قازاقستاندا شامامەن 2,7-3 ملن. شاماسىندا ءارتۇرلى گەوگرافيالىق اتاۋ بار دەپ ەسەپتەلىنەدى. وكىنىشكە وراي، وسىنداي حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعى قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن تولىق جۇيەلى تۇردە جيناقتالماعان. وسى كەزگە دەيىن ءىرى ماسشتابتى توپوكارتالار گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ بىردەن-ءبىر ساقتاۋشىسى رەتىندە سانالۋدا.
قازاقستان توپونيميكالىق كەڭىستىگىنىڭ ءالى شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەسى كوپ. ءتىل ماماندارى، تاريحشىلار، گەوگرافتاردىڭ بىرلەسىپ جۇمىس ىستەمەۋى سالدارىنان توپوگرافيالىق كارتالارداعى اتاۋلاردىڭ جارتىسىنان كوبى ۇلكەن بۇرمالانۋمەن بەرىلگەن. قازاقستان كارتاسىن قازاقشا سويلەتەمىز دەپ جۇرگەن ازاماتتار ءتىلدى جەتىك بىلمەگەندىكتەن، ونىڭ ۇستىنە ءتىل ماماندارى جانە توپونيميستەرمەن اقىلداسپاعاندىقتان، ءوز ەڭبەكتەرىندە ورەسكەل قاتەلەر جىبەردى. ماسەلەن، ءبىر عانا شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ توپوكارتاسىندا ءۇرجار – ۇرىجار، ورەل – ورگىەل، بەرەل – بەرگىەل، شاناعاتى – شاناعاتتى تۇرىندە وزگەرىسپەن بەرىلگەن. ال، ليستۆياگا دەلىنەتىن جوتا قورجىنتاۋ تۇرىندە، تارباعاتاي (بارقىتبەل) جوتاسى تاۋتەكەلى تۇرىندە بەرىلۋى – ايماقتى جاقسى بىلمەۋ سالدارىنىڭ كورىنىسى.
ورىس ساياحاتشىلارى ليستۆياگا تۇرىندە كارتاعا تۇسىرگەن تاۋ جوتاسى بۇرىن دا، قازىر دە قوڭىرجون دەپ اتالادى. تاۋتەكەلى بولسا، تارباعاتاي جوتاسىنىڭ ءبىر عانا سىلەمى، بۇل اتاۋلار جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ بارىنە ايان.

قازاقستاندا شامامەن 2,7-3 ملن. شاماسىندا ءارتۇرلى گەوگرافيالىق اتاۋ بار دەپ ەسەپتەلىنەدى. وكىنىشكە وراي، وسىنداي حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعى قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن تولىق جۇيەلى تۇردە جيناقتالماعان. وسى كەزگە دەيىن ءىرى ماسشتابتى توپوكارتالار گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ بىردەن-ءبىر ساقتاۋشىسى رەتىندە سانالۋدا.
قازاقستان توپونيميكالىق كەڭىستىگىنىڭ ءالى شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەسى كوپ. ءتىل ماماندارى، تاريحشىلار، گەوگرافتاردىڭ بىرلەسىپ جۇمىس ىستەمەۋى سالدارىنان توپوگرافيالىق كارتالارداعى اتاۋلاردىڭ جارتىسىنان كوبى ۇلكەن بۇرمالانۋمەن بەرىلگەن. قازاقستان كارتاسىن قازاقشا سويلەتەمىز دەپ جۇرگەن ازاماتتار ءتىلدى جەتىك بىلمەگەندىكتەن، ونىڭ ۇستىنە ءتىل ماماندارى جانە توپونيميستەرمەن اقىلداسپاعاندىقتان، ءوز ەڭبەكتەرىندە ورەسكەل قاتەلەر جىبەردى. ماسەلەن، ءبىر عانا شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ توپوكارتاسىندا ءۇرجار – ۇرىجار، ورەل – ورگىەل، بەرەل – بەرگىەل، شاناعاتى – شاناعاتتى تۇرىندە وزگەرىسپەن بەرىلگەن. ال، ليستۆياگا دەلىنەتىن جوتا قورجىنتاۋ تۇرىندە، تارباعاتاي (بارقىتبەل) جوتاسى تاۋتەكەلى تۇرىندە بەرىلۋى – ايماقتى جاقسى بىلمەۋ سالدارىنىڭ كورىنىسى.
