سوندىقتان دا قازاق ءتىلى ءپانى بويىنشا قالىپتاسقان تىلدىك ءبىلىم ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ بەلسەندى قۇرالىنا اينالماي وتىر. بەلسەندى قۇرال دەگەن ءسوزدى تەك ءتىلدىڭ قارىم-قاتىناس قۇرالى رەتىندە قىزمەت ەتۋىن تۇسىنبەۋ كەرەك. دايىن مودەلدەردى جاتتاۋ ارقىلى دا شەكتەۋلى سويلەۋ جاعداياتتارىندا قارىم- قاتىناسقا تۇسۋگە بولادى. بىراق ول ءتىل ۇيرەنۋشدە جۇيەلى، ىرگەلى ، ويلاۋ پروتسەسىنەن ءوتىپ، قۇرىلىم رەتىندە قالىپتاسقان اقپارات، ءبىلىم قورى نەگىزىندە قالىپتاسپايدى. قىسقا ۋاقىتقا جادتا ساقتالعان دايىن، ويسىز قولدانىلاتىن فورمالار رەتىندە قولدانىسقا تۇسەدى. ءبىلىم الۋشىدا تىلدىك ءبىلىم قالىپتاسۋى ءۇشىن ونىڭ تانىم بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، دايىن اقپاراتتى قابىلادۋشى عانا ەمەس، ويلانۋشى، ساراپتاۋشى تۇلعاعا اينالدىرۋ كەرەك.

وقىتۋ ادىستەمەسىندەگى كوگنيتيۆتى باعىتتى جاڭا يننوۆاتسيالىق ۇدەرىس دەپ قابىلداماي، تابيعي تانىم پروتسەسىنىڭ ورىن الۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ دەپ قابىلداۋ كەرەك. وقىتۋ تاجىريبەسى ءتىلدى ۇيرەتۋدىڭ ادام ميىندا مەنتالدى قۇرىلىمدار تابيعي تۇردە قۇرىلعاندا، بەلگىلى ءبىر ناتيجەنىڭ بولاتىنىن كورسەتىپ وتىر. ال ەگەر ميعا دايىن قۇرىلىمداردى عانا ۇسىناتىن بولساق، ونىڭ تەجەۋىش رەاكتسياسى باسىم بولاتىنىن كورسەتىپ وتىر (كاراسيك، 2002; زيمنيايا،2010)

الايدا پراكتيكادا مۇعالىمدەر بۇنداي ادىستەردى قولدانۋدى قولدامايدى. ولاردىڭ ويىنشا، ساتىلى جۇمىس تۇرلەرىن ورىنداپ وتىرۋعا ۋاقىت كەرەك. ال بالانىڭ وزىنە زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ وتىرۋعا ساباق ۋاقىتى جەتە بەرمەيدى.ساباق ۋاقىتى داعدى مەن ىسكەرلىك تۇرلەرىن قالىپتاستىرۋعا جۇمسالۋى كەرەك. شىندىعىندا، ەگەر بالا العاشقى ساباقتاردا- اق ءتىل تۋرالى ءوز تۇسىنىگىن، كونتسەپتسياسىن قۇراتىن بولسا، ارينە، وعان ۇلكەن ۋاقىت كەرەك. الايدا كەلەسى دەڭگەيلەردە جاڭا ماتەريالداردى مەڭگەرتۋ، ءتىل تۋرالى جاڭا مالىمەتتى ۇسىنۋ كوپ ۋاقىت المايدى. ويتكەنى جاڭا مالىمەتتەر قالىپتاسقان ءبىلىم نەگىزدەرىنە سۇيەنەدى دە، بالانىڭ ونى ءتۇسىنۋى، قابىلداۋى قيىندىق تۋعىزبايدى.

سوندىقتان ءتىل تۋرالى ءبىلىمدى اقپارات رەتىندە ۇسىنباي، بالانىڭ دەربەس ىزدەنىسى مەن ويلاۋىنىڭ ناتيجەسى رەتىندە قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىڭ بەرەتىن وقىتۋ اىدستەمەسىن قۇرۋ كەرەك.

قازاق ءتىلى ساباعىندا ءتىل ءبىر جاعىنان قارىم- قاتىناس قۇرالى جانە ۇيرەنۋ وبەكتىسى بولىپ تابىلادى.

كوگنيتيۆتى ۇستانىم وقىتۋ ادىستەمەسىنە ەنگەندە، ادامنىڭ الەمدى تانۋ مەحانيزمىن باسشىلىققا الادى. ياعني ادام سىرتقى دۇنيەدەن اقپاراتتى قالاي الادى، قالاي ونى قورىتادى؟ قالاي ءبىلىم رەتىندە جيناقتايدى؟ بۇنىڭ ءبارى ادام ميىندا جۇزەگە اساتىن پروتسەستەر. ادامنىڭ اقپاراتتى قابىلداۋى ، وڭدەۋى، ساقتاۋى - ءوز زاڭدىلىعى بار پروتسەسس. ادامنىڭ سىرتقى دۇنيەنى قابىلداۋ مودەلدەرىن شارتتى تۇردە قالپىنا كەلتىرۋ نەگىزىندە ءتىلدى وقىتۋ ادىستەمەسىن دە مودەل تۇرىندە جۇيەلەۋگە بولادى. كوگنيتسيا نەمەسە تانىم پروتسەسى قابىلداۋ، كوڭىل اۋدارۋ، جادىدا ساقتاۋ، ارەكەت، شەشىم قابىلداۋ، ەلەستەتۋ سياقتى كومپونەنتتەردەن تۇرادى. قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن ۇسىنۋدا وسى تانىم پروتسەستەرىنىڭ ءوتۋ مەحنايزمىن باسشىلىققا الۋ كەرەك.

ءتىلدى وقىتۋدىڭ كوگنيتيۆتى – پسيحولوگيالىق كونتسەپتىلەرى

وقىتۋدىڭ ءاسسوتