مىنە، جىلىنا ءبىر رەت "تويلاناتىن" جۋرناليستەر كۇنى دە كەلىپ جەتتى. وسى اتاۋلى كۇننىڭ قارساڭىندا ءبىز تىلشىلىكتىڭ ىستىعى مەن سۋىعىن ءبىر كىسىدەي كورگەن بەلگىلى جۋرناليست ەرمۇرات باپيمەن ەلىمىزدەگى باق-تىڭ بۇگىنگى جاعدايى تۋرالى از-كەم اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان ەدىك. 

- حالىقارالىق ۇيىمدار قازاقستاندى ء«سوز بوستاندىعى شەكتەلگەن» ەلدەر تىزىمىنە كىرگىزىپتى. ەرتەڭ جۋرناليستەر قاۋىمىنىڭ ءتول مەرەكەسى كەلە جاتىر. وسى رەتتە قازاقستانداعى باق-تىڭ قازىرگى احۋالىن قاي دەڭگەيگە جاتقىزار ەدىڭىز؟

- قازاقستانداعى بۇگىنگى جۋرناليستيكا جانە ونىڭ دامۋى مۇمكىندىكتەرى تۋرالى ايتاتىن بولسام، بۇل – كاسىپتىڭ ءوز ىشىندە ەمەس، قوعامنىڭ دامۋ باعىتىنىڭ اڭعارىمىندا قاراستىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سوندىقتان، قازاقستاندىق باق-تىڭ ءدال قازىرگى احۋالى، ءسوز بوستاندىعى دەگەن ماسەلەلەردىڭ بارلىعى ەلىمىزدە قالىپتاسقان ساياسي احۋالدىڭ شەڭبەرىنەن شىعا المايتىن جاعدايدا.

-قازىر قازاقستاندىق باق-تى ەكى توپقا ءبولىپ قاراۋ قالىپتى جاعدايعا اينالىپ كەتتى عوي...

- راس ايتاسىڭ. مەن قازاقستاندا جۋرناليستيكا كەرەمەت دامىپ الدىعا كەتتى، ەلدىك، مەملەكەتتىك، ۇلتتىق ماسەلەلەردى شەشۋدە ۇلكەن ءرول اتقارۋدا دەپ ايتا المايمىن. قازىرگى جاعدايداعى باق بيلىك قانشا مۇمكىندىك بەرۋىنە بايلانىستى عانا ءومىر سۇرۋدە. ودان اسىپ، بەلگىلەنگەن شەكتەن ىرشىپ كەتىپ، سونداي ءبىر كەرەمەت جەتىستىكتەرگە جەتىپ جاتىر دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. راسىن ايتۋ كەرەك قوي. ويتكەنى ەلدەگى ءسوز بوستاندىعىن شەكتەۋ جۋرناليستيكانى دا تۇنشىقتىرىپ، قىلقىندىرىپ تاستادى. ماسەلەن، سوڭعى بىرەر ايدىن ىشىندە عانا بولعان جاعدايلاردى سالىستىرىپ قاراساڭىز، ءوزىڭىزدىڭ كوزىڭىز جەتەدى. مامىر ايىنداعى ميتينگىلەر، ودان كەيىن اقتوبەدەگى تەراكتى توڭىرەگىندە... وسى وقيعالاردى ساراپتاما تۇگىلى ءجاي عانا اقپاراتتىق تۇرعىدا حالىققا جەتكىزگەن باسىلىمدار ساناۋلى عانا. كەيبىر مەملەكەتتىك باسىلىمدار تەك جارتىكەش اقپارات بەرۋمەن شەكتەلسە، تيىن-تەبەن الاتىن كەي ءباسپاسوز بيلىكتىڭ اۋزىنا قاراپ، ولاردىڭ شىمبايىنا ءتيىپ الماۋ ءۇشىن، سىلاپ-سيپاپ، ايتەۋىر ايتپاي قالدى دەمەسسىننىڭ كەرىن كيدەن ارى اسا العان جوق.

