ورمەكشى تورى ءادىسى نەمەسە قازاقستاندى تەمىرجولمەن «تورلاۋ»
جەردىڭ كەڭدىگى – ۇلكەن بايلىق. ماسەلە سول بايلىقتى حالىقتىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ. جەر يگىلىككە اينالۋ ءۇشىن ونى يگەرۋ قاجەت. ال يگەرىلگەن جەر عانا بايلىق كوزى بولىپ تابىلادى. قازاقستاندى تەمىرجولدارمەن، اۆتوجولدارمەن «تورلاۋ» - جەردى يگەرۋگە زور ىقپال ەتەر جۇمىس بولارى ءسوزسىز. ازىرگە، اتالمىش سالاداعى كۇرە جولدار قازاق جەرىن شەتتەپ اينالىپ جۇرەتىن بۇرىنعى كەڭەستىك جۇيەدەن تولىق ارىلىپ كەتە الماي وتىر. سونداي ايماقتىڭ ءبىرى – قوستاناي.
قوستاناي – استىقتى، كەندى ايماق. ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك-باتىسىنا ورنالاسقان. قوستاناي وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىنا ەۋروپاداعى شاعىن مەملەكەتتەر سىيىپ كەتەدى. كەڭەس داۋىرىندە الماتىدان گورى باستى ورتالىق ماسكەۋمەن بايلانىسى تىعىز بولىپ، رەسەيگە قاراي شىعار قارىم-قاتىناس جولدارى جاقسى دامىپ، قازاقستاننىڭ ىشكى جاعىمەن بايلانىسى كەنجەلەپ قالعان. بۇگىنگى تاڭدا قوستاناي قالاسى ەلوردا استانامەن، سونداي-اق وڭتۇستىك، ورتالىق وڭىرلەرمەن تىكەلەي تەمىرجول ارقىلى تىكەلەي بايلانىسپايدى. قوستانايعا استانادان كەلەتىن تەمىرجول باتىسقا قاراي ەداۋىر بويلاپ بارىپ، توبىل ستانتسياسى ارقىلى قوستانايعا كەيىن شەگىنىپ بۇرىلادى. سەبەبى وتكەن عاسىردا ورىن العان ستاليندىك يندۋسترياليزاتسيا كەزەڭىندە توبىل ستانتسياسى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن ورتالىعىنان شىعاتىن قورعاسىن، مىس، كومىر شيكىزاتتارىن رەسەيدىڭ وڭتۇستىك ورال وڭىرىندەگى زاۋىتتاردا وڭدەۋ ءۇشىن تاسىمالعا قاجەتتى جول رەتىندە سالىنعان ەدى. وسى توبىلدان تەمىرجول تۋرا رەسەيگە شىعىپ كەتەدى. رەسەيلىك مۇددەنى ويلاعان سول كەزدەگى ساياسات قازاقستان ىشىندەگى جول قاتىناستارىنا نەمقۇرايلى قاراپ، سونىڭ سالدارىنان وبلىس ورتالىعى قوستاناي ءبىر بۇيىردە قالىپ قويادى. سونىمەن بۇگىنگى تاڭدا وڭتۇستىك وڭىردەن نەمەسە استانادان قوستانايعا كەلگەن جولاۋشى 5 ساعاتتىق ۋاقىتىن اينالما جولعا «قۇربان» ەتەدى. اينالام جولدىڭ قاشىقتىعى - 240 شاقىرىم.
بۇرىن ماسكەۋگە قاراپ ساعات تۇزەگەن بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان ەندى بارلىق باعىتىن ەلوردادان تۇيىندەلەتىن ماقساتتارعا وراي قيمىلداۋى ءتيىس. وسى ورايدا، استانا ارقىلى وڭتۇستىك ءوڭىردى قوستاناي قالاسىمەن بايلانىستىراتىن تەمىرجولدى توبىل ارقىلى اينالدىرماي «قۇسمۇرىن» ستانتسياسىنىڭ تۇسىنان بۇرىنعى «تسەليننىي» تەمىرجولىنا (ورتالىق قازاقستاندى سولتۇستىكپەن بايلانىستىراتىن جول، قازىرگى كوكشەتاۋ-قوستاناي باعىتى) «شوققاراعاي» ستانتسياسىنا قوسىپ، توتە جول سالىنسا، جول قاشىقتىعى ەداۋىر قىسقارار ەدى. قۇسمۇرىن مەن شوققاراعاي اراسى - 90 شاقىرىم.
ەگەر وسى ارالىق تەمىرجولمەن جالعاسسا، ونىڭ مىناداي ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك پايداسى بولار ەدى:
- استانا مەن قوستاناي اراسى ەداۋىر قىسقارىپ، جولاۋشىلاردىڭ ۋاقىتى ءارى قارجىسى ۇنەمدەلەدى. بۇل - ادام كاپيتالىن دامىتۋعا قوسىلعان ەرەكشە ۇلەس. جولاۋشىنىڭ جول شىعىنىنان ۇنەمدەلگەن قارجىسى باسقا سالالارعا سالىنىپ، اسىرەسە، ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرەتىن سالاعا باعىتتالار ەدى ء(بىلىم، دەنساۋلىق، تۋريزم ت.ب.). قازىرگى تاڭدا استانا-اقتوبە، اتىراۋ باعىتىندا جۇرەتىن «تالگو» جۇردەك پويىزى توبىل ستانتسياسىنا دەيىن 7 ساعات جۇرەدى. ەگەر ول قۇسمۇرىن ستانتسيسىنان قوستانايعا تۋرا بۇرىلسا، ءارى كەتكەندە سول 7 ساعاتتىڭ و جاق، بۇ جاعىندا وبلىس ورتالىعىنان توبە كورسەتەر ەدى;
- وبلىستىڭ وڭتۇستىكتەگى شەتكى ءوڭىرى تورعاي ايماعىنىڭ ورتالىعى بولىپ سانالاتىن ارقالىق پەن قوستاناي اراسىنداعى تەمىرجول قاشىقتىعى دا كەمىندە 5 ساعاتقا قىسقارار ەدى. ارقالىق قالاسى شۇبارتاۋ-بەينەۋ تەمىرجولىنا قوسىلعانىن جانە الداعى ۋاقىتتا ول جولمەن جولاۋشىلار پويىزى دا جۇرەتىنىن ەسكەرسەك، وڭتۇستىكپەن سولتۇستىكتىڭ اراسى تەمىرجول ارقىلى ەداۋىر جاقىندايدى;
- استانادان باتىس قازاقستانعا قاراي جۇرەتىن پويىزدار وبلىس ورتالىعى قوستاناي ارقىلى ءوتىپ (قازىر ولار بۇيىردەگى قوستانايعا بۇرىلماي، توبىل ستانتسياسى ارقىلى ءوتىپ جاتىر) قالانىڭ ترانزيتتىك مۇمكىندىگى ارتار ەدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، بۇل جۇمىستار ءوز كەزەگىدە ءبىر بۇيىردە وقشاۋ تۇرعان وبلىس ورتالىعى قوستانايدى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك جانە باتىس ايماقتارمەن ءتۇرلى باعىتتا تىعىز بايلانىسۋىنا جول اشىپ، بيزنەستىك بايلانىس، ارىپتەستىكتىڭ جاندانۋىنا سەپتىگىن تيگىزەرى انىق;
- قۇسمۇرىن ستانتسياسى ماڭىندا تەز جاناتىن قوڭىر كومىر كەنىنىڭ ۇلكەن قورى بار. وعان كورشى رەسەيدەگى ترويتسك گرەس-ءى قىزىعىۋشىلىق تانىتىپ ءجۇر. تەمىر جول تۋرا قوستانايعا تارتىلسا، ترويتسكىگە شىعاتىن قاشىقتىق قىسقارادى. كومىر كەنىنىڭ ەكىنشى تىنىسى اشىلادى. ال سولتۇستىك ايماقتاعى ەڭ ۇلكەن كول قۇسمۇرىن بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا دا قولايلى;
- قۇسمۇرىننان وبلىس ورتالىعىنا تۋرا تارتىلعان تەمىرجول تابيعاتى سۇلۋ قوستانايدىڭ ەڭ ادەمى جەرلەرىنىڭ ءبىرى، كۋرورتتى ايماق «سوسنوۆىي بوردان» (اراقاراعاي ورمانىنىنداعى «شوققاراعاي» ستانتسياسى) ءوتۋى ءتيىس. بۇل «سوسنوۆىي بور» كۋرورتىنا وڭتۇستىك جانە باتىس وڭىرلەردەن كەلەۋشىلەردىڭ سانىن كۇرت اسىرادى. قازىرگى تاڭدا ولار اتالمىش كۋرورتقا جەتۋ ءۇشىن قوستانايعا كەلىپ، ءارى قاراي 50 شاقىرىم كولىكپەن بارۋعا تۋرا كەلىپ ءجۇر، ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، قيىنشىلىق، جول ازابىن تارتىپ ءجۇر. ايتپاقشى، «سوسنوۆىي بور» كۋرورتىنىڭ ەمدىك سۋىنىڭ قاسيەتى داڭقتى كارلوۆو ۆارودان كەم ەمەس. ەۋروپانىڭ اتالمىش كۋرورتىنا ەمدەلەتىن كىسىلەرگە دارىگەرلەر «سوسنوۆىي بوردى» دا ۇسىنادى;
- جاڭا تەمىرجول ەگىن جانە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اۋليەكول، قاراسۋ، التىنسارين اۋداندارىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە تەمىرجول وزگەشە ەكپىن، وزگەرىستەر الىپ كەلەرى ءسوزسىز. ەگىن مەن مال شارۋشىلىعىمەن اينالىساتىن جەكە شارۋشىلىقتاردىڭ قاتارى كوبەيەدى. ولاردىڭ قولىن بايلاپ وتىرعانى ينفراقۇرىلىمداردىڭ تاپشىلىعى. تەمىرجول اتالمىش اۋداندارىنىڭ ۇستىنەن ءوتىپ، التىنسارين اۋدانىنىڭ ورتالىعى وباعانعا جاقىن شوققاراعايعا ايالدايدى. شاعىن شوققاراعاي كوكشەتاۋداعى بۋراباي ستانتسياسى سىندى الىس-بەرىسى مول تەمىرجول بەكەتىنە اينالىپ، سول ماڭداعى شاعىن اۋىلداردىڭ تىرشىلىگىن جانداندىرار ەدى (تاكسيشىلەر، ساۋدا ورىندارى، قىزمەت كورسەتۋ ت.ب.). ءدال وسىنداي نارسە تابيعاتى سۇلۋ، قازىنالى قۇسمۇرىنعا دا تۋارى انىق;
- قۇسمۇرىن مەن قوستاناي قالاسى ارالىعىن «سوسنوۆىي بور» ۇستىمەن تەمىرجول ارقىلى قوسۋ ىشكى ءتۋريزمدى (ولكەتانۋلىق ساياحات، بالىق اۋلاۋ، تابيعات اياسىنداعى دەمالىس) جانداندىرادى. سەبەبى قۇسمۇرىن – ورماندى، تابيعاتى كوركەم، جەرى باي تاريحي مەكەن. مۇندا اتاقتى ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ امانقاراعاي وكرۋگىنىڭ دۋانباسى بولىپ قىزمەت ەتىپ، قازاقتىڭ اتاقتى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بالالىق شاعى وتكەن. بالا شوقان وسى ولكەدە تۇركى حالىقتارىنا ورتاق مۇرا، اتاقتى «ەدىگە باتىر» جىرىن جازباعا تۇسىرگەن. قۇسمۇرىن كولىنە وباعان وزەنى قۇيىپ، سول وزەن كولدەن قايتا اعىپ شىعادى. بۇل - تابيعاتتا سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. قازاقستاندا مۇنداي قۇبىلىس ەرتىس وزەنىنىڭ بويىنداعى زايسان كولىندە بار. قۇسمۇرىن كولىنىڭ ماڭىنان دەمالىس ورىندارىن دا اشىپ، وعان وبلىس ورتالىعىنىڭ تۇرعىندارى مەن، «سوسنوۆىي بور» كۋرورتىنا كەلگەن دەمالۋشىلاردىڭ قىدىرىپ بارۋىنا مۇمكىندىك اشۋعا بولادى.
- ەلىمىزدە 2014 جىلدان باستاپ ەلباسى ن. نازارباەۆتىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋدى جانە ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جاستاردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋدى كوزدەيتىن، «ماڭگىلىك ەل جاستارى - يندۋسترياعا» «سەرپىن-2050» الەۋمەتتىك جوباسى قولعا الىنعان بولاتىن. جوبانىڭ باستى ماقساتى – جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋدەگى الەۋەتى تومەن، بىراق دەموگرافيالىق ءوسىمى جوعارى وڭتۇستىك پەن باتىس ءوڭىرى جاستارىن يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق باعدارلامانىڭ ءىرى جوبالارى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان سولتۇستىك-باتىس جانە شىعىس ايماقتاردا ورنالاسقان جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋعا جاردەم ەتىپ، كەيىن ولاردى سول وڭىردەگى بوس جۇمىس ورىندارىنا ورنالاستىرۋ. ەكى جىلدىڭ ىشىندە قوستانايدىڭ جوو-لارى مەن كوللەدجدەرىنە 1200 جۋىق جاسوسپىرىمدەر كەلىپ، ءبىلىم الۋدا. ولاردىڭ الدى يندۋستراليزاتسيا كارتاسىنا ەنگەن نىساندارعا جۇمىسقا ورنالاسىپ تا جاتىر. بىراق قوستانايعا «سەرپىن -2050» جوباسىمەن كەلۋشى جاستارعا دا، ولاردىڭ اتا-اناسىنىڭ جانىنا باتاتىن جاعداي – جولدىڭ الىستىعى. قالعان نارسەنىڭ بارلىعى اۋانىڭ تازالىعى، تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعى، ەلدىڭ مادەنيەتى، وقۋ ورىندارىنىڭ جاعدايى – ءبارى ولارعا ۇنايدى. جولدىڭ قاشىقتىعى قىسقارسا، وڭتۇستىكتەگى اعايىنداردىڭ سولتۇستىككە كەلىپ ورنالاسۋ اعىنى ارتا تۇسەر ەدى. قوستاناي سىندى شەكارالىق ايماقتىڭ دەموگرافيالىق، ەڭبەك رەسۋرستارى تۇرعىسىنان قاۋىپسىزدىگى - «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ تەرەڭ استارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان بۇل ولكەگە قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ ىشكى رەسۋرستارى ەسەبىنەن ينۆەستيتسيا سالۋ – ەلدىڭ بولاشاعىنا باعىتتالعان ناقتى قادام;
- قۇسمۇرىن-شوققاراعاي تەمىرجولىن سالۋ حرومتاۋدا اشىلعان تەمىرجول رەلس زاۋىتى ونىمدەرىنىڭ توقتاۋسىز شىعۋىنا، سۇرانىستىڭ ارتۋىنا دا سەپتىگىن تيگىزەدى.;
- قۇسمۇرىن-شوققاراعاي تەمىرجولى ەلىمىزدىڭ ىشكى بايلانىسىن نىعىزداي وتىرىپ، جەر يگەرۋگە، ينفراقۇرىلىمداردى دامىتۋعا ىشكى جانە شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى كەڭ تارتۋعا دا جول اشادى. قىس مەزگىلى بوراندى بولىپ كەلەتىن بۇل ولكەنى (جالپى، سارىارقانى) تەمىر جولمەن ورمەكشىنىڭ تورىنداي ادىسپەن «تورلاپ تاستاۋ» - جەردى ءوز كۇشىمىزبەن يگەرۋدىڭ ءبىر جولى.
الماسبەك ابسادىق، قوستاناي قالاسى
Abai.kz
