احمەت ياساۋي اللا تاعالانىڭ دانالىعىنا مويىنۇسىنا وتىرىپ، ابۋ حانيفا كورسەتىپ بەرگەن جولدى، ءدىن مەن شاريعاتتىڭ ەكى بولەك دۇنيە ەكەندىگىن نەگىزگە الىپ، قۇران اياتتارىنا سۇيەنىپ، تۇرىك حالقىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىن وزىنە قايتارىپ بەردى. ول بۇل ماسەلەنى ءوزىنىڭ «فاتاۆا-ي ءتانبيح»(پاتۋالار كورسەتكىشى) اتتى ەڭبەگىندە جازعان بولۋى كەرەك دەپ توپشىلايمىز. الايدا، ول كىتاپتىڭ بىزگە دەيىن جەتپەۋى بۇل ماسەلەنى تولىق اشىپ كورسەتۋگە قولبايلاۋ بولىپ وتىر. ەندىگى كەزەكتە ا.سمانوۆ ايتقان ءپىر ماسەلەسىنە كەزەك بەرەلىك.

ءپىر دەگەنىمىز، ا.سمانوۆ مىرزا ايتقانداي ۇستاز. بىراق ول قانداي ۇستاز؟ ماسەلە وسىندا. ءپىر-مۋرشيد اللانى تانىعان، اللاعا جەتكەن جانداردى-اۋليەلەردى عانا مۋرشيد-ءپىر دەيدى. ولاي بولسا، اۋليەلەردىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق قايتىپ كاپىر بولماق؟ قاسيەتتى قۇراندا مىناداي ايات بار: «ماعان ۇمتىلعان جانداردى مەن، مىندەتتى تۇردە ماعان كەلەتىن جولعا سالامىن»[29/69]-دەيدى. دەمەك، اللا تاعالا وزىنە ۇمتىلعان جانداردى تۋرا جولعا سالاتىندىعى تۋرالى اشىق ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ ەكىنشى ءبىر اياتىندا «سەن ماعان قاراي جول تارتقانداردىڭ سوڭىنان ءجۇر» [31/15] – دەپ ءامىر ەتەدى. جانە ءبىر اياتىندا «ەي، اللاعا مويىنۇسىنعاندار! اللادان قورقىڭدار جانە اللانىڭ دوستارىمەن بىرگە بولىڭدار!» [9/119]، – دەيدى. اللا تاعالانىڭ ءوزى وسىلاي بۇيىرىپ تۇرسا، وندا ءپىر-مۇرشيدتەرگە قول بەرۋ، ونىڭ رۋحاني جەتەكشىلىگىن مويىنداۋ ءاربىر مۇسىلمانننىڭ موينىنا ارتىلعان مىندەت بولمايدى ما؟ ولاي بولسا، پىرگە قول بەرگەندەر نەلىكتەن كاپىر بولادى؟ جالپى قازاق حالقى قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدان بەرى سول  اۋليەلەردىڭ، پىرلەردىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق ەدىك. سوندا ءبىزدىڭ اتا-بابامىز تۇگەلىمەن كاپىر بولعانى ما؟ الدە، ا.سمانوۆ مىرزا بىزگە باسقا ءدىني تانىمدى ۋاعىزداپ وتىر ما؟ مىنە، وسى ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن ايىرۋ، دۇرىس جولدى تاڭداۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. قازاق حالقى ءوزىنىڭ يمانىنىڭ بەرىكتىگى جاعىنان ەشبىر مۇسىلمان حالقىنان ارتىق بولماسا، كەم بولعان ەمەس. «جەسىرىن جىلاتپاعان، جەتىمىن قاڭعىتپاعان»، باسقا حالىقتارعا ءتان قوعامداعى بار ازعىندىقتان ادا، تۇرمەسى، ونى قامايتىن قىلمىسكەرى بولماعان حالىق-قازاق حالقى بولاتىن. مىنە، سونداي حالىقتى رۋحاني تازالىقتان، دىنىنەن، اللا جولىنان اداستىرماعان سول پىرلەر بولاتىن. ءوز زامانىندا قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ 99 مىڭ شاكىرتى بولعاندىعى ايتىلادى. ولاردىڭ بارلىعى تۇركى الەمىنىڭ جەر-جەرىنە بارىپ، سوپىلىق جولدىڭ تۇركىلىك باعىتى-ياساۋي جولىن تاراتتى. ورتالىق ازيا، كىشى ازيانى مەكەندەگەن تۇركىلەر ءوز مادەنيەتىمەن قايتا قاۋىشسا، بالقان تۇبەگى، ءۇندىستان جەرىندەگى حالىقتار سول ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ارقاسىندا مۇسىلمان بولدى. وسى ولكەلەردىڭ قايسىسىنا بارساڭ دا ياساۋي جولى وكىلدەرى-اۋليەلەردىڭ قابىرلەرىن كەزدەستىرە الاسىڭ. ولار تەك سوپىلىقتى ەمەس، سونىمەن بىرگە تۇركى مادەنيەتىن دە سول ولكەلەرگە تاراتقان بولاتىن. ورتا عاسىرلاردا تۇركىلەردىڭ شارىقتاپ، دامۋى دا، ىدىراپ مەملەكەتتىگىنەن ايىرلۋى دا، وسى ياساۋي جولىنىڭ قوعامداعى ءرولىنىڭ ارتۋى مەن باسەڭدەۋىنە تىكەلەي بايلانىستى بولدى. جوشى ۇلىسىنىڭ التىن وردا اتانىپ، الەمدىك دەرجاۆاعا اينالۋى – ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ ەڭبەگى بولاتىن. الەمدەگى ەڭ ادىلەتتى قوعامدى ورناتىپ، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىتقالاتقان»، «جارلىسى مەن بايىن تەڭ ەتكەن» وسى ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ ارقاسى ەدى. ابسوليۋتتىك بيلىك حاندا دا، بيدە دە، قارادا دا بولعان جوق. ابسوليۋتتىك بيلىك – تەك زاڭعا-شاريعاتقا بەرىلگەن بولاتىن. حان باسقا ەمەس، ءوزىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنداعى قۇلىن جازالاۋعا قۇقى بولمادى. ءاربىر ادام زاڭ الدىندا عانا جاۋاپ بەرەتىن. حاننىڭ قولىندا تەك ساياسي بيلىك قالىپ، رۋحاني بيلىك پەن زاڭ-شاريعات بيلىگى تولىعىمەن بيلەردىڭ-ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ قولىندا بولدى. رۋ، تايپالاردىڭ، جۇزدەردىڭ قالىپتاسۋى، مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنىڭ كونە تۇركىلىك سيپات الۋى وسى ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ ەڭبەگى بولاتىن. قازىرگى ەۆرازيا كەڭىستىگىن مەكەندەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ دەنى سول كەزەڭدە سول رۋ، تايپالار مەن جۇزدەردىڭ قۇرامىندا ەدى. وكىنىشكە وراي، وزبەك حان قايتىس بولىپ، ورنىنا ۇلى جانىبەك حان تاققا وتىرعان سوڭ ءدىني-يدەولوگيانى وزگەرتىپ، اراب داستۇرشىلدىگىن اكەلۋى مەملەكتتىڭ ىرگە تاسىن شايقالتتى. حاننىڭ ءدىني يدەولوگيانى اۋىستىرۋداعى ماقساتى، بيلەر ينستيتۋتىن ىدىراتىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ پارسىلىق جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ، ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋ بولاتىن.  ونىڭ بۇل ساياساتى اسان قايعى باستاعان ياساۋي جولى وكىلدەرى تاراپىنان قارسىلىققا تاپ بولدى. ولار سوڭدارىنا ەرگەن حالىقتى ەرتىپ، الاش مەملەكەتىن قالىپتاستىردى. ودان كەيىن التىن وردا مەملەكەتى، وزبەك ۇلىسى، قازاق حاندىعى سياقتى مەملەكەتتەر كۇيرەدى. سول مەملەكەتتەردىڭ كۇيرەۋىندەگى باستى سەبەپ، زاڭدىلىق ياساۋي جولىنان شەگىنۋ بولدى. بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقى ءوز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتتى مەملەكەتىن قالىپتاستىرىپ، ىرگەسىن ەندى بەكىتە باستاعاندا، تاعى دا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى نەگىزدەرىنە توقتاۋسىز شابۋىلدىڭ باستالۋى – اسا قاتەرلى فاكتور ەكەندىگىن ايتپاسا بولمايدى. ەڭ وكىنىشتىسى، بۇل شابۋىلدىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرۋى ءتيىس – قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى اتىنان جۇرگىزىلۋى بولىپ وتىر.

ەندىگى كەزەكتە ابدىعاپپار سمانوۆ مىرزانىڭ كىم ەكەندىگى تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەرىپ كەتكەن دۇرىس قوي دەيمىن. ونى مەن تەرەڭ قازبالاپ، ۇزاققا بارعىم جوق. سمانوۆتار اۋلەتى جايلى ارنايى جازىلعان ماقالا بار ەدى. سول ماقالادان قىسقاشا ءۇزىندى بەرسەك جەتكىلىكتى بولار دەگەن ۇمىتتەمىن. ماقالا «قاسقىرعا قوي باقتىرعان قازاعىم-اي» دەپ اتالادى. ماقالا اۆتورى – ەردوس ءسالىمتاي. (http://www.masa.kz/article/view/id/1949 )

ماقالادا مىناداي جولدار بار:

«ولاردىڭ تۇپكىلىكتى قازاقستاندىق بولۋىنا كەيبىر ماعلۇماتتار بويىنشا ابدىعاپپاردىڭ 1989 جىلى زاڭسىز ميتينگىلىەرگە قاتىسىپ، رەسمي بيلىكتىڭ نازارىنا ءتۇسىپ قالۋى اسەر ەتكەن كورىنەدى. ول كەزدە بۇگىنگىدەي بەرىك شەكارا جوق،سمانوۆتار ەكى ەلدەگى ءدىني وقيعالارعا دا تەڭ قاتىسىپ جۇرە بەرگەن. ابدىعاپپار سمانوۆتىڭ  «تازا ءدىندى» تاراتۋعا بەل شەشە كىرىسۋىنە  ونىڭ 1992 جىلى ساۋد ارابياسىنىڭ يسلامي باسقارماسىنىڭ شاقىرۋىمەن جاساعان قاجىلىق ساپارى شەشۋشى اسەر ەتكەن. وسى ساپاردا ابدىعاپپار دۇنيەجۇزىلىك يسلام ليگاسىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، قازاقستاندا وسى ۇيىمنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن قۇرىلىمدار قۇرۋعا بەل بۋادى. وسى وقيعالاردان كەيىن ساراعاشتا «تاياقتى يشان» مەدرەسەسى پايدا بولادى.

قازاقستاندا «تاۋحيدتى» ورنىقتىرىپ، «تازا يسلامدى» جايۋ سمانوۆتار ءۇشىن وڭايعا تۇسە قويعان جوق. ولاردىڭ باسىنا بىرنەشە مارتە قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، كۇماندى ءدىني اعىمعا ۇنەمى سەنىمسىزدىكپەن قاراعان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ءجىتى باقىلاۋىندا بولدى. وعان سەبەپ بولعان جاعدايلار دا جوق ەمەس. 2004 جىلى تۇتاستاي ورتالىق ازيانى ءدۇر سىلكىندىرگەن ايگىلى تاشكەنتتەگى جارىلىستار قازاقستان وكىمەتىنىڭ ەتەك-جەڭىن ءبىرشاما جيعىزدى. قۇزىرلى ورىنداردىڭ اعايىندى سمانوۆتارعا شۇيلىگۋىنە تاشكەنتتىڭ كيبراي اۋدانىنداعى ميليتسيا بەكەتىندە «شاھيد بەلبەۋىن» ىسكە قوسىپ، كوز جۇمعان «سەمەي جاماعاتى» سودىرلىق توبىنىڭ ليدەرى يسا ەرۋوۆ ەسىمدى ازاماتتىڭ العاشقى ءدىني ءبىلىمدى ءدال وسى سمانوۆتاردىڭ مەدرەسەسىنەن الۋى اسەر ەتتى دەگەن پىكىر بار. قالاي بولعانمەن دە 2005 جىلى 22 ءساۋىرى كۇنى وڭتۇستىك قازاقستان مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق ەكونوميكالىق سوتى سارىاعاش اۋداندىق پروكۋرورىنىڭ تالابىمەن قمدب فيليالى «تاياقتى يشان» مەشىتى جانىنداعى «ۋباي يبن كااب» (سمانوۆتار مەدرەسەسىنىڭ اتاۋى) مەدرەسەسىنىڭ قىزمەتىن توقتاتۋ جونىندە سىرتتاي شەشىم شىعارادى.»

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىم! كەزىندە ۋاححابيلىك يدەولگيانى جايۋ ءۇشىن بارىن سالعان ا.سمانوۆتىڭ، بۇگىن كەلىپ ءبىز قمدب-نىڭ باستى ۋاعىزشىلارىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىرعانىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز. سوندا ءبىز كىمدى الداپ ءجۇرمىز؟ قايدا بارا جاتىرمىز؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن جان بار ما؟

زىكىريا جانداربەك 

Abai.kz