ورىس ساياحاتشىلارى ليستۆياگا تۇرىندە كارتاعا تۇسىرگەن تاۋ جوتاسى بۇرىن دا، قازىر دە قوڭىرجون دەپ اتالادى. تاۋتەكەلى بولسا، تارباعاتاي جوتاسىنىڭ ءبىر عانا سىلەمى، بۇل اتاۋلار جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ بارىنە ايان.
ۆ.ن.پوپوۆانىڭ «سلوۆار گەوگرافيچەسكيح نازۆاني كازاحستانا. پاۆلودارسكايا وبلاست» (2001, I, II توم) اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە 5 000-عا جۋىق اتاۋ قامتىلعان دەپ كورسەتىلگەن. الايدا، وسى اتاۋلاردىڭ قاي كارتادان الىنعانى بەلگىسىز، اتاۋلاردىڭ ەتيمولوگياسىندا كوپتەگەن ورەسكەل قاتەلىك ورىن العان. ۆ.ن. پوپوۆانىڭ قاتەلىكتەرىن الگى اتاۋلاردى زەرتتەۋشىلەر مەن جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلار بىردەن انىقتادى. مىسالى، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا اربيگەن تۇرىندە جازىلعان اتاۋ ۆ.ن. پوپوۆانىڭ سوزدىگىندە – اربوگەن ماعىناسىندا بەرىلىپ، سۋ قويماسىمەن بايلانىستىرىلعان، ويتكەنى عالىم بۇل جەردە ەشقانداي سۋ نىسانى جوق ەكەنىنە نازار اۋدارماعان. شىندىعىندا، الگى اتاۋ ەرتەدە «اربانى ءيىپ جاساۋ» ماعىناسىنداعى اربايگەن تۇرىندە قالىپتاسقان. سونداي-اق اتالمىش سوزدىكتە ءبىرشاما جەرلەردىڭ گەوگرافيالىق اتاۋى بۇرىنعى اكىمشىلىك ءبولىنىس - بولىستاردىڭ اتاۋلارىمەن سەبەپسىز بايلانىستىرىلعان جانە تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگىن قازاقتار قۇرايتىن اۋداندارداعى (باياناۋىل، ماي، لەبياجى، ەرتىس، ت.ب.) قازاقشا جەر اتاۋلارىنىڭ كوپشىلىگى بۇرمالانىپ بەرىلگەن.
جەر-سۋ اتاۋلارىن جيناقتاۋ، ولاردى رەتتەۋ، دۇرىس تاڭبالاۋ، تاريحي اتاۋلاردى قالپىنا كەلتىرۋ، ايماقتىق سوزدىكتەر شىعارۋ سياقتى توپونيميالىق، تەوريالىق جانە قولدانبالى ماسەلەلەرگە رەسپۋبليكا ۇكىمەتى ۇلكەن ءمان بەرىپ، ءتيىستى زاڭنامالىق اكتىلەر قابىلدادى. وسى ورايداعى باعدارلامادا تەرمينولوگيالىق جانە ونوماستيكالىق سوزدىكتەر شىعارۋعا، اكىمشىلىك-اۋماقتىق كارتالاردى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەتۋگە جان-جاقتى كومەك كورسەتۋ، قارجىلاندىرۋ ماسەلەلەرى كورسەتىلگەن. باعدارلاما شەڭبەرىندە قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ءتىل كوميتەتىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا العاش رەت قازاق تىلىندە «پاۆلودار وبلىسىنىڭ توپونيميكالىق كەڭىستىگى» (2007) اتتى مونوگرافيا، پاۆلودار وبلىسى تىلدەر دامىتۋ جونىندەگى باسقارماسىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا العاش رەت قازاق تىلىندە «پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتەرى مەن فيزيكالىق-گەوگرافيالىق اتاۋلارىنىڭ كورسەتكىش انىقتامالىعى» (2007), «ەرتىستىڭ – اققۋلى ءوڭىرىنىڭ جەر-سۋ اتتارى» (2007), م-بى 1:300 000 بولاتىن اكىمشىلىك-اۋماقتىق كارتالار توپتاماسى (اقسۋ، ەكىباستۇز، ق.ءا.ق.ا.، اقتوعاي، ەرتىس، باياناۋىل، جەلەزين اۋداندارى), ق.ت. ساپاروۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جارىق كوردى.
بۇل عىلىمي ەڭبەكتەردە پاۆلودار وبلىسىنىڭ توپونيمدەرىنىڭ پايدا بولۋى، دامۋى، قالىپتاسۋ تاريحى، تىلدىك قاباتتارىنىڭ قۇرامى، ولاردىڭ تاريحي وزگەرۋ، قالىپتاسۋ زاڭدىلىقتارى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تاريحى، تۇرمىسى، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك بايلانىستارىمەن ساباقتاستىرىلا باياندالعان جانە اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتەرى مەن فيزيكالىق-گەوگرافيالىق اتاۋلار باستاپقىداعى دۇرىس نۇسقاسىمەن جازىلعان.
قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق مارتەبەمىزدى الەمگە تانىتاتىن قۇجات ءتارىزدى قازاقستان رەسپۋبليكاسى گەوگرافيالىق اتاۋلارىنىڭ كاتالوگتارى قۇراستىرىلۋدا. ونى جاساۋ بىرەر ادامنىڭ قولىنان كەلمەيدى جانە وسى ورايدا يان ماكلەودتىڭ «تاريح – تىم جاۋاپتى ءىس، ونى تاريحشىلارعا سەنىپ تاپسىرۋعا بولمايدى» دەگەن قاناتتى ءسوزى ەسكە تۇسەدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى بعم جانىنداعى گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ توپونيميكا توبى كارتالارداعى توپونيمدەرگە وبەكتيۆتى تۇردە عىلىمي باعا بەرۋدە، سونداي-اق ءاربىر وبلىستىڭ بۇرمالانعان اتاۋلار قالپىنا كەلتىرىلگەن «گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ كاتالوگتارىن» جارىققا شىعارۋدا. ماسەلەن، وسى كۇنگە دەيىن اقمولا، الماتى، قاراعاندى، جامبىل، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ (1-2 ت.) كاتالوگتارى ت.ب. دايىندالدى. قازاقستاننىڭ جەر-سۋ، ەلدى مەكەن، ت.ب. اتاۋلارىنىڭ ورىس جانە باسقا تىلدەردە جازىلۋى ءبىر ىزگە ءتۇسىرىلىپ، حالىقارالىق ستاندارتقا ساي كەلەتىن كۇن دە الىس ەمەس.
حالىق تاراپىنان قويىلعان جەر-سۋ اتاۋلارى – سول جەردىڭ تابيعي قۇجاتى بولىپ تابىلادى. ءاربىر گەوگرافيالىق اتاۋ گەوگرافيالىق كارتادا، رەسمي قۇجاتتاردا ءوز ورنىن تابۋى كەرەك. ول ءۇشىن ەل بولىپ جۇمىلىپ، تۇزەتىپ، قالپىنا كەلتىرۋ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ، بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز بولىپ تابىلادى.
پايدالانىلعان ادەبيەت ءتىزىمى:
ساپاروۆ ق.ت. پاۆلودار وبلىسىنىڭ توپونيميكالىق كەڭىستىگى. پاۆلودار: «ەكو» عوف، 2007. – 308 ب.
تەلعوجا ج. قازاق ونوماستيكاسى. كازاحسكايا ونوماستيكا. I توم، استانا: «ءىس سەرۆيس» جشس، 2006. – 400 ب.
ماديەۆا گ.ب.، يمانبەرديەۆا س.ك. ونوماستيكا: زەررتتەۋ ماسەلەلەرى، الماتى، 2005.– 240 ب.
مارگۋلان ا. گەوگرافيچەسكيە نازۆانيا كازاحستانا//كازاحستانسكايا پراۆدا. الماتى،1937. №7
مۋرزاەۆ ءا.م. وچەركي توپونيميكي. م.، 1974. – 382 س.
دوستاي ج.، ك. مامبەتاليەۆ. قازاقتانۋ جانە توپنيميكا. قازاقتانۋ ءورىسى: وقۋ قۇرالى. رەد. باسقارعان ج.
مولدابەكوۆ. الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2005. – 204 ب.
ماكانوۆا ا.ۋ. ەتاپى رازۆيتيا گەوگرافيچەسكوي تەرمينولوگي ۆ كازاحستانە//گەوگرافيچەسكايا ناۋكا ۆ كازاحستانە: رەزۋلتاتى ي پۋتي رازۆيتيا، الماتى: نيتس «عىلىم»، 2001. 312 س.
ساپاروۆ ق.ت. پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتەرى مەن فيزيكالىق-گەوگرافيالىق اتاۋلارىنىڭ كورسەتكىش انىقتامالىعى، پاۆلودار: «ەكو» عوف، 2007–353ب.
قۋات تابىلدىۇلى ساپاروۆ، گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، «عىلىم ساردارى» سىيلىعىنىڭ يەگەرى.

«ەرتىس ديدارى» گازەتى
http://www.ertisdidary.ucoz.kz/