- ءوزىڭىز ايتىپ قالدىڭىز عوي، قازىر قوعامداعى وتە نازىك تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – جەر ماسەلەسى بولىپ تۇر. وسى تۇرعىدا جۋرناليستەر قاۋىمىنىڭ كەيبىرىنەن «تاۋەلدىلىك»، «جالتاقتىق» بايقالادى. ازاماتتىق پوزيتسياسىن كورسەتە المايتىن قالامگەرلەر دە جوق ەمەس. ءتىپتى، باق-تا بار...

- نۇرگەلدى، قازىر قازاقستاننىڭ باسپاسوزىندە ەكى ءتۇرلى كوزقاراس قالىپتاستى. ءبىرىنشىسى – جاڭاعى ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان بايلاۋلى باق-تار. ولار جەردى جالعا بەرۋگە بولادى ەكەن نەمەسە بىلگىلى ءبىر جاعدايلاردا ونى ساتۋعا دا بولادى ەكەن دەگەن پوزيتسيا ۇستانعان جۋرناليستەر بولسا، ەكىنشىسى، بۇل ماسەلەگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىققان جۋرناليستەر بولدى. بۇل جەردە مەملەكەتتىك باق وزدەرىنىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ ايتۋىنان، ايتاعىنان ارى اسىپ كەتە المايدى. ال تاۋەلسىز باسىلىمداردىڭ سانى دا، كولەمى دە از. ال اقورداداعى جوعارعى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردىڭ وزدەرى ايتتى عوي، «جەر تۋرالى كودەكس دۇرىس، ونى ءتيۇسىندىرۋ جۇمىستارى دۇرىس جۇرگىزىلمەگەن» دەپ. سوندىقتان، بيلىكتىڭ ايتىپ وتىرعان ءتۇسىندىرۋ جۇمىسى ءبىرسارىندى ءجۇرىپ جاتىر دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە كەيبىر باق حالىق اراسىنا جاڭساق اقپارات تاراتىپ، ەلدىڭ ەرىك-جىگەرىن، ويىن باسقا ارناعا بۇرىپ،  بيلىكتىڭ اۋەلگى ماقساتىن قايتكەن كۇندە جۇزەگە اسىرۋعا سەپتىك بولىپ جاتقانى شىندىق.

- سونداي-اق، ءدال قازىر ەلىمىزدە ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەندەر دە كوپ. ءتىپتى بيلىك قۇرىلىمدارىندا دا، باق باسشىلارى اراسىندا دا مۇندايلار كوپ دەسەدى. بۇل دا ءوز كەزەگىندە قازاقستاننىڭ ىشكى جاعدايىندا الەۋمەتتىڭ تىنىشتىعىن بۇزۋشى فاكتور بولىپ تابىلادى عوي. اسىرەسە ول باق باسشىسى بولسا...

- البەتتە دۇرىس ايتاسىڭ، سوڭعى اقتوبە وقيعاسىنان كەيىن مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ دا ءوزى ناقتى ۇستانىمىن تانىتتى. «اقتوبەدەگى جاعدايعا «سالافيتتەر» كىنالى» دەگەن ءسوز اۋزىنان شىقتى. بىراق، وكىنىشكە وراي وسى تاقىرىپتى دامىتۋ، ونى ارى قاراي پرەزيدەنتتىڭ ۇستانىمى دەڭگەيىندە جۇرگىزۋ مەملەكەتتىك باق تاراپىنان سونداي ءبىر ىنتالىلىق بايقالمادى.  سەبەبى، وسى سالافيزم اعىمى قازاقستاننىڭ ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتارىنىڭ اراسىنا، ءتىپتى بيلىك ەليتاسىنىڭ، باق اراسىنا دا تەرەڭ ءسىڭىپ كەتكەن.

- ءسىزدىڭ باسقاراتىن گازەت اۋەلدەن بيلىكتى سىناپ كەلەدى. ال ەندى بۇل ماسەلەدە پرەزيدەنتتىڭ سوزىمەن كەلىسپەسكە بولمايتىن سياقتى ما، قالاي؟

- ءبىزدىڭ گازەتىمىز ساياسي تۇرعىدا  بيلىككە قانشا جەردەن وپپونەنت بولعانىمەن، ءدال وسى اقتوبە وقيعاسى جونىندە، سالافيتتەر جونىندە پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىن تولىق قولدايدى. ال ەندى وسى قولداۋ مەملەكەتتىك باق تاراپىنان سونداي ءبىر ەكپىن  الىپ تۇر دەپ ايتا المايمىن. ادەتتە، نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءسال بىردەڭەنى  قوزعاي قالسا، مەملەكەتتىك باق ورە تۇرەگەلىپ، جوقتى بارداي، باردى دارداي ەتىپ كورسەتە قويۋشى ەدى عوي. ال ەندى سالافيتتەرگە كەلگەندە وسى اعىمنىڭ زالالى جونىندە نەمەسە ۇلتتىق داستۇردەن قازاقتى الاستاتۋ، اراپتاندىرۋ ساياساتىن جۇرىگىزىپ جاتقانىن اشىق كورسەتىپ، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا زيان ەكەنىن كورسەتكەنى بولماي تۇر. ارينە، ءار ءتۇرلى ارنالاردا ايتەۋىر «ايتىلماي قالماسىننىڭ» نوبايىمەن ءتيىپ-قاشىپ بىردەڭە كورسەتكەن بولدى.

-مەملەكەتتىك باق-تىڭ جاعدايى تۇسىنىكتى بولدى. ال تاۋەلسىز باسىلىمدار دەپ جۇرگەنىمىز شە؟

- ال ەندى تاۋەلسىز باسىلىمدار بۇل ماسەلەنى شامالارى كەلگەنشە ايتىپ، جازىپ جاتىر. بىرىنەن ءبىرى كوشىرىپ بولسىن، ايتەۋىر ۇلكەن-ۇلكەن ماسەلەلەر كوتەرىپ جاتىر. ونى وقىرمان قاۋىم مەن ايتپاسام دا جاقسى كورىپ، ءبىلىپ وتىر عوي. قازاقستاندا تاۋەلسىز باسىلىم دەگەننىڭ ءوزى ءتورت-بەس باسىلىم عوي. ولاردىڭ جالپى تارالىمى جيناق سانى 200 مىڭنان اسپايدى. وسى ماسەلەگە قاتىستى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى تۇمسىعانان ءتۇرتىپ تۇرىپ، «سالافيتتەر» دەپ ايتقان ماسەلەسىنە مەملەكەتتىك تۇرعىدان ءمان بەرۋىمىز كەرەك ەدى.

-بۇرىن التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن، جۋرناليستەر كۇنىن اتاپ ءوتۋ قولعا الىنعان ەدى. قازىر...

- بۇل ماسەلەگە قاتىستى ايتارىم، جالپى قازاقستانداعى ءباسپاسوز كۇنىنىڭ قاي كۇنى ەكەنىنىڭ ءوزى داۋلى عوي. ناقتى قاي كۇندە جۋرناليستەر كاسىبي مەرەكەسىن اتاپ وتەتىنى بەلگىسىز بولىپ قالدى. ۇمىتپاسام، 1994 جىلى «باق تۋرالى» زاڭ قابىلدانعان كۇندى التىنبەك سارسەنباۇلى مارقۇمنىڭ ايتۋىمىن، پرەزيدەنت بەلگىلەپ بەرگەن ەدى. ءبىز ول كەزدە باسقا دا ماسەلەلەر كوتەرگەن ەدىك. مىسالى، «دالا ءۋالاياتى»، «تۇركىستان ءۋالاياتى» گازەتتەرىنىڭ شىققان كۇندەرىن بەلگىلەيىك دەگەن ماسەلە كوتەرىلگەن-ءتىن. بىراق، بيلىكتىڭ ايتۋىمەن، تاۋەلسىز ەلدىڭ العاشقى «باق تۋرالى» زاڭى بەلگىلەنگەن كۇن بولىپ قالعان ەدى.  كەيىن التەكەڭ وپپوزيتسياعا  كەتكەن كەزدە بيلىك وسى كۇنى التىنبەكتىڭ اتىمەن بايلانىستىرماسىن دەگەن نيەتپەن ماۋسىمنىڭ سوڭعى جەكسەنبىسىنە اۋىستىرىپ جىبەردى.  وسىلايشا، ول ءار ءتۇرلى كۇندەرگە اۋىسىپ كەتتى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل بيلىكتىڭ باق-قا دەگەن كوزقاراسىن بىلدىرەدى. شىنى سول - قازاقستانداعى ءباسپاسوز بيلىكتىڭ اۋلاسىنا بايلاپ قويعان يت سەكىلدى، كەرەك كەزىندە ۇرگىزەدى، قاجەت كەزىندە الدىنا سۇيەگىن تاستايدى. ونى ۇيشىگىنە تۇقىرتىپ، قاماپ قويام دەسە تاعى ءوزى بىلەدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە جاڭاعى قازاقستانداعى ءباسپاسوزدى ءوزىنىڭ تاقىمىنا باسىپ الۋ، ءوز دەگەنىمەن جۇرگىزۋ ساياساتى قازىر ءجۇرىپ تۇر.

- جاقىندا جۋرناليستەردىڭ كاسىبي مەرەكەسى كەلە جاتىر. اقوردا جاق الالاعانىمەن، بۇرىن قازاقستان جۋرناليستەر وداعى «سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ» اتىنداعى سىيلىق سەكىلدى، جۇلدەلەر تاپسىرىپ، قالامگەرلەر قاۋىمىن ءبىر قاناتتاندىرىپ قويۋشى ەدى. بيىل ول دا جوق...

- سىيلىق ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ارينە بىلتىرعا دەيىن قازاقستان جۋرناليستەر وداعى كوپتەگەن سىيلىقتار تاعايىنداپ كەلگەن. جاڭاعى ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ، امانگەلدى احمەتاليۇلى، بەيبىت قۇسانبەك اتىنداعى سىيلىق سەكىلدى كوپتەگەن اتاۋلى سىيلىقتار بولدى. سودان كەيىن وداقتىڭ جەكە نوميناتسيالارى بويىنشا سىيلىقتار تاراتىلىپ كەلدى. جالپى جىل سايىن 50-60 ادام ماراپاتتالاتىن.  بيىل ەندى وزدەرىڭە بەلگىلى ناقاق جالامەن سەيىتقازى ماتاەۆتى تۇتقىنداپ، ونى ءۇي قاماققا وتىرعىزىپ قويعاننان كەيىن، مىنا سىيلىقتاردىڭ دا سانى شەكتەلىپ قالدى. سەبەبى، تەك سىيلىقتار ەمەس، ونىڭ ارتىندا ماتەريالدىق كومەگى سەكىلدى ماسەلەلەر، ونى ۇيىمداستىرۋ،  ونىڭ باسقا دا جۇمىستارى بار عوي. سەيىتقازى ماتاەۆتىڭ وسىنداي  جاعدايعا تۇسۋىنە بايلانىستى وداقتىڭ دا جاعدايى قىل ۇستىندە تۇرعانى شىندىق. سوندىقتان، بيىل جۋرناليستەر وداعى 10 سىيلىق تاعايىنداپ، تاراتتى. سودان كەيىن وداقتىڭ سىيلىقتارىن العان جۋرناليستتەردىڭ اراسىندا بيلىكتىڭ بىردە ءبىر وكىلى بولعان جوق. ءساۋىر، مامىر ايلارىنداعى حالىقتىق نارازىلىقتار ماسەلەسىندە كەيبىر باق-تىڭ جالتاقتاپ، مەملەكەتتىڭ ايتاعىنان ارى اسا الماي، الا-قۇلا اقپارات بەرىپ، حالىقتىڭ ءبىر توبىن ەكىنشى توبىنا قارسى قويىپ وتىرعاندىعى دا ەسكەرىلدى. «جۋرناليست» دەگەن ءوزىنىڭ ويىن ارگۋمەنتتەرگە سۇيەنىپ، فاكتىلەرگە سۇيەنىپ، تاۋەلسىز تۇرعىدا جەتكىزۋى كەرەك. قازاق ءتىلدى ءباسپاسوز ءتورتىنشى بيلىك ەكەنىن دالەلدەگىمىز كەلسە، اۋەلى جالتاقتىقتان ادا بولۋىمىز كەرەك.

- ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راقمەت ەرمۇرات اعا، تاعى دا مەرەكەڭىز قۇتتى بولسىن!

- وزدەرىڭە دە شىعارماشىلىق تابىل تىلەيمىن!

سۇحباتتاسقان - نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz