ەردوعاننىڭ پرەزيدەنتتىك ميسسياسىنىڭ قۇپياسى

اڭگىمەنى اۋەلى انادولى جۇرتىنداعى الاساپىران توڭكەرىستەردەن باستاساق. جالپى تۇركياداعى ساياسي ءام الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىقتىڭ جالعاسىپ كەلە جاتقانىنا بىرنەشە جىل بولدى. ەردوعان ەل تاعىنا وتىرعان ەكى جىلدا تۇركيا بيلىگىندە كلاندار شايقاسى ۇدەي ءتۇستى. تايىپ تۇسىنداعى تۇراقسىزدىق دەپ اتالاتىن بۇل كەزەڭ سوناۋ ەردوعان مەن فەتحۋللاح گۇلەن اراسىنداعى تارتىستان باستالعان-تىن.

سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر ەردوعان ەلدە ساياسي رەفورما جۇرگىزىپ، پارلامەنتتەگى جاقتاستارىنىڭ كومەگىمەن مەملەكەتتى پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشىردى. 11-پرەزيدەنت ابلوللا گۇلدىڭ قىزمەتتىك مەرزىمى اياقتالار شەندە،  شارتتى بيلىكتى ناقتى بيلىككە اۋىستىرعان ەردوعان تۇركيا تاعىنا قالاي كەلدى؟

2014 جىلعى سايلاۋ كەزىندە ابدۋللاح گۇلدىڭ پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىسۋعا مۇمكىندىگى بار ەدى. ال ەردوعاننىڭ قايتادان پرەمەر بولۋعا مۇمكىندىگى جوق-تى. تەك بيلىكتى تولىق قولعا الۋدىڭ جالعىز جولى – پرەزيدەنت بولۋ. تۇركيالىق باسىلىمداردىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، ەردوعان ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتۋ جولىندا  «اتا زاڭدى» وزگەرتۋگە دە مۇددەلى بولعان.

جالپى «جەمقورلىق وپەراتسياسىنىڭ» باستى كەيىپكەرى ءام ەردوعاننىڭ پرەزيدەنتتىككە كەلۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپكەرى   يراندىق كاسىپكەر – رەزا زاررەب. ءمينيستردىڭ بالاسىنا پارا بەرۋشى، تۇركيالىق ءانشى ەبرۋ گۇندەشتىڭ كۇيەۋى. كەيبىر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، رەزا زاررەب تۇركياداعى «ەرگونەكەن» قىلمىستىق توبىمەن بايلانىسى بار ءتورت ءمينيستردى بىلىققا باتىرعان. كەيىن ەردوعان زاررەبتىڭ كىناسىن كەشىرگەن سىڭاي تانىتىپ، قاماۋدان بوساتقاندا كۇيەۋبالا اقش-قا قاشىپ كەتەدى. كەيىن زاررەب اقش-تىڭ مايامي قالاسىندا تۇتقىندالىپ، 75 جىلعا اباقتىعا كەسىلگەن. ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرىنشە، بۇل – اقش-تىڭ ارنايى جىبەرگەن اگەنتى بولۋى دا ىقتيمال. بۇگىنگە دەيىن رەزا زارراب تۇركيادان ءارتۇرلى زاڭسىز جولمەن 87 ملرد. ەۆرو شىعارعان. الدىمەن رەسەي، كەيىننەن دۋباي ارقىلى شىعارىپ وتىرعان. بۇل پروكۋراتۋرانىڭ 1,5 جىلدىق باقىلاۋىنىڭ ناتيجەسىندە بەلگىلى بولىپ وتىر.10 ملن. ەۆروعا جۋىعىن تۇركيانىڭ «حالىق بانكى» ارقىلى اۋدارعان. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، «حالىق بانكى» باستىعى سۇلەيمان اسلاننىڭ ۇيىندەگى اياقكيىم قوراپتارىنىڭ ىشىنەن تابىلعان اقشا مەكتەپ سالۋ ءۇشىن ەمەس، رەزا زاررابتان الىنعان پارا ەكەنىن سۋرەتتەر، ۆيدەو كورىنىستەر ايعاقتاپ وتىر. مۇنداي وقيعالاردان كەيىن حالىقتىڭ الدىندا ەردوعان ۇكىمەتىنىڭ پاراقورلىقپەن ۇستالىپ قالعانى ونىڭ بەدەلىنە زيان كەلتىرگەنى راس. ەسەسىنە ەردوعان 1700-گە جۋىق پوليتسيا، پروكۋراتۋرا، سوت قىزمەتكەرلەرىنىڭ قىزمەتىن اۋىستىردى. ءىستى جۇرگىزگەن پروكۋروردىڭ جانىنا ءوزىنىڭ ادامىن قويدى. ونىمەن قوسا قاۋلى جاريالادى. ەگەر ءۇش پروكۋروردىڭ بىرەۋى كەلىسپەي، ەكەۋى كەلىسسە، ءىس جابىلادى. وسىلايشا ەردوعان ءوزى قاماۋدان بوساتقان ادامدار ەندى وزىنە قارسى شىعا باستادى.

ەردوعان مەن گۇلەن تەكەتىرەسى

بىزگە تولاسسىز جەتىپ جاتقان اقپاراتتاردىڭ جالپى اۋانى تۇركياداعى قازىرگى تۇراقسىزدىقتارعا گۇلەن مەن ەردوعان اراسىنداعى ايقاستار سەبەپ بولعان.

تۇركيەدەگى تولقۋلارعا سەبەپ بولعانى شەت-پۇشپاقتاپ ايقىندالا تۇسۋدە. ەتنيكالىق تۇرىك، كەيبىر دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا اقش ازاماتى، - گۇلەن يسلام دىنىنە قاتىستى جاڭا باعىت ۇستانىپ، جاڭاشا اعىم باستاعان-ءدۇر. گۇلەن ءىلىمى قازىر تۇركى دۇنيەسىندە گۋلەپ تۇر. بارلىق مۇسىلمان جۇرتىندا ونىڭ ءىلىمى مۇمكىندىگىنشە ۋاعىزدالىپ، «مۇريتتەرى» مۇلتىكسىز قىزمەت ەتۋدە. سول گۋلەپ تۇرعان گۇلەنگە ەردوعان تاراپىنان قاندايدا ءبىر قايشىلىقتى كوزقاراس بايقالعان. سول-سول-اق ەكەن، ەردوعاننىڭ بىلىق-شىلىعى جاپپاي جاريا كورگەن. گۇلەننىڭ ءپرينتسيپى «اق پارتيانى» قولداۋ ەمەس، مۇسىلمان مەملەكەتى بولعاندىقتان، حالىقتىڭ قۇقىعى قورعالعان، ادىلەتتىلىك قايدا بولسا، سونى قولدايدى. قاي جەردە ادام قۇقىعى تاپتالسا، ۇكىمەتتىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنە گۇلەن ءوز پىكىرىن اشىق ءبىلدىرىپ وتىرادى. وسى جەرى ەردوعانعا قاتتى ۇنامايدى.

ال تۇركياداعى «قىزمەت» قوعامدىق قوز-عالىسىن توقتاتۋ ءىسى 2004 جىلى قولعا الىنعان. تۇركياداعى كۇندىك تارالىمى 1 ميلليوننان اساتىن «زامان»  وپپازيتسيالىق گازەتىندە قازىرگى پرەزيدەنت رەجەپ ەردوعان، ەكس-پرەزيدەنت ابدوللا گۇل جانە تۇركيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ قولى قويىلعان ءبىر جاپىراق قۇجات جاريالاندى. وندا گۇلەن مۇريددەرىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان «قىزمەت» قوزعالىسىنىڭ جۇمىسىن توقتاتۋ تۋرالى كەلىسىم بولعان.

ەكەۋدىڭ تەكەتىرەسىندە ەردوعان بىرنەشە رەت جەڭىسكە جەتتى. گۇلەن بۇنى، بالكىم، بىلە تۇرا ەردوعاندى تۇسىنۋگە تىرىستى. ساياساتتىڭ لاس ەكەنىن ءبىلدى، كىنانى ەردوعانعا ەمەس، سول كەزدەگى ساياساتقا جابۋعا ءماجبۇر بولدى.

ەردوعاننىڭ ديكتاتورلىعى

(زامان گازەتىن كۇشپەن باسىپ الۋدان كەيىنگى تولقۋلار)

1. رەجەپ ەردوعان: «قازىرگى تۇركياداعى بولىپ جاتقان وقيعالارعا باستى سەبەپكەر — تۇركيانىڭ ءبىلىم جۇيەسىن دامىتۋشى، ءدىني رۋحاني كوسەمى، ءدال قازىر اقش-تا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ف.گۇلەن»،- دەدى. گۇلەن بۇعان قاتىستى ءلام-ميم دەپ جاق اشپادى.
2. ەردوعان قازىرگى وسمان يمپەرياسىن قۇلاتقان اسكەر بيلىگىن ءوز قولىنا الدى.
3. تۇركيانىڭ سىرتقى ساياساتى مەن ەكونوميكاسىنا ىقپال ەتىپ وتىرعان وليگارحتاردى وزىنە كۇشپەن باعىندىردى.
4. باق-تىڭ قۇزىرەتىن شەكتەدى.
5. اتا زاڭدى وزگەرتتى.
6. جەمقورلىققا بايلانىستى 10 ءمينيستردى اۋىستىردى.
7. كۇردتەرگە تۇركيانىڭ شىعىسىنان اۆتونويميا بەرۋگە كەلىستى.
8. كۇردىستان پارتياسىن قۇرىپ بەردى.
9. كۇندىك تيراجى 1 ميلليوننان اساتىن «زامان» گازەتىن باسىپ الدى. 

10.  «قىزمەت» قوزعالىسىنا تيەسىلى ەلدەگى ءىرى بانكتەردىڭ اكتسيالارىن تارتىپ الدى.

ىستامبۇلداعى «زامان» گازەتىنە جاسالعان شابۋىلدى ەۋرووداق پەن اقش ءسوز بوستاندىعىنا جاسالعان ەردوعاننىڭ قىلمىسى دەپ تانىدى.تۇركيالىق «زامان» گازەتىنىڭ  اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقاسى – «تۋدەيز زامان». نەگىزىن 1999 جىلى قالاعان گۇلەن فەتحۋللاح ەدى. «زامان» گازەتىنە قاتىستى ءىس جاسىرىن تۇردە جۇرگىزىلگەن. «بۇل ەلدەگى دەموكتاريانى جويۋدىڭ اقىرعى شاراسى. ۇكىمەت كوپتەن بەرى وپپازيتسياعا  قارسى شارالار جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇل جولى اشىق اسكەر كىرگىزىپ، رەداكتسيانى باسىپ الدى»،-دەيدى باس رەداكتور سەۆگي اكارچەشم.

«ەردوعاننىڭ بيلىككە كەلۋىنە سەبەپكەر بولعان ءبىرىنشى ادام گۇلەن» دەپ جازادى، تۇركيانىڭ باق كوزدەرى. 

2012 جىلى «تۇرىك ءتىلى وليمپيادالارىندا» ارنايى كەلىپ ءسوز سويلەگەن ەردوعاننىڭ حالىقتىڭ الدىندا گۇلەنگە: «قاشانعى جۇرە بەرەسىز، تۋعان ەلگە كەلىڭىز», — دەپ اعىنان جارىلدى. نەمەسە «مۇحيتتىڭ ار جاعىندا ءبىز ءۇشىن اللادان دۇعا ەتكەندەرگە (گۇلەنگە) راقمەتىمىزدى ايتامىز», — دەدى. بۇل سوزدەردى تالايدىڭ قۇلاعى ەستىپ، كوزبەن كوردى.

كەزىندە ءوزى دە گۇلەن ءمۇريدى بولعان ەردوعان كەنەتتەن وعان قارسى شىعۋىنە نە سەبەپ بولۋى مۇمكىن؟ قورقىنىش. گۇلەنيزم فوبياسى. ەردوعاننىڭ نەگىزگى قورقىنىشى – گۇلەن ەدى. سەبەبى، گۇلەن مۇريدتتەرى الەمدىك كۇشكە اينالدى. مەنەدجەرلىكتىڭ ۇلگىسىن بەيبىت جولمەن قالىپتاستىرۋدا ولار ەردوعاننا وزىق ەدى. ول گۇلەن جاڭا مەملەكەت قۇرۋى مۇمكىن دەگەن پايىمسىز پارادوكستى الەم نازارىنا ۇسىندى. ەردوعاننىڭ ايتۋىنشا، «گۇلەننىڭ يسلامشىلدىعى» - پاررالەلدى جوبا.

گۇلەن مەكتەپتەرىنىڭ ماقساتى

بۇگىنگى جاعدايدا ءدىن يسلامعا قىزمەت ەتىپ وتىرعان ەلدىڭ ءبىرى — تۇركيا. سونىڭ ىشىندە وزىندىك ورنى بار گۇلەننىڭ ەڭبەگى زور. ونى ەشكىم جاسىرا المايدى. ءدىن يسلامعا گۇلەن سەكىلدى قىزمەت ەتىپ وتىرعان تۇلعا ساۋساقپەن سانارلىقتاي ەدى. يسلام ءدىنى  عىلىم مەن بىلىمنەن تۇراتىنىن ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى. الايدا، الەمدىك نازاردا ايتا الاتىن يسلام عالىمى نەمەسە جاڭالىعى دەگەن اقپارا تازدى-كەم. تەحنولوگيا، نانو يندۋستريا، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى سەكىلدى عىلىمداردا يسلام مەملەكەتتەرى كەنجەلەپ كەلەدى. جاڭا تەحنولوگيا دەگەندە  جاپونيا مەن كورەيادان اسىپ كەتە المايدى. 

گۇنەننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە قىزمەت ەتۋىنىڭ تۇپكى ماقساتى دا – يسلام دىنىنەن وزىق، عىلىم مەن ءىلىمدى جەتىك مەڭگەرگەن، الەمدىك دەڭگەيدە وزدەرىن كورسەتە الاتىن شاكىرتتەر شىعارۋ ەدى.

وسى ماقساتتا گۇلەن مۇريدتتەرى ليتسەيلەر مەن ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىن الەمنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرىندە اشا باستادى. سونىڭ ءبىرى – قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى. مۇنداي ليتسەيلەر الەمنىڭ 170 مەملەكەتىندە قىزمەت ەتۋدە.

مىسالى، گۇلەننىڭ شاكىرتى بولعان ەردوعان ءبىر جولى ارنايى ىسساپارمەن پاكستانعا باردى. پاكىستان پرەمەر-ءمينيسترى ەردوعاننىڭ الدىندا پاكىستان-تۇرىك ليتسەيلەرىن ماقتادى، جەتىستىكتەرىمەن ماقتاندى، ەردوعانعا راقمەتىن ايتتى. ال ەردوعان ءۇنسىز قالدى. 

ءدال وسى جاعداي قازاقستاندا دا ءجيى قايتالاندى. ەلورداعا ەرەكشە ماقساتپەن كەلگەن ەردوعان پرەزيدەنت نازارباەۆتان قازاقستانداعى تۇرىك ليتسەيلەرىن جابۋدى ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە تالاپ ەتتى.

ەلباسى ەردوعانعا قايتارعان جاۋابىنىڭ اۋانى مىناعان سايدى: «بۇل مەكتەپتەر مەنىڭ مەكتەبىم. ولارمەن نە ىستەۋدى ءوزىمىز شەشەمىز». كەيبىر بەيرەسمي دەرەككوزدەرىنە سۇيەنسەك، بۇل اڭگىمە  ەردوعان مەن ەلباسىنىڭ تۇركستانداعى كەزدەسۋىندە وربىگەن.

ەل ىشىندە گۇلەن دەسە توبە شاشتارى تىك تۇراتىن توپتار دا از ەمەس. الايدا، ناقتى فاكتىلەرسىز گۇلەن شاكىرتتەرى مەن ولاردىڭ اشقان مەكتەپتەرىنە ورىنسىز شۇيلىگۋلەر وپا بەرمەسى انىق. ەلىمىزدەگى ليتسەيلەردىڭ برەندكە اينالعاندىعىن قازاق جاقسى بىلەدى. دەمەك، اتالمىش مەكتەپتەرگە ەردوعاننىڭ شۇيلىگۋى ءوزىنىڭ بيلىكتىك كارەراسىنا الاڭداۋشىلىق قانا بولۋى مۇمكىن.

ەردوعاننىڭ اقىرى

گرەكيالىق ساۋەگەي پايسيا سۆياتوگورەتس نەمەسە گرەكيالىق نوسترادامۋس  وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىن ىستامبۇلدىڭ قايتادان كونستانتينوپول بولاتىنى بولجاعانى تۋرالى اقپارات قازىر باق-تا قىزۋ تالقىلانۋدا.

«سەندەر كۋا بولاسىڭدار. جەرورتا تەڭىزىنىڭ تۇركياعا تيەسىلى بولىگىنەن شۋ شاعادى. رەسەي تۇركياعا شابۋىل جاسايدى. تۇركيانىڭ جاقتاستارى تەرىس اينالعان سوڭ، رەسەي ىستامبۇلدى باسىپ الىپ، گرەكتەرگە قايتارىپ بەرەدى»،-دەگەن.

ەردوعاننىڭ پروۆوكاتورلىق ارەكەتتەرگە ەرىك بەرىپ، رەسەي ۇشاعىن اتىپ قۇلاتۋىنان كەيىن، گرەكيالىق باق ساۋەگەيدىڭ سوزدەرىنەن تسيتاتالار كەلتىرە باستاعان. ءدىن وكىلدەرى ساۋەگەيلىكتى قولداماعانىمەن، پراۆوسلاۆتىق ەپارحيا وكىلدەرى گرەك ساۋەگەيىنىڭ ءسوزىن قۇپتاعان.

ءتۇيىن: قوسىمشا ايتا كەتەيىك، ەردوعان تۇركيانىڭ جاڭا ساۋلەتشىسى رەتىندە تانىمال بولسا دا، كەيدە ونىڭ ەلدىڭ ءىشى مەن شەتەلدەردەگى مىنەز-قۇلىقتارى مەن ۇستانىمدارى ساياسي باسشىلاردان كۇتىلەتىن ادەتتەن الشاق. وسىنداي مىنەز-قۇلىق پەن قاتىناس ءتاسىلى ساياسي قوعامتانۋ تۇرعىسىنان ەردوعاننىڭ ساياسي امبيتسياسىنىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى. كەيدە ەردوعان وسماندىق پاشا مەن سۇلتانداردىڭ رولىنە ەنىپ، قازىرگى تۇركيانى وسمان يمپەرياسىن جانداندىرۋشى رەتىندە كورسەتكىسى كەلەتىن  سياقتى كورىنەدى. 

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz