بۇگىنگى كۇنىمىزدى بەيبىت زامان رەتىندە سيپاتتاعانىمىزبەن، شىن مانىندە دۇنيەجۇزىلىك ءۇشىنشى سوعىس دۇبىرىنەن تىسقارى قالىپ وتىرعان جوقپىز. الەمنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارۋعا قابىلەتتى اسا ۇتقىر سانالاتىن ىقپالى زور بۇل اسپەكتىمەن ساناسپاۋعا بولمايدى. ونىڭ  اتاۋى – «اقپاراتتىق سوعىس». بۇل ءوزى بۇگىن عانا اياق استىنان پايدا بولعان دۇنيە ەمەس. حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باستالعان  كوممۋنيستىك ءتارتىپتى ۇستانعاندار مەن ليبەرالدىق  كوزقاراستى نەگىزگە العان ەلدەر بولىپ ەكىگە قاق جارىلعان جۇيەارالىق «قىرعي-قاباق» سوعىس 1991 جىلى ليبەرالدىقتاردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالعان ەدى.

اتالمىش تەكەتىرەس شىن مانىندە، ناعىز اقپاراتتىق سوعىس بولعانىن ەرەكشە اتاپ ايتقان ءلازىم. اقپاراتتىق سوعىستى سالىستىرامالى تۇردە عانا اياقتالدى دەگەنىمىز بولماسا، نەگىزى، قازىر دە جالعاسىپ جاتىر. سوتسياليستىك لاگەر 60 جىلعا جۋىق ءومىر سۇرگەندە «سسسر» تارابى ءوزىن باتىس الەمىنە جاعىمدى جاعىنان تانىتا المادى. سەبەبى، كەڭەستىك-سوتسياليستىك ۇگىت-ناسيحات ماشيناسىنىڭ قىزمەت ءتاسىلى تىم قارابايىر ءارى انايى ەدى. ولار كوبىنەسە، ءوز ازاماتتارىنىڭ «ميىن تازالاۋعا» تىرىسىپ، بار ونەرلەرىن سوعان سالدى. سونىڭ سالدارىنان بولسا كەرەك، ءفاشيزمدى جەڭۋگە كەڭەس وداعىنىڭ باستى ءرول اتقارعانىن وزدەرىنەن وزگە ەلدەردىڭ كوبىسىنە ايتارلىقتاي سەندىرە دە العان جوق. ايتالىق، انگلو-ساكسوندىق الەمدە دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستىڭ جەڭىمپازى رەتىندە اقش پەن ۇلى بريتانيا عانا تانىلادى.

كەڭەس وداعىنا بۇيرەكتەرى بۇرعان ەلدەردىڭ ءوزى  سوتسياليستىك ناسيحاتقا اسا قاتتى يلانعاندارى شامالى. مىسالى، اقش پەن ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلدەرىندە 1940-شى جىلداردىڭ سوڭىندا امەريكالىق بيلىك ورىستەتكەن كوممۋنيزمگە قارسى تەگەۋىرىندى ارەكەتتەرگە كەڭەس وداعى ءىس جۇزىندە قارسى قوياتىنداي ەشتەڭەسى بولماي دارمەنسىزدىك تانىتتى. ونىڭ سىرتىندا كەڭەس وداعىن جاقتاۋشى بولىپ كەلگەن فرانتسيا، يتاليا، گرەكيا ۇكىمەتى تاراپىنان دا قولداۋ تابا الماي سوتسياليستىك لاگەر وقشاۋلاندى.  

«امەريكا داۋسى»، ازات ەۋروپا» راديوستانتسيالارىنىڭ اقپاراتتارىنا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن تولقىن ىدىراتقىش قۇرىلعىلار ورناتىپ، «حابار تۇنشىقتىرۋ» ارەكەتتەرى كوممۋنيستىك الەمدە يادرولىق قارۋ تاسىمالدايتىن زىمىراننان دا ارتىق ءرول اتقارعاندىعى تۋرالى اڭگىمە قازىرگى كۇنى تاريحقا اينالدى.  ول تۇستا كەڭەس وداعى باستاعان كوممۋنيستىك جۇيە ءباسپاسوزدى يدەولوگيالىق ۇگىت-ناسيحاتتىڭ باستى قۇرالىنا اينالدىرىپ ايىرىقشا دامىتۋعا كۇش سالسا، باتىستىقتار  راديوستانتسيالارىن العا شىعاردى. كەڭەس وداعى ءبىر عانا جۋرنالدىڭ ايلىق تارالىمىن 12 ميلليون داناعا جەتكىزسە، باتىس الەمى وعان قارسى راديوستانتسيالار ارقىلى تولاسسىز شابۋىلداپ جاتتى.

سول تۇستاعى تەلەۆيزيالىق «secam» جۇيەسى كوممۋنيستىك الەمگە، ال، «ntsecam» جۇيەسى باتىستىقتارعا تيەسىلى بولدى.  وسى سەبەپتەن، باتىس ەلدەرىنەن اكەلىنگەن تەلەديداردىڭ جۇيەسىن اۋىستىرماسا نەمەسە ارنايى اداپترى بولماسا ونى قازاكستاندا نەمەسە بولگاريادا كورۋ ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس ەدى. راديونىڭ قىسقا تولقىندىق «FM» ءتۇرى باتىستىق ستاندارت، ورتا جانە ۇزىن تولقىنداعى «LM»، «WM» - كوممۋنيستىك جۇيەنىكى بولىپ قالىپتاسقان بولاتىن.  

بارىمىزگە ءمالىم «VEF» ترانزيستورى قىسقا تولقىندى ۇستامايتىن.  راديونىڭ تولقىندارى، تەلەۆيزيانىڭ جۇيەسىنە دەيىن ەكى تاراپقا ءبولىنۋى – قىرعي-قاباق سوعىستىڭ ەلەۋلى ءبىر سالدارى بولاتىن. بۇل نەنى كورسەتەدى؟

ارينە، بۇل ەكى ءتۇرلى الەمدە اڭدىسۋمەن وتكەن ەلدەردىڭ ءاربىرى ءوز ازاماتتارىنىڭ ساناسىن كەلەسى جاقتىڭ اقپاراتىمەن «ۋلاندىرماۋ» ءۇشىن تابيعات جاراتقان تولقىننىڭ ءوزىن مەنشىكتەپ الۋدان تۋعان تاريحي شىندىق ەدى.

«ناسيحات» (پروپوگاندا) - ىشكى-سىرتقى ساياسي ۇگىت، «كەرى ناسيحات» (كونترپروپوگاندا), «مانيپۋلياتسيا» نەمەسە اقپاراتتىق اداستىرۋشىلىق، «اق»، «قارا»، «سۇرعىلت» ناسيحاتتار جانە «ەكسپانسيا» نەمەسە اقپاراتتىق وكتەمدىك دەگەن تەرميندەر پايدا بولدى. وسىلايشا، ادام ساناسى مەن رۋحاني جان دۇنيەسىن «ينجەنەرلەندىرۋ» ارقىلى ۇگىت-ناسيحاتتىڭ ءوزى عىلىم رەتىندە العا شىعىپ، قاپتاعان ەكسپەريمەنتتەر، زەرتتەۋلەر جاسالدى. قىسقاسى، اينالىپ كەلگەندە، قىرعي-قاباق سوعىستىڭ دا ەڭ باستى قۇرالى – اقپارات بولدى.

ەكى جۇيە اراسىندا عانا مۇنداي ارپالىس وربۋمەن شەكتەلە قويعان جوق. ءبىر جۇيەدە بولا تۇرا كورشىلەس ەلدەردىڭ ءوزى ارقايسى ءبىر ءبىرىنىڭ مادەني ىقپالىنىڭ ەكسپانسياسىنان ازاماتتارىن، ۇلتىن قورعاۋدىڭ قامىمەن جانتالاستى. ايتالىق، فرانتسيا ءوز ازاماتتارىنىڭ اسىرە  امەريكالانۋىنان ساقتانىپ، ۇلتتىق تەلەۆيزياسىن «mesecam» جۇيەسىنە اۋىستىرسا،  سولتۇستىك كورەيا جاپونيانىڭ اقپاراتتىق ىقپالىنان قورعانۋ ءۇشىن «ntsc 4.43» دەگەن تەلەجۇيەنى ىشكى كورسەتىلىمدەرىنە قولدانعان.  ماقساتى، تەك سىرتتان كەلەتىن اقپاراتتى جابۋدى عانا كوزدەدى.

جالپى، بەلگىلى ءبىر مەملەكەت ۇلتتىق ەرەكشەلىگى مەن بولمىسىن، مۇددەسىن، ىشكى ساياساتىن قورعاۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن اقپاراتتىق ساقتىققا كوشەتىندىگىن وسىدان اڭعارۋعا بولادى. قاراپايىم تۇردە بەينەلەپ ايتساق، اقپاراتتان تۇراتىن بۇرشاقتى جاڭبىردىڭ اڭعال جۇرتتىڭ تاس توبەسىن ويىپ كەتۋىنەن قورعاپ، قالقان جاساعان ىسپەتتى ارەكەت.

قازىرگى تاڭدا دا ءبىز تالقىلاپ وتىرعان سوعىستىڭ باستى قارۋ-جاراعى – اقپارات ەكەندىگى اركىمگە تۇسىنىكتى. ءوز ىقپالىن ارتتىرىپ، الەمدى اۋزىنا قاراتقىسى كەلگەن كەز كەلگەن يمپەريا اقپارات قۇرالدارىن پايدالانا وتىرىپ، سىرتقى ناسيحاتقا اسا دەن قويادى. شىعىستاعى كورشىمىز قىتاي ەلى بۇرىن دا، قازىر دە وزدەرىنىڭ «مادەنيەت ارقىلى دوستاسۋ» ساياساتىنان اينىعان جوق، اقپاراتتىق ەكسپانسياسىمەن اينالاسىنىڭ ۇرەيىن ۇشىرۋمەن كەلەدى. ەجەلدەن وزدەرىن الەمنىڭ ورتالىعى ء(«جۇڭ-گو ۆان-سۋي») سانايتىن ولاردا قازىر كونفۋتسيدىڭ ورنىن تەلەۆيزيا مەن كينو باسقان.

بۇگىنگى تاڭدا قىتايدىڭ ورتالىق تەلەۆيزياسى 13 ارنا ارقىلى ىشكى اقپاراتتارىن بىرنەشە تىلدە تاراتادى. ولار شىڭجاڭعا ارناعان 13-ءشى ارناسىن  ۇيعىرشا ەمەس، تاۋلىك بويى قازاق تىلىندە تاراتىپ وتىر. ونىڭ سەبەبى نە؟ ارينە، ونىسى، ءبىر وقپەن ەكى قويان اتۋدىڭ امالى. ورتا ازياداعى تۇركى ءتىلدى ۇلتتارمەن بىرگە قازاقستانعا وسى تەلەباعدارلامانىڭ تاراتىلۋىنا كەڭ مۇمكىندىك  بار.

تاعى ءبىر جاقىن كورشىسى مونعولياعا دا ولار اقپاراتتىق ىقپالىن ارتتىرۋعا بارىن سالىپ جاتىر. جالپى، قىتايدىڭ ءوز ىشىندە دە ىشكى مونعوليا دەپ اتالاتىن ءىرى ءوڭىرى بار. ونداعى ءحوح قالاسىندا بارلىق تەلەارنا قىتايشا سايراپ تۇرادى. ال، سىرتقى مونعولياعا ارنالعان «ودون» (جۇلدىز) دەپ اتالاتىن تەلەارنا تاۋلىك بويى مونعول تىلىندە حابار تاراتىپ جاتىر.

مۇنداي ۇردىستەن باتىس ەۋروپا ەلدەرى دە شەت قالىپ جاتقان جوق. BBC – ۇلى بريتانيا مەملەكەتى تاراپىنان قارجىلاندىرىلاتىن تەلەكومپانيا. سوندىقتان،  بريتان ەلىنىڭ سىرتقى ناسيحاتى مەن ىقپالىن ارتتىرۋدى كوزدەيتىن قۇرالى ەكەندىگى ايدان انىق. سول سەكىلدى «دويچە ۆەللە» دە گەرمانيانىڭ سىرتقى ناسيحاتىنىڭ باستى قۇرالى.  ال، ىشكى جاعدايىندا ولاردىڭ ەشبىرى شەتەل باعدارلامالارىمەن ءوز كورەرمەندەرىن باس-كوزسىز توپەلەپ وتىرعان جوق.

سوڭعى جىلدارداعى مالىمەتكە جۇگىنسەك، ەلىمىزدە ءىس جۇزىندە 2697 باق جۇمىسىن جۇرگىزىپ وتىرعان كورىنەدى. ونداعى قازاقتىلدى باق ۇلەسى جالپى سانىنىڭ نەبارى 19,1%-ىن قۇرايدى، ءورىستىلدى – 33,4%، قازاق جانە ورىس تىلدە­رىن­دەگىسى  35%، 12,5% – قازاق، ورىس جانە باسقا دا تىل­دەردە ەكەن.

بارلىق 2427 باسپادان 1619 گا­زەت ەسەپتەلەدى، ونىڭ ىشىندە مەم­لە­كەتتىك – 328, جانە 1291-ءى – مەم­لە­كەتتىك ەمەس. قازاق تىلىندە باسى­لا­تىن – 437 گازەت، ورىس جا­نە باسقا تىل­دەردە – 587, قازاقشا جانە ورىس­شا – 479, قازاق، ورىس جانە باس­قا تىلدەردە – 116.

جۋرنالدار­دىڭ جالپى سانى – 808, 172 جۋرنال – مەملەكەتتىك، 636 – مەملەكەتتىك ەمەس. شى­عا­رىلاتىن جۋرنالداردىڭ جالپى سانى ورىس تىلىندە – 304, قا­زاق جانە ورىس تىلدەرىندە – 237, قازاق، ورىس جانە باسقا تىل­دەردە – 162, قازاق تىلىندە – 105.

ەلدە 259 ەلەكتروندىق باق ارە­كەت ەتەدى، ونىڭ ىشىندەگى – 52 (مەم­لە­كەتتىك – 11, مەم­لەكەتتىك ەمەس – 41, ەفير­گە قازاق جانە ورىس تىلدە­رىندە شىعادى), راديو­كوم­پانيالار – 49 (مەملەكەتتىك – 5, مەم­لە­كەتتىك ەمەس – 44, ەفيرگە قا­ز­اق جا­­نە ورىس تىلدەرىندە شى­عادى), كا­بەلدى تەلەۆيزيا وپە­را­تور­لارى– 152, سپۋت­نيكتىك حا­بار تاراتۋ وپەراتور­لا­رى – 6 (مەملەكەتتىك – 1, مەملە­كەت­تىك ەمەس – 5). اقپاراتتىق اگەنت­تىك­تەر­دىڭ جال­پى سانى – 11, ونىڭ 10-ى مەملە­كەت­تىك ەمەس، بىرەۋى مەم­­­­لەكەتتىك.

قازىرگى قازاق كورەرمەندەرى مەن تىڭدارمانداردىڭ تۇتىنىپ اقپاراتتارىنىڭ كوپ بولىگى شەتەلدىك كوزدەردەن الىنىپ وتىر. ولار ID TV كابەلدىك جۇيەسىنە تاپسىرىس بەرىپ، قالاعان باعدارلاماسىن كورىپ، جات مادەنيەت ەكسپانسياسىن ەش بوگەتسىز قابىلداي الادى. اقپارات قۇرالدارىنىڭ وزگە تۇرلەرىنە دە بىزدە ەش توسقاۋىل جاسالمايدى. كابەلدىك تەلەۆيزيا جۇيەلەرىنە كىمنىڭ يەلىك ەتەتىنى، وعان جاسالاتىن باقىلاۋ بار ما، ول جاعى ازىرشە بەيمالىم. ءار وتباسى اي سايىن كىمگە نە ءۇشىن تولەماقى ۇسىنىپ وتىرعانىن بىلۋگە تولىقتاي قاقىلى. بىراق، قازاقستاندا كوپ جاعدايدا «كوممەرتسيالىق قۇپيا» دەگەن جەلەۋمەن اۋىزدى جاۋىپ تاستاۋ  قاتتى ەتەك جايعان.

مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى ءبىر قالا كوشەسىندە بولعان جارىلىس، قىتايداعى جەر ءدۇمپۋى، ارال ماڭىنداعى ەلدەردە بولعان تسۋنامي ءوزىمىز تۇراتىن كوشەنىڭ ماڭىندا بولعان جول كولىك اپتىنان بەتەر ءبىزدى قاتتى دۇرلىكتىرەدى. قازاقستان ازاماتتارى ەل ىشىندەگى قوعام قايراتكەرلەرى مەن ساياساتكەرلەردەن گورى كورشى رەسەيدەگى ساياسي تۇلعالاردى بەس قولدىڭ سالاسىنداي جەتىك بىلەدى. سىرتقى اقپاراتتىڭ ىقپالى بۇگىنگى كۇنى ەل ازاماتتارىنىڭ ساناسىن ابدەن تۇمشالاپ العان. ءىشىنارا ۋلاپ تا جاتىر. جاستارىمىزدىڭ الدى سيرياعا بارىپ، سوعىسقا قاتىسىپ جۇرگەن جايلارى بار. وسىلايشا، ءبىز ازاماتتارىمىزدىڭ ساناسىن ەش سۇزگىسىز قالدىرىپ، اقپاراتتىق تاسقىن مەن الاپات داۋىلدىڭ الدىندا ەش قورعانسىز قالدىردىق.

يدەولوگيالىق قىرعي قاباق سوعىس اياقتالعاندا جەڭىلىس تاۋىپ، ليبەراليزمگە مويىنسىنعانداردىڭ  جۋان ورتاسىندا ءبىز دە بارمىز. بىراق، ودان ساباق الىپ، اقپاراتتىق سوعىسقا توتەپ بەرۋگە تىرىسىپ جاتقانىمىز شامالى. قىرعي قاباق سوعىس اياقتالعانىمەن اينالاىمىزدا اقپاراتتىق ەكسپانسيا، نەوكولونيزم ءۇشىن تايتالاس تولاستاماق تۇرماق بارعان سايىن ءورشىپ بارادى. كەزىندە الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن شىڭعىس حان تەمۇجين ايتقان «كوڭىلىن اۋلاپ، جانىن جاۋلاساڭ، ءتانى قايدا بارار» دەگەن ءسوزى ءدال قازىرگى اقپاراتتىق سوعىستى مەڭزەپ تۇرعانداي كورىنەدى (مونگولىن نۋتس توۆچوو. – ۋحگ. – ۋب: 1990. – 157 ح).

قازىرگى تاڭدا قازاقتىڭ ساناسىن جاۋلاپ يەلىك ەتۋگە فاشيزم، ليبەراليزم، نەوكوممۋنيزم، پانيسلاميزم ءبارى مۇددەلى. ءبىز دە ءوز كەزەگىمىزدە جىلت ەتكەننىڭ ءبارىن شەتتەن ىزدەيمىز، «بىرەۋدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق» كورەمىز. شەتتەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان اقپاراتتىق، جارنامالىق ناسيحاتتى ەشبىر سۇزگىسىز قابىلدايتىنىمىز دا سوندىقتان.

سونىمەن قاتار ءباسپاسوز بوستاندىعىن ءوز مۇددەسىنە لايىقتاۋدى كوزدەيتىن كۇشتەر باق دەربەستىگىن بارىنشا شەكتەپ، ونى وليگارحيالىق توپتارعا، ساياسي-قارجىلىق كومپانيالارعا تەلمىرتىپ قويۋعا ىنتالى.

قازىر قازاقستاندا رەسەي تاراپىنان اعىلىپ جاتقان مەديا ونىمدەر اقپاراتتىق تانىمنان بۇرىن ىقپال ەتۋ ۇگىت-ناسيحاتتىق سيپاتى باسىم بولىپ جاتىر. تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ دامۋىنىڭ ناتيجەسىندە ادامزات تاريحىندا الماسقان بارلىق اقپاراتقا تەڭ كەلەتىن مالىمەتتى سوڭعى بەس جىلدىڭ ىشىندە الىپ ۇلگەرگەن ەكەنبىز. ەگەر اقپارات كەرەعار مازمۇنداعى ناسيحات سيپاتتاعى قالپىندا «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى العان»  بولسا،  وزىندىك ويسىز، قۇندىلىقتان ادا، كوزقاراسى تياناقسىز ماڭگۇرتتىككە اينالدىرۋعا وسىنىڭ ءوزى-اق مولىنان جەتەدى.

ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن، اقپارات سالاسىنداعى شەتەل ينۆەستيتسياسىنا باقىلاۋ جاساۋمەن قاتار جات ءدىني اعىمداردى، ءتۇرلى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن ناسيحاتتايتىن سان الۋان جوبالاردىڭ دا استارىنا تەرەڭ ۇڭىلۋگە تۋرا كەلەدى. رەسەيلىك، قىتايلىق، امەريكالىق، وزبەكستاندىق جانە وزگە دە كىمدىكى ەكەنى بەيمالىم تەلەۆيزيا ارنالارىنىڭ تارالۋىنا،  اعىلشىن، ورىس، قىتاي، گەرمان تىلدەرىندە باعدارلاما تاراتاتىن راديو ستانتسيالاردى دا نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. بۇگىنگى كۇنى ولار حابارلارىن شەتتەن تاراتسا، ەرتەڭگى كۇنى ەل ىشىنە ەنىپ تە قىزمەتىن جۇرگىزە باستاۋى عاجاپ ەمەس.  بۇل – بىرىشىدەن.

ال، ەكىنشىدەن, سىرتقى اقپارات ەكسپانسياسى مەن ناسيحاتىنان تىس ىشكى مانيپۋلياتسيا، اقپاراتتىق اداستىرۋشىلىق، جالعان اقپارات تاراتۋ، ازعانا توپتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن باق اتاۋلى بولماۋىن، مەيلىنشە، كوپتىڭ ورتاق مەنشىگى باسىمدىق بەرەتىن نىسان رەتىندە ۇيىمداستىرىلعانى ابزال. قالتالى توپتاردىڭ ءبارى باسپاسوزبەن بىرگە ونىڭ اقپاراتىن دا قوسا يەمدەنەتىن، بۇقارانىڭ قانداي اقپارات الۋىن شەشەتىن، جۋرناليستەردى ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداعانىمەن جۇرگىزەتىن، قوعامدىق پىكىرگە الىمجەتتىك جاساۋعا تىرىسۋشىلىقتى الاستاۋدىڭ ءمانى  ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدا جاتىر.

ءباسپاسوز سالاسىن ليبەرالداندىرۋ، ءسوز بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزى ايتارلىقتاي. بىراق، بۇل دەگەنىمىز اتالمىش قۇندىلىقتى جەلەۋ ەتىپ، ءوز ماقساتىن وزگەگە زورلىقپەن تاڭۋ ەمەس. اقپارات قۇرالى قوجايىندىكى بولعانىمەن ءباسپاسوز ەركىندىگى ءاردايىم حالىقتىكى بولىپ قالا بەرەدى.  انىعىنا كەلگەندە، اقپارات تاراتۋعا قولدانىلاتىن تەحنيكالىق قۇرالدار، عيمارات، كەڭسەلەردى مەنشىكتەۋگە بولادى، ال،  اقپاراتتىڭ ءدال ءوزىن جانە ونىڭ تارايتىن اۋە تولقىنىنا ەشكىم يەلىك ەتپەۋى كەرەك.

اتالمىش ارا جىكتى اجىراتىپ، ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ەلدەگى بارلىق اقپاراتتىق قۇرالدار اكتسيونەرلىك قوعام تۇرىندە ۇيىمداستىرىلعانى دۇرىس بولماق. شەتەلدىك ناسيحات تۇرپاتىنداعى باعدارلامالار مەن جاريالانىمداردىڭ اقپاراتتارىنا قويىلاتىن باقىلاۋدى كۇشەيتكەنىمىز بولماسا، ەل ىشىندە تارايتىن اقپاراتتارعا مەيلىنشە ەركىندىك بەرىلگەنى ءجون. باستىسى، اقپارات اعىنىن ازعانا توپتىڭ ەمەس، قوعامنىڭ باقىلاۋىنا بەرۋ، اشىق جاريالىلىقتى ءباسپاسوز ارقىلى كەڭىنەن ورىستەتكەن ابزال. اقپارات سالاسىندا «جامان ءۇيدىڭ قوناعى بيلەيدىگە» جول بەرمەۋ كەرەك.

ينتەرنەت ارقىلى زورلىق-زومبىلىقتى، ءدىني اعىمداردىڭ لاڭكەستىك ءفاناتيزمىن، ناپسىقۇمارلىق پەن جەڭىل جۇرىستىلىكتى ناسيحاتتايتىن سايت، پورتالدارىن بۇعاتتاپ جابۋ – اقپارات قابىلداۋ بوستاندىعىن شەكتەۋ ەمەس، كەرىسىنشە، اقپاراتتىق قاۋىپتىڭ الدىن الۋ بولماق. حالىقتىڭ ساناسى مەن ميى – قوقىس توگەتىن الاڭ ەمەس. سوندىقتان، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان كەلگەندە، وعان مىندەتتى تۇردە مىقتى سۇزگى قاجەت. كوممەرتسيالىق تەلەارنالار جاستاردىڭ ساناسىنا كەرى اسەر ەتەتىن، مورالدىق ازعىندىققا ۇشىراتاتىن باعدارلاما دايىنداپ كورسەتۋدەن وزدەرى دە ءاردايىم باس تارتۋعا ءتيىس. سونىمەن قاتار ءتۇرلى قوعامدىق جانە كوركەمدىك كەڭەستەر قۇرىلىپ، اقىل قوسىپ وتىرسا، نۇر ۇستىنە نۇر.

وق اتپاي وتارلايتىن «اقپاراتتىق سوعىستىڭ» وسىناۋ مىلتىقسىز مايدانىندا ۇلتىمىزدىڭ ساناسىن زاقىمداماي امان ساۋ الىپ قالا الساق قانا جەڭىسكە جەتەمىز. ول ءۇشىن العا شابۋىلداپ كەتپەسەك تە، شەگىنبەي قورعانا وتىرىپ، ۇلتىمىزدىڭ ساناسىن زياندى اقپاراتتاردان ساقتاپ قالعانىمىز ابزال.

اقپارات  قۇرالدارىن قارجىلاندىرۋعا كەدەرگى جاسالماسا دا، ۇلتتىق اقپاراتتىق ساياساتتىڭ قاعيدالارىنا ساي جانە جۋرناليستەردىڭ كاسىبي ەتيكاسىنىڭ نورمالارى بۇل جەردە قاپەرگە الىنۋعا ءتيىس. مۇنىڭ ءوزى ايتا بەردى، اقپارات قۇرالى تاۋەلسىزدىگىنىڭ، ونىڭ شىعارماشىلىق بوستاندىعىنىڭ باستى ولشەمى بولاتىن ماڭىزدى كورسەتكىش.

مەديابيزنەس سالاسىنداعى شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەلەر دە نازاردان تىس قالماۋى قاجەت. باق رۋحاني قۇندىلىق جاسايتىن نىسان. وسى سەبەپتەن ونىڭ تۋىندىلارىنىڭ ناتيجەسى مەن بيزنەس سالاسىنداعى تابىسى ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءبىر-ءبىرىن جوققا شىعاراتىن ساتتەر كەي جاعدايدا كەزدەسەدى. «ايتىلعان ءسوز اتىلعان وق» دەمەكشى باق ارقىلى ءدۇيىم جۇرتقا تاراپ كەتكەن قاتەنى تۇزەتىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، ول ءوزىنىڭ زالالىن تيگىزىپ كەتۋى ابدەن ىقتيمال. ونىڭ سىرتىندا جارناما رىنوگىنداعى ىقپال مەن اۋديتوريا ورتاسىنداعى رەيتينگ ماسەلەسى دە جەكە ءبىر تاقىرىپقا جۇك بولاتىن كۇردەلى پروبلەما.

بۇلاردان نە تۋىندايدى، دەگەنگە كەلسەك، اقپارات قۇرالدارى سالاسىنداعى كاسىپكەرلەردىڭ ەتيكا كودەكسىن جاساۋ قاجەت. وعان تەك باق وكىلدەرى عانا ەمەس، ونىڭ ونىمدەرىن جاسايتىن بارلىق قۇرىلىمدار قامتىلۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز.

كينو كورسەتىلىمدەر، بەينە-اۋديو تاسپالار، كليپتەر، جارناما روليكتەرى مەن كوشە پلاكاتتارى، ساۋدا ماركالارى جانە تاۋار ەتيكەتكالارىنا باق ارقىلى ناسيحاتتالىپ حالىققا جەتەتىندىكتەن بارىنە ماسس-مەديا جاۋاپتى بولىپ شىعاتىنى تاعى بەلگىلى.

بۇگىندە زورلىق-زومبىلىقتى، ۇرەي-قورقىنىشتى بەينەلەگەن فيلمدەر ءۇشىن دە كورەرمەندەر تەلەارنالاردى كىنالايدى. ال، نەگىزى وسى سالا بويىنشا كوممەرتسيامەن اينالىساتىن كاسىپكەرلەردى الەۋمەتتىك ەتيكانى، جاستار تاربيەسىن ويلايتىن، ۇلتىمىزدىڭ داستۇرىمەن ساناسۋعا ماجبۇرلەيتىن مەحانيزم كەرەك. مۇنداي قادام ەركىن اقپاراتقا تۇساۋ بولمايدى، قايتا وعان دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرا تۇسەدى.

بۇگىنگى تاڭدا اقپاراتتىق تەحنولوگيا تۇرلەرى مىلتىقسىز مايداننىڭ قۇرالىنا اينالىپ وتىر.  ەندى، «اقپاراتتىق سوعىس» دەگەنگە ەتىمىز ۇيرەنىپ، ونىڭ «اقپاراتتىق تەرروريزم»  دەگەن بالاماسى ەستىلسە دە تاڭدانبايتىن بولدىق.

ءبىز سوڭعى 20 جىل بويى اقپاراتتىق سوعىس تۋرالى جاعىمىز تالعانشا ايتتىق.  ال، قازىرگى كۇنى اقپاراتتىق ەكسپانسيا شىنايى كورىنىسكە اينالىپ كەتتى. مۇنداي سوراقى شابۋىلدار سانقيلى ادىسپەن كورىنىس تاۋىپ جاتىر. ەڭ سوراقىسى، اقپاراتتىق لاڭكەستەردىڭ شىن بەت-بەينەلەرىن جاسىرا الاتىندىعىندا بولىپ تۇر. سوعان قاراماستان، اقپاراتتىق شابۋىلدىڭ باعىت-باعدارىنا قاراپ، قاي تۇستان كەلگەنىن، ونىڭ ارتىندا كىمدەر تۇرعانىن بولجاۋعا بولادى.

جالپى، اقپاراتتىق سوعىس دەگەننىڭ ءوزى كوپ قىرلى ۇعىم. ونىڭ ءداستۇرلى قۇرىلىمىنىڭ ءبىرى ۇگىت-ناسيحات ەكەندىگىن ءبىز ماقالانىڭ باسىندا اتاپ كورسەتتىك. ونىڭ تيىمدىلىگى مەن پايداسىن  فاشيستىك گەرمانيا مەن  ستاليندىك كەڭەس وداعى ەرەكشە باعالاي بىلگەنىنە تاريح كۋا. 

ۇگىت-ناسيحاتتىڭ لاڭكەستىك شابۋىل ما، باسقا ما دەگەندى انىقتاۋ دا اسا قيىن شارۋا ەمەس. ونىڭ پايدالاناتىن باستى نىسانىنىڭ ءوزى باق ەكەنى بەلگىلى. اقپاراتتىق سوعىستىڭ وسى ءتۇرىن سالانىڭ بىلىكتى مامانى، زەرتتەۋشى گ.پوچەپتسوۆ «ادام بالاسىنىڭ اقىل-ويىن جاۋلاۋ ءۇشىن جاسالاتىن سوعىس» دەپ اتاۋى دا كەزدەيسوقتىق ەمەس.

سوعىستىڭ بۇل سوراقى تۇرىنە قولدانىلاتىن تەحنولوگيالىق ادىستەر دە بارعان سايىن جەتىلدىرىلىپ بارادى. كيبەرنەتيكالىق باعىتتار بۇرىن قيال عاجايىپ اڭىز سەكىلدى ەستىلەتىن. ال، بۇگىن ادام ومىرىنە زالال توندىرەتىن قاۋىپكە اينالا باستادى. ءار كيبەر شابۋىلدىڭ وزىندىك قۇپيا ماقساتى بولادى. ولار كوبىنەسە، ناقتى ءبىر مالىمەتتەردى نەمەسە قانداي ءبىر بايلانىس جۇيەسىن ىستەن شىعارۋدى كوزدەيدى. اسىرەسە، اسكەري نىسانداردى نەگىزگە الۋى ىقتيمال.  

اقپاراتتىق تەرروريزم مىسالدارىن تاياۋ جىلدارداعى دەرەكتەردەن كورۋگە بولادى. ايتالىق، 2008 جىلى جازدا لاتۆيانىڭ زاڭ شىعارۋشى جوعارعى ورنى سەيم تاراپىنان سوۆەتتىك ءتۇرلى رامىزدىك بەلگىلەردى فاشيستىك نىشان رەتىندە تانىپ، ونى ەل كولەمىندە قولدانۋعا تيىم سالعان. وسى تۇستا لاتىش ء«ىت» جۇيەلەرىنە جويقىن شابۋىلدار ۇدەي تۇسكەن.  ەلدىڭ 300-دەن استام سايت، پورتالدارىنا سسسر تۋى مەن رامىزدەرى قاپتاپ، ورىس تىلىندە نەشە ءتۇرلى بالاعات سوزدەر جازىلعان.  مۇنداي سوراقىلىقتىڭ ارتىندا رەسەيلىك حاكەرلەردىڭ تۇرعانى دا كەيىن انىقتالعان. ولار شابۋىلدىڭ قاي تۇستان ەكەندىگىن جاسىرىپ، جۇرتتى جاڭىلدىرۋ ءۇشىن كيبەر شابۋىلدارىن فرانتسيا مەن شۆەتسياداعى سەرۆەرلەر ارقىلى تاراتقان. بۇل تۋرالى «قۇپيا سوعىس» اتتى ەڭبەگىندە زەرتتەۋشى م. مارتيشيۋس جازعان ەدى.

سونداي-اق، 2007 جىلى كوكتەمدە ەستونيادا شۋ بولعان قىزىل اسكەر ەسكەرتكىشى جايىن دا ەسكە تۇسىرۋگە بولادى.  ول تۇستا ەل بيلىگى تاللين قالاسىنىڭ ورتالىعىنان ورىس اسكەرى قۇرمەتىنە تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىشتى اسكەريلەر قورىمىنا كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان بولاتىن. بار بولعانى وسى. سول ءۇشىن ەستونيا  كەرەعار ۇگىت-ناسيحاتتار مەن ۆيرتۋالدىق قاقتىعىستىڭ استىندا قالدى. حاكەرلەر ەل بيلىگىنىڭ كوپتەگەن رەسمي سايتتارىنا شابۋىلداپ، ىستەن شىعارىپ، قالا كوشەلەرىندە بەيبەرەكەتتىك ۇيىمداستىرۋعا دەيىن باردى.  بۇل جولعى كيبەر شابۋىلدى ۇيىمداستىرعاندار دا ادەتتەگىدەي ورىس حاكەرلەرى بولىپ شىققان. بىراق، ولار ارنايى قىزمەت وكىلدەرى مە، الدە، بەلگىلى ءبىر ۇلتشىل شوۆنيستەردىڭ جەكە باستاماسى بولدى ما، ول جاعى بەيمالىم.

قالاي دەسەك تە، بەلگىلى ءبىر نىساندى كوزدەگەن، ارنايى ماقساتقا نەگىزدەلگەن تەرروريستىك اكتىلەر بولعانى انىق. ولاي بولسا، «اقپاراتتىق سوعىس» پەن «اقپاراتتىق تەرروريزم» دەگەن اتاۋلاردىڭ ءبىر-بىرىمەن  توركىندەس ەكەندىگى انىق اڭعارىلىپ وتىر.  

اقپاراتتىق جانە ۆيرتۋالدىق كەڭىستىكتە مۇنداي شابۋىلداردىڭ بولماي تۇرماسى باسى اشىق اڭگىمە.  ولاردىڭ زالالى دا ايتارلىقتاي. «اقپاراتىق سوعىس» پەن «اقپاراتتىق تەرروريزمدى» جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قۇرال رەتىندە قاراستىرماساق تا، قاۋپى جاعىنان كەلگەندە ودان كەم تۇسپەيتىندىگىمەن ساناسۋعا ءتيىسپىز. قازىرگى الەمدە حاكەرلىك شابۋىلدىڭ اۋەجايلار مەن اتوم ەنەرگەتيكالىق ستانتسيالارىن باسقارۋ  جۇيەسى سەكىلدى ماڭىزدى نىسانداردى نىساناعا الماسىنا دا كەپىلدىك جوق.

قالاساق تا، قالاماساق تا اقپاراتتىق باسەكەلەستىك، «مي تازالاۋشىلىق»، زورلىق-زومبىلىق اتاۋلىلار بەلگىلى كەڭىستىكتەردە ءورشىپ تۇر. ولاي بولسا، ءار اقپاراتتى ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن ءوز ساناسىنداعى سۇزگىدەن وتكىزىپ بارىپ قابىلدايتىن قابىلەتتىلىك كەرەك. باق ارقىلى بەرىلەتىن اقپاراتتاردى قالاي تاڭدايمىز دەگەننەن باستاپ، قانداي تەلەسەريال كورسەتىلۋى كەرەك ەكەندىگىنە دەيىن ارنايى باعىت بەلگىلەگەن ءجون. 

قۋاندىق شاماحايۇلى، قر مادەنيەت قايراتكەرى، حالىقارالىق جۋرناليست 

Abai.kz