اۋەزوۆ ايتتى ەكەن دەپ قاشانعى "اداسا" بەرەمىز؟
جازىلۋ مەرزىمى باسقا جىلمەن بەلگىلەنىپ كەتىپ، سول قالپىندا ءالى كۇنگە تۇزەتىلمەي كەلە جاتقان اباي ولەڭدەرى، سەنسەڭىز، از ەمەس. سونىڭ ءبىرى – ۇلى اقىننىڭ «اكىمباي ولگەندە» («كوز جۇمعانشا دۇنيەدەن...) دەگەن جوقتاۋ-جىرى. ونى اباي 30 جاستا - 1875 جىلى جازعانى تازا شىندىق، الايدا ولەڭ باقانداي 20 جىلعا ىلگەرىلەپ «1895 جىلعى» دەپ قاتە بەلگىلەنىپ كەلەدى. كوپە-كورنەۋ قاتەنىڭ تۇزەتىلەر ءتۇرى جانە كورىنبەيدى. ال نە ەتەسىڭ؟ ماقالامىزدىڭ ارقاۋى مىنە وسى اعاتتىق.
سونىمەن، ابايدىڭ 40 جول جوقتاۋ جىرى قاي جىلى، قانداي جاعدايدا دۇنيەگە كەلگەن؟ الدىمەن وسىعان توقتالايىق.
جالعاندا قۋانىش پەن قايعى الما-كەزەك ەمەس پە؟! سۇيىكتىسى ايگەرىمدى كەزدەستىرگەن 1874 جىلى اباي العاش رەت اۋىر قازاعا دا تاپ بولعان. بايبىشەسى ءدىلدادان تۋعان ەكىنشى ۇلى اكىمباي (حاكىمباي) دۇنيەدەن ءوتتى. اكىمباي تۋرا توعىز جاستا بولعان (كەيبىر باسىلىمدار اكىمباي جەتى جاستا دەپ جۇرتتى شاتاستىرىپ ءجۇر). ول وتە اقىلدى دا سۇيكىمدى جەتكىنشەك بولعان دەسەدى. اقشوقىدا اباي مەن ءىنىسى ىسقاقتىڭ اۋىلدارى وتە جاقىن ورنالاسقان عوي. مىنە، سول ىسقاقتىڭ بالا كوتەرمەگەن ايەلى مانىكە اكىمبايدى مەنشىكتەپ باۋىرىنا سالىپ الادى، ول قايتىس بولعاندا، ارينە، وسى ۇيدەن شىعارىلعان.
«اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ەركە، ادۋىندى كەيىپكەرى مانىكە ومىردە دە ءور مىنەزدى، شاقپا ءتىلدى بايبىشە بوپتى. ونىڭ ءتىلى مەن كارىنەن قورقىپ، جۇرتشىلىق «اكىمباي ابايدىڭ بالاسى» دەگەندى تىسىنەن شىعارماي، تەك قانا «ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى» دەسىپتى. اتالمىش ولەڭدى العاش رەت مۇحتار اۋەزوۆ 1925 جىلى، سەمەيدە شىعىپ تۇرعان «تاڭ» جۋرنالىنىڭ ەكىنشى سانىندا جاريالاپ، وعان بەرگەن تۇسىنىكتە: ء«بىر نەمەرە ءىنىسى ولگەندە ايتقان»، - دەيتىنى سول.
الدىعا وزا ايتايىق، جوقتاۋدى اباي بالاسى اكىمبايدىڭ جىلدىق اسى قارساڭىندا، ياعني 1875 جىلى جازعان. ونى اقشوقى اۋىلىنىڭ جاس كەلىنى ايگەرىمگە ايتقىزعان (ەل جادىندا ساقتالۋىنا قاراعاندا ايگەرىم جوقتاۋدى سوزىنە ساي ءان-ماقاممەن كەلىستىرە داۋىس قىلىپ، جۇرتتى ۇيىتقان سياقتى).
وندا قاتەلەسۋ نەدەن، توركىنى قايدان؟ وعان بەلگىلى ابايتانۋشى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «اقىننىڭ ءبىر شىعارماسىنىڭ تاعدىرى تۋرالى» اتتى ماقالاسى ساۋلەسىن تۇسىرەدى. كاكەڭ اڭگىمەسىن «ۇمىتپاسام، 1935 جىلى مۇحتار الماتىدان سەمەيگە كەلدى» دەپ باستاپ، ابايدى كورگەن، اقىندى جاقسى بىلەتىن اباي ەلىنىڭ ادامدارىمەن مۇحاڭ اڭگىمە-دۇكەن قۇرعانىن بايان ەتەدى. سول اڭگىمە اراسىندا قويىلعان «ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى كىم؟» دەگەن سۇراققا اقساقالداردىڭ ءبىرى «تاڭىربەردىنىڭ ماقۇلباي دەگەن بالاسى ولگەندە، ايگەرىم اباي ۇيرەتىپ بەرگەن داۋىستى ايتىپ ءجۇرىپتى» دەپ تۇسپالداعان ەكەن (اباي جۋرنالى. - №1, 1996 جىل. - 20 بەت). وسى مالىمەتكە سۇيەنگەن مۇحاڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ «ەڭىستە» اتتى تاراۋىندا ايگەرىم ماقۇلبايدى جوقتاپ، داۋىس قىلعان ەپيزودتى ەنگىزىپ، سۋرەتتەگەن (كوركەم شىعارماعا نە قاجەت - ءبارى سىيىمدى). وندا جوقتاۋدىڭ «قىزىل بالاق قىراننىڭ، بالاپانىن دەرت الدى» دەگەن تۇسىنان باستاپ، اياعىنا دەيىن كەلتىرىلگەن. مىنەكي، اباي ولەڭدى «ماقۇلباي ولىمىنە ارناپ جازعان» دەگەن پايىمنىڭ پايدا بولۋ جايى وسى.
ماسەلە سوندا، 1933 جىلعى تۇڭعىش تولىق جيناقتا، ونان سوڭ 1939, 1945 جىلعى جيناقتاردا «اكىمباي ولگەندە» دەپ دۇرىس اتالعان ولەڭگە 1957 جىلعى جيناقتا «بالاسى ولگەن اناعا اباي شىعارىپ بەرگەن جوقتاۋ» دەپ جاڭاشا ات قويىلىپ (اباي بالاسى ولگەن بەتالدى ءبىر ايەلگە جوقتاۋ شىعارىپ بەرەتىن اقىن ەمەس), 1895 جىلعى ولەڭ رەتىندە جاريالاندى. بۇل قاتە، ابايدىڭ قولىندا وسكەن ءارحام ىسقاقوۆتىڭ ايتۋىمەن بولسا كەرەك، اۋەلى 1961, ونان سوڭ 1968 جىلعى جيناقتاردا تۇزەتىلىپتى. بىراق، 1977 جانە 1995 جىلعى جيناقتاردى باسپاعا دايارلاعان رەداكتورلار، وكىنىشكە قاراي، «مۇقاڭ ايتتى، بولدى، ءبىتتى» دەگەن شولاق ۋاجدەن اسا الماي، «نەمەرە ءىنىسى ولگەندە ايتقانى» دەگەن ەسكى قاتەگە قايتادان ۇرىنعان.
ابايدىڭ «اكىمباي ولگەندە» جىرىنىڭ قيلى تاعدىرى، ونىڭ ءالى كۇنگە شەكتى اداسىپ ءجۇرۋى حاقىندا ءسوزىمىز وسىمەن ءتامام.
ەندى جىردىڭ مازمۇنىنا كەلەيىك. داۋدىڭ شەشىمىن تەك سونان عانا تابارىمىز حاق. باستاپقى ءۇش شۋماق - ابايدىڭ ءوزىن ءوزى جۇباتۋى. مۇنى ۇعىنۋ قيىنعا سوقپاس. ولەڭىن اقىن:
كوز جۇمعانشا دۇنيەدەن،
يمانىن ايتىپ كەتكەنى-اي، -
دەپ باستاپ، ءۇشىنشى شۋماقتا:
يەم قابىل الدى-اۋ دەپ،
كوڭىلىمە قۋات بىتكەن-اي!
قۋاتتانىپ باقسام دا،
كۇنالى كوڭىلىم تۇيتپەدى-اي، -
دەپ تامامداعان (تۇيتپەدى – ءتوزىمىم جەتپەدى، شىدامادى دەگەن ماندە). باقساق، سوڭعى ەكى جولدا بۇگۋلى استار بار. ول – اۆتوردىڭ ءوزىن-ءوزى كۇنالى سەزىنۋى. تاراتا ايتساق، باۋىر ەتى بالاسىنا ەمىرەنە الماي، بار بولعانى «نەمەرە ءىنىم» دەپ وتكەن، بالاسى جانىندا تەك سوڭعى كۇندەر، سوڭعى ساعاتتا بولعان اكەنىڭ كۇيىك-زارى. الدىڭعى ەكى شۋماقتا ءوزىن-ءوزى قانشا جۇباتىپ باقسا دا («قۋاتتانىپ باقسام دا») كوڭىل تۇبىندە جاڭاعى ءزىل وكىنىش ەرىمەي مۇز بوپ جاتىر (ايتا وتەرى، كەيبىر جيناقتا «كۇنالى ءناپسىم تۇيتپەدى-اي» دەپ باسىلعان. بۇل قاتە. قيسىنعا جۇگىنسەك، بۇل جەردە ءناپسىنىڭ ەش قاتىسى جوق، اقىن الدىڭعى ەكى جولدا كوڭىل كۇيىن ايتسا، سوڭعى ەكى جولدا سونى تياناقتاپ وتىر).
ءسويتىپ، كىلتيپان وسى ارادا - «كۇنالى كوڭىلىم تۇيتپەدى-اي» دەگەن سوڭعى جولدا. ونى ءوزىنىڭ تۋرا ماعىناسىندا قابىل الساق ءجون (اكىمباي ولىمىنەن اۋىر ساباق العان اباي ەندى قولىنداعى ەكى بالاسى ءابىش پەن ماعاۋياعا اكەلىك مەيىرىمىن ءۇيىپ توگەدى. ەكەۋىن دە ەرەكشە قامقورلىققا بولەپ وتكەنى بارشاعا ايان اقيقات).
باستاپقى ءۇش شۋماق اقىننىڭ ءوزىن جۇباتۋى بولسا، ورتاڭعى شۋماقتار ءداستۇرلى ۇلگىدەگى جوقتاۋ. «قىزىل بالاق قىراننىڭ، بالاپانىن دەرت الدى» دەپ باستالاتىن كونە جىرعا ءتان تەڭەۋلەر وسى ارادا (ايگەرىمنىڭ وسى تۇستان باستاپ، داۋىس قىلعان عوي).
جوقتاۋدىڭ سوڭىنداعى قوس شۋماق:
ارتىنا بەلگى قالدىرماي،
باۋىرى قاتتى تاس ءولىم.
جىلامايىن دەسەڭ دە،
شىدارلىق پا وسى ءولىم؟
ورامدى ءتىلدى اۋىزدىم،
اقىلعا جۇيرىك ماڭىزدىم.
كوپ جاساماي تەز كەتىپ،
كوزىمنىڭ جاسىن اعىزدىڭ، -
دەگەننىڭ اكە-جۇرەكتەن توگىلگەن اششى زار مەن شەر ەكەنىنە كىم تالاسار ەكەن.
ءسويتىپ، اتالمىش جىر ابايدىڭ جانىنا جاقىن كورەتىن، بىراق جۇرەك جىلۋىن كورسەتە الماعان تۋعان بالاسىنا ارناپ جازعان كۇيىنىشى. ولەڭنىڭ مازمۇنى، كورىپ وتىرمىز، مۇنى ەش كۇمان-كۇدىك قالماستاي پاش ەتەدى.
ايتپاقشى، جوقتاۋ جىر جايلى «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 279-بەتىندە: «اكىمباي - اقىننىڭ ءدىلدادان تۋعان بالاسى، 9 جاسىندا (1865—74) دۇنيە سالعان. ولەڭنىڭ مازمۇنى دا وسى تۇجىرىمدى ايعاقتاعانداي»، - دەپ دۇرىس ايتىپ، بىراق كىتاپتىڭ 161-بەتىندە: «...اعاسى تاڭىربەردىنىڭ بالاسى ماقۇلباي ولگەندە ايگەرىمگە ايتقىزعان جوقتاۋ» دەپ بۇرىس كەتىپتى. اتتەگەن-اي. بىرىزدىلىكتىڭ جوقتىعى قالىڭ جۇرتشىلىقتى ءالى كۇنگە شاتاستىرىپ كەلەدى.
بالكىم، ماقۇلباي ولگەندە اباي بۇگىنگى كۇنگە جەتپەگەن جوقتاۋ ءسوزىن جازسا جازعان شىعار، ونى ايگەرىم داۋىس قىلىپ ايتسا ايتقان شىعار. بىراق، ونىڭ اكىمبايعا ارنالعان جوقتاۋعا قاتىسى قانشا؟ سوڭعىنىڭ ماقۇلبايعا تەلىنۋى ەشقاندايدا سىن كوتەرمەيدى، ەش ادامدى سەندىرە دە المايدى. ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، 1892-93 جىلدارى اباي مەن تاڭىربەردىنىڭ اراسى مۇلدە سۋىسىپ كەتكەنى باسى اشىق فاكتى. اقىننىڭ «تاڭىربەردىگە» دەگەن «ۋلى سيا، اششى تىلمەن» جازعان ولەڭى سونىڭ ءبىر كۋاسى. ولەڭدەگى:
باي-باي دەسە ماستانىپ،
مىڭ تەڭگەسىن جاستانىپ،
ەشكىم تيمەي وزىنە،
اعايىنعا قاستانىپ.
ءوز تاماعىم توق دەپ،
باسىمدا قايعى جوق دەپ،
جاقىنى اتتان جىعىلسا،
جانى اشىماي «شوق» دەپ، -
دەگەن جولدار حالىقشىل اقىلمان اباي مەن ءوزىمشىل، وسەكشىل، دۇنيەقوڭىز تاكەجان اراسىنا سىزات، سىزات ەمەس-اۋ، تەرەڭ جارىقشاق تۇسكەنى ەمەي نە؟!. سول سياقتى كورشى-قولاڭعا قارا قيدى دا قيمايتىن ساراڭ بايبىشە، جەڭگەسى قاراجانعا قاراتا ابايدان «انا تەگى ونداعى – وزەن سۋدىڭ تۇنىعى» دەگەن ءسوزدىڭ شىقپاسى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىق ەمەس پە؟!.
قىسقاسى، اعا مەن جەڭگە قىلىعىنان قاجىعان، كوڭىلى ابدەن قالعان اقىننىڭ 1895 جىلى ماقۇلبايعا جانى ەگىلە جوقتاۋ ارناۋى اقىلعا سىيمايتىن، كوكەيگە قونبايتىن پارادوكس.
جوقتاۋ جىردىڭ مازمۇنىنا قايتىپ ورالار بولساق، ونىڭ ءتورتىنشى شۋماعىندا جىگىت اباي:
اتا تەگى مۇنداعى –
ورتا ءجۇزدىڭ ۇلىعى، -
دەسە، بۇل ءوز اكەسى قۇنانبايدى، ال:
انا تەگى ونداعى –
وزەن سۋدىڭ تۇنىعى، -
دەگەنى بايبىشەسى ءدىلدانىڭ اتاسى الشىنبايدى ايتقانى (ول - قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ شوبەرەسى). بۇل دالەلسىز-اق ايقىن اقيقات.
جوعارىدا اتى اتالعان ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ ءوزىنىڭ «ابايدىڭ ءومىر جولى» دەگەن بەلگىلى ەستەلىگىندە جوقتاۋدىڭ اكىمبايعا ارنالعانىن اتاپ ايتقان. جالپى اباي الدەنەشە جوقتاۋ جىر جازعان. ءابدىراحماننىڭ ايەلى ماعىشقا شىعارىپ بەرگەن جوقتاۋى كوپكە ايان. سول سياقتى جوقتاۋ جىردى ءىنىسى وسپان ولگەندە، ونىڭ ەكىنشى ايەلى زەينەپكە بەرگەنى دە ءمالىم. بۇل جونىندە ءارحام اقساقال: «زەينەپ جوقتاۋدى ابايعا جازدىرىپ الىپ ايتىپ، ەلدى جىلاتىپ، كوپتى ءسۇيىندىردى» دەيدى.
سونىمەن، ءسوز ەتىلگەن جوقتاۋ كىمگە ارنالعان دەپ جۇمباققا اينالدىرا بەرمەي، شىنعا جىعىلاتىن، دۇرىسىنا توقتالاتىن ۋاقىت جەتتى.
ەندى كوكەيدە جۇرگەن ءبىر ءسوزىم قالىپ بارادى. «ابايدىڭ ايگەرىمنەن تۋعان بالاسىنىڭ اتى تۇراعۇل ما، الدە تۋراعۇل ما؟» دەگەن. «اباي» جۋرنالىنىڭ العاشقى ساندارىندا جاريالانعان ەستەلىكتەر مەن قولجازبا دۇنيەلەردەن «تۇراعۇل (تۇراش)» دەپ وقۋشى ەدىك. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى دە وسىلاي جازعان. بىراق سوڭعى جىلداردا «تۋراعۇل» دەپ جازۋ ەتەك الدى دا كەتتى (مۇحاڭا دا سەنبەيمىز بە، قالاي؟). بۇل ءوزى اباي - تۋراشىل، ادىلەتشىل، دەمەك، تۋراعۇل بولۋعا ءتيىس دەگەن ويجوتا توپشىلاۋدان تۋعان قيسىن ءتارىزدى.
ءوز ويىم، دۇرىسى – تۇراعۇل. نەگە؟ «تۇراعۇل ەمشەكتەن شىققاندا ءدىلدا ايگەرىمگە: «باي سەنىكى بولسىن، بالا مەنىكى بولسىن» دەپ ءسابيدى ءوز باۋىرىنا سالىپ بالا عىپ الدى»، - دەيدى ءارحام ء(دىلدا ايگەرىمدى ءا باستان «توقال» دەگەن، اۋىل-ايماق تا جاس كەلىندى تەك وسىلاي اتاپ كەتەدى). سول توقال ايگەرىم اكىمبايدىڭ جىلدىق اسى وتپەي تۇرىپ، جاز شىعا بوسانعان. قازا كورگەن اباي دا، وزگە ۇلكەندەر دە «ەندى مىنا ءسابي جارىق دۇنيەدە ۇزاق تۇرسا، كوپ جاساسا» دەگەن تىلەكتە بولۋى زاڭدى. «تۇراعۇل» اتاۋى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تاباتىن سياقتى. ارينە، شىنى ءبىر اللاعا عانا ايان.
ءسوز سوڭى، تاعى ءبىر پىسىقتايىق، ابايدىڭ جاس اقىندىق جولىنىڭ كۋاسى - «بالاسى اكىمبايعا جوقتاۋى» دەگەن ولەڭىن 1895 جىلعى دەۋگە عىلىمي نەگىز بولارلىق بىردە ءبىر دايەك جوق. جىگىت اباي شىعارماشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىگى – قاي ولەڭ بولماسىن ءوز باسىنىڭ تاجىريبەسى بولىپ كەلەدى. «اكىمباي ولگەندە» جىرى ونان سىرت ەمەس. ونى ءوز ورنى – 1975 جىلعا شەگەرۋ وسى جاعىنان دا پايدا بەرمەكشى. جالپى شىنعا جاق بولۋدان ۇتپاساق، ۇتىلماسپىز، حالايىق!
اسان وماروۆ، زەرتتەۋشى
Abai.kz
