قاراباقتاعى جاعدايدا تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماعىن سىنعا تۇسپەك

وسى سەنبىدە  ءازىربايجان مەن ارمەنيا  اراسىنداعى تاۋلى قاراباق داۋى قايتا تۇتاتانىپ، قارۋلى قاقتىعىستار ورىن الدى. ءازىربايجان قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتەرىنە سۇيەنسەك،  ارمەنيا ءبىرىنشى بولىپ، حالىقارالىق بەيبىتشىلىك كەلىسىمدەرىن بۇزعان. 2 ءساۋىر كۇنى ەكى تاراپ اراسىنداعى ۇزاق جىلدارعى جانجال قايتا تۇتانىپ، اسكەري سوعىس شارالارى باستالعان.

كەشەگى قاقتىعىستار كەزىندە ارمەنيا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ 6 تانكىسى، 15 ارتەلەريالىق قوندىرعىسى جانە ينجينەرلىك جابدىقتار جويىلىپ، 100-دەن استام اسكەرى جاراقات العان جانە 18 ساربازى كوز جۇمعان.

(تاۋلى قاراباقتاعى قاقتىعىستار)

ال ءازىربايجان ارمياسى ارمەنيا شابۋىلدارىنا قارسى  قايتا سوققى جۇرگىزگەن. 12 ازىربايجاندىق سارباز كوز جۇمىپ، 1 تانكى ىستەن شىققان جانە مي-24 تىكۇشاعىن ارمەنيا قك-ءى اتىپ تۇسىرگەن.

2 ساۋىردەگى ارمەنيا قك-ءنىڭ پروۆاكاتسيالىق شابۋىلدارىنان كەيىن  ءازىربايجان كونتر-وپەراتسيا جۇرگىزگەن. ەكى مەملەكەت اراسىنداعى اسكەري  قاقتىعىستار قاراباقتاعى اگدەرە-تەرتەر-اگدام جانە حودجاۆەند-فيزۋلي جەرلەرىندە ءجۇرىپ جاتىر.

قازىرگى تاڭدا ءازىربايجان قارۋلى كۇشتەرى  تالىش ەلدى-مەكەنىن ارمەنيا اسكەرىنەن ازات ەتكەن. سونداي-اق، شابۋىلدار گەرەنبوي اۋدانى مەن نافتالان قالاسىندا جانە سەيسۇلان ەلدى-مەكەنىندە دە بولعان.

ارىزبايجاندىق باق-تىڭ مالەمەتتەرىندە ءدال قازىر اتالمىش ەلدى-مەكەندەردە اسكەري سوعىس رەجىمى ەنگىزىلىپ،  قارۋلى قاقتىعىستاردىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە دايىندىقتار جۇرگىزىلىپ جاتقىنى ايتىلادى.

وڭتۇستىك-كاۆكازدىق ەكى مەملەكەت اراسىنداعى جانجالدار 1988 جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. تاۋلى قاراباق پەن ونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن جەتى اۋدان (بۇل ءارىزبايجان تەرريتورياسىنىڭ 20 پايىزىن قۇرايدى – رەد.) ارمەنيا قك-ءنىڭ   وككۋپاتسياسىندا.

ال 1994-جىلدىڭ مامىرىندا ەكى تاراپ قارۋلى قاقتىعىستاردى دوعارۋ جانە ماسەلەنى بەيبىت جولمەن شەشۋ تۋرالى كەلىسىمدەرگەن كەلگەن. سودان بەرى، ەقىۇ-نىڭ  مينسك توبىنا مۇشە رەسەي، فرانتسيا جانە اقش اراسىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ازىرگە بۇل كەزىسسوزدەردىڭ ەشبىرىنىڭ ناقتى ناتيجەسى جوق.

ارمەنيا وككۋپاتسيالاعان تاۋلى قاراباق تەرريتورياسىن ازىربايجانعا قايتارىپ بەرۋ تۋرالى بۇۇ-نىڭ 4 رەزوليۋتسياسىن سەرج سارگوسيان باسقاراتىن مەملەكەت ءالى ورىنداماعان.

رەسەيلىك «gazeta.ru» باسىلىمىنىڭ دەرەكتەرىندە ءازىربايجان قورعانىس مينيسترلىگى قاراباق اۋماعاندا قارۋلى قاقتىعىستارعا جول بەرمەۋ تۋرالى بەيبىت كەلىسىمدەردى  ارمەنيا قك 130 رەت بۇزعاندىعىن ايتقانى جازىلعان.

(سۋرەتتە ءازىربايجان قك-ءنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ باسشىسى ۆاگيف ديارگاحلى)

«ارمەنيا قك قازىر اتالمىش اۋماقتا 60, 82 جانە 120 ميلليمەترلىك مينومەتتەر مەن ۇلكەن كوليبرلى پۋلەمەتتەر قولدانىپ جاتىر»،-دەيدى ءازىربايجان قورعانىس مينيسترلىگى ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ باسشىسى ۆاگيف ديارگاحلى. سونداي-اق، ديارگاحلى مىرزا 200-گە جۋىق ازىربايجاندىق ساربازدىڭ كوز جۇمعانىن تەرىسكە شىعارعان.

ال ارمەنيا پرەزيدەنتى سەرج سارگوسيان مىرزا، 18 ارميان ساربازىنىڭ قاراباقتاعى قاقتىعىستار كەزىندە وپات بولعانىن راستاعان. بۇل تۋرالى رەسەيلىك «vesti.ru» سايتى جازادى.

(سۋرەتتە ارمەنيا پرەزيدەنتى سەرج سارگسيان)

سارگوسيان مىرزانىڭ ايتۋىنشا، ءازىربايجان قك قاراباق اۋماعىندا تانكى جانە اۋىر ارتەلەريانى قولدانعان.

ازىربايجاندىق «Oxu.az» سايتىنىڭ حابارلاۋىنشا، قاراباقتاعى قاقتىعىستار كەزىندە قازا تاپقاندار اراسىندا بەيبىت تۇرعىندار دا بار.

ءازىربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ ارمەنيا تارابى مينكس كەلىسىمدەرىن بۇزعانىن جانە بۇۇ تەرريتوريالىق تۇتاستىق تۋرالى شەشىمىن ورىنداماي وتىرعانىن ايتقان.

(سۋرەتتە ءازىربايجان جانە تۇركيا پرەزيدەنتتەرى - اليەۆ جانە ەردوعان)

«وكىنىشكە وراي، ارمەنيا وككۋپاتسيالاعان قاراباق جەرىن قايتارىپ بەرۋ ءۇشىن بىرنەشە تالاپتار قويىپ وتىر. ءبىز بارىنشا بەيبىت جولمەن ماسەلەنى شەشۋگە بار كۇشىمىزدى سالدىق. ءبىز ءازىربايجاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بارىنە دايىنبىز. بۇۇ  وسىدان 20 جىل بۇرىن، قاراباقتى قايتارىپ بەرۋ تۋرالى 4 رەزوليۋتسيا قابىلدادى. ارمەنيا وسىلاردى ءالى كۇنگە دەيىن ورىنداعان جوق»،-دەيدى اليەۆ مىرزا.

«نaqqin.az» سايتىنىڭ مالىمەتەرىنە سۇيەنسەك، ەكى تاراپ اراسىنداعى جانجالدىڭ قايتا تۇتاتۋىنا كۇنى كەشە عانا اقش-تا وتكەن انتيادرولىق سامميت سەبەپكەر بولعان. اليەۆ پەن سارگوسيان قاتار قاتىسقان سامميتتە ءازىربايجان پرەزيدەنتى ارمەنيانىڭ بۇۇ شەشىمىن ورىنداۋدان باس تارتىپ وتىرعانىن اشىق ايتىپ، ايىپتاعان. وسىدان كەيىن سارگوسيان ءوزىنىڭ قورعانىس مينيسترىمەن كەڭەس وتكىزگەن. ال ەكىنشى كۇنى قاراباقتا قاقتىعىستار ورىن العان.

تاعى ءبىر ازىربايجاندىق «trend.az» سايتىنىڭ جازۋىنشا، تاۋلى قاراباقتاعى قاقتىعىستاردىڭ قايتا تۇتانۋىنا  تۇركيا پرەزيدەنتى تايىپ ەردوعان مەن اليەۆتىڭ كەزدەسۋى سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن.

ەردوعاننىڭ اليەۆپەن تۋىستىق قارىم-قاتىناستا ەكەنىن جانە ەردوعاننىڭ ازىربايجانعا جىلى قارايتىنىن باق ءبىرازدان بەرى ايتىپ-اق، كەلەدى. ءتىپتى تۇركى جۇرتىنىڭ ورتاق ارمياسىن قۇرۋ تۋرالى يدەيانى ۇسىنعان ەردوعان ءوز كەزەگىندە تۇركيا مەن ءازىربايجان اسكەر بىرىكتىرەتىنىن ايتقان ەدى.

تۇركيالىق «Anadolu.tr» باسىلىمىنىڭ حابارلاۋىنشا، قاراباقتاعى قاقتىعىستارعا قاتىستى تۇركيا پرەزيدەنتى اليەۆكە ارنايى حابارلاسىپ، كومەك قولىن سوزۋعا دايىن ەكەندىگىن جەتكىزگەن. بۇل اقپاراتتى ءازىربايجان پرەزيدەنتىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى دە راستاپ وتىر.

«مinval.az» اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، قازىر پاكىستان رەسپۋبليكاسى ارنايى تەلەگرامما جولداپ، تاۋلى  قاراباق جانجالىنا بايلانىستى ازىربايجانعا اسكەري كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەندىگىن بىلدىرگەن.

قاراباق جانجالى كىمدەرگە پايدالى؟
ءدال وسى تاقىرىپتا بولجام جاساۋ قيىن بولعانىمەن، قاراباق جانجالى كىمدەرگە ءتيىمدى؟ باجايلاپ كورسەك، بۇل سوعىس ءبىرىنشى كەزەكتە ۆلاديمير پۋتينگە پايدالى. وتكەن جولعى تۇركيا مەن ارادا بولعان سۋ-24 ۇشاعىنا قاتىستى وقيعادا ءازىربايجان انكارانىڭ پوزيتسياسىن اشىق قولداعان ەدى. ارينە، كرەمل قوجايىنى بۇعان تيىسىنشە جاۋاپ قايتارۋى كەرەك-ءتىن. سونىقتان پۋتين تۇركياعا كەتكەن ەسەسىن اليەۆ ارقىلى الۋدى ءجون كورەدى. ەردوعانعا تىكەلەي سوعىس اشا الماعاندىقتان، ارمەنيانى قوت-قوتتاپ، ازىربايجانعا قارسى قويۋى دا مۇمكىن. سەبەبى، ارمەنيا ەاەو-عا مۇشە، حريستياندىق رەسەيدىڭ فورپوستى.

ەكىنشىدەن، اقش پەن رەسەي اراسىنداعى باسەكەلەستىكتە، رەسەي تاعى ءبىر مارتە جەڭىلىس تاپقان ەدى. سيرياداعى جانجالداردى بەيبىت جولمەن شەشۋدە اقش ديپلوماتياسى جەڭىسكە جەتىپ، رەسەي اساد ەلىنەن ءوز اسكەرىن قايتارىپ العانى بەلگىلى. دەمەك، قاراباق جانجالىن قايتا ءورشىتۋ ارقىلى كرەمل رەۆانش الۋدى كوزدەيدى.

ستسەناري سول باياعى، ارمەنيا قاراباقتا پروۆوكاتسيا جاسايدى، ناتيجەسىندە بىرنەشە بەيبىت تۇرعىن قازا بولادى. ارمەنيا مەن ءازىربايجان اراسىنداعى جانجال كۇشەيگەن تۇستا ماسكەۋ  اراعايىندىق جاساپ، اسكەرىن كىرگىزۋ ارقىلى جاعدايدى رەتتەۋشى رولگە يە بولادى.

سول سول-اق، ەكەن، اليەۆ ۆاشينگتوندا انتيادرولىق كەڭەستە جۇرگەن كەزدە ارمەنيا پروۆوكاتسيا جاسادى. الايدا پۋتين ۇلكەن سەنىم بىلدىرگەن ارمەنيا قارۋلى كۇشتەرى العاشقى شايقاستا-اق، جەڭىلىپ قالدى. ارمەنيانىڭ قاراباقتا 20 جىل بويى قۇرعان اسكەري كۇشى ءازىربايجاننىڭ ءبىرىنشى شابۋىلىنا توتەپ بەرە المادى.

سارگوسيان اقىرىندا ءوزىنىڭ ماسكەۋلىك قوجايىنىنان كومەك سۇرادى. ءازىربايجان العاشقى جەڭىسىن تويلاپ جاتقاندا رف قورعانىس ءمينيسترى سەرگەي شويگۋ ءبىرىنشى بولىپ، ودان كەيىن رف ءسىم  سەرگەي لاۆروۆ بار، اقىرىندا رف پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ ءوزى تەلەفون سوعىپ، تاراپتاردى سوعىستى توقتاتۋعا شاقىردى.

بۇل جەردە رەسەيلىك باق-تىڭ دا ءرولى باسىم ەدى. قاراباق جانجالى قايتا تۇتانعان سەنبىنىڭ تۇنىندە  رەسەيلىك باق قاراباقتا جۇرگەن ەدى (قانداي جولمەن جانە قالاي سوعىس وشاعىندا رەسەيلىك باق جەتتى بەلگىسىز). ديزينفورماتسيالىق ساياساتتى جاقسى ۇستانعان رەسەيلىك باق رەسەيلىك پروپوگاندانى ناسيحاتتاۋعا كىرىستى. دالىرەك ايتساق، قاراباقتاعى قاقتىعىستارعا اقش پەن ەردوعاندى كىنالاۋ باستالدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۋكراينا داعدارىسىن ەسكە تۇسىرەدى.

ال پروۆوكاتورلىق جاساپ، جانجالدى تۇتاندىرعان ارمەنيا العاشقى جەڭىلىستەن كەيىن حالىقارالىق قاۋىمداستىققا شاعىمدانىپ، ازىربايجاندىق اگرەسسيانى دوعارۋدى تالاپ ەتتى. الايدا سارگوسيان مىرزا سوعىستىڭ ءازىربايجان تەرريتورياسىندا ءجۇرىپ جاتقانىن ەسكەرمەگەن بولسا كەرەك. ال ءازىربايجاننىڭ مەملەكەتتىك تەرريتورياسىندا ارمەنيا ارمياسى قايدان ءجۇر؟ تاعى ءبىر پارودوكس.

قاراباققا قاتىستى كەرري نە دەدى؟

ۆاشينگتونداعى اليەۆ پەن اقش مەمحاتشىسى دجون كەرريدىڭ كەزدەسۋىندە (انتيادرولىق سامميت اياسىندا) قاراباق ماسەلەسى دە ءسوز بولعان. وندا تاۋلى قاراباققا قاتىستى اقش ءازىربايجاندى قولدايتىنىن جانە ماسەلەنىڭ بەيبىت جولمەن شەشىلۋىنە كۇش سالاتىنىن جەتكىزگەن.

(كوللاج - ۆاشينگتوندا كەزدەسكەن ەكى پرەزيدەنت باراك وبامانىڭ قاسىندا)

ء«بىز تاۋلى قاراباقتاعى ماسەلەنىڭ تەز ارادا جانە بەيبىت جولمەن شەشىلۋىن قالايمىز. قاراباقتاعى جاعدايلاردى  جانە ءازىربايجانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋى كەرەك»،-دەيدى كەرري.

گەرمانيا كىمدى قولدايدى؟

نەمىس بۋندەستاگىنىڭ دەپۋتاتى مارك گاۋپتمان تاۋلى قاراباقتاعى قاقتىعىستارعا قاتىستى مالىمدەمە جاساپ، ازىربايجانعا قولداۋ كورسەتەتىنى ايتتى.

«گەرمەنيا جانە ەو ارمەنيانىڭ تاۋلى قاراباقتى وككۋپاتسيالاۋىن زاڭسىز دەپ تانيدى. مينسك توبىنىڭ كەلىسىمدەرىنە سايكەس، بۇۇ، ەقىۇ جانە ەۋروپا كەڭەسىنىڭ شەشىمىن ارمەنيا تەز ارادا ورىنداۋى ءتيىس»،-دەدى.

وا ەلدەرى جانە قازاقستان نەگە ءۇنسىز؟

قازىرگى تاڭدا تاۋلى قاراباقتاعى جانجالدارعا قاتىستى ءازىربايجاننىڭ پوزيتسياسىن قولداپ، ارمەنيانى باسۋعا شاقىرعان مەملەكەتتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمدار مىرالار بولدى:  تۇركيا، گەرمانيا، پاكىستان، گرۋزيا ازىربايجانعا اسكەري كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن جەتكىزسە،  يران، لاتۆيا، اقش جانە ناتو سوعىستى توقتاتۋعا شاقىرعان.  سونىمەن قاتار، فرانتسيا، ۋكراينا، رەسەي پرەزيدەنتتەرى قاراباقتاعى جانجالدارعا قاتىستى پىكىر بىلدىرسە، وداقتاسىمىز بەلورۋسيا پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو ءازىربايجان پرەزيدەنتىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، سوعىستى توقتاتۋعا شاقىرعان.

قاراباقتاعى جانجالداردان كەيىن ناتو، ەو، ەۋروپا كەڭەسى جانە بۇۇ باسشىلارى دا شۇعىل كەڭەس وتكىزىپ، قارۋلى سوعىسقا جول بەرمەۋدىڭ، تەرريتوريالىق داۋدى بەيبىت جولمەن شەشۋدىڭ جولىن ىزدەستىرگەن.

ورتا ازياداعى تۇركى مەملەكەتتەرى ازىربايجانعا كومەكتەسۋگە قاۋقارسىز بولعاندىقتان ازىرگە ۇنسىزدىك تانىتۋدا. وسىعان دەيىن تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى بەردىمۇحامەدوۆ ءازىربايجاندى قولدايدى دەگەن اقپاراتتىڭ جالعان ەكەندىگىن ايتىپ، اقتالىپ ۇلگەرگەن.

ال 2014 جىلى ارمەنيا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا كىرەتىن كەزدە، قازاقستان پرەزيدەنتى ارمەنيانىڭ وكۋپاتسيالاعان تەرريتورياسى – قاراباق ارمەنيا قۇرامىنا كىرمەيتىنىن ايتىپ، ءازىربايجاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن قولدايتىنىن بىلدىرگەن. ءتىپتى، نازارباەۆ ول كەزدە سارگوسيانعا ۋلتيماتۋم قويىپ، ەگەر ەاەو-عا مۇشە بولعىسى كەلسە، قاراباقتى ازىربايجانعا قايتارىپ بەرۋى كەرەك ەكەندىگىن ايتقان ەدى.

قازىر قازاق پرەزيدەنتى كۋبادا رەسمي ءىس-ساپارمەن جۇرگەندىكتەن قاراباقتاعى قاقتىعىستارعا قاتىستى قانداي دا ءبىر مالىمدەمە جاساماعان.

ال قىرعىزستان وسىعان دەيىن تۇركيادان گورى ءپۋتيننىڭ ينتەگراتسياسىنا ىنتىقتىعىن بايقاتقان.

سوندىقتان، قاراباقتاعى جاعدايدا تۇركى جۇرتىنىڭ ىنتىماعى سىنعا تۇسەتىنىن تاعى راس.

(قاراباقتاعى قازىرگى جاعداي)

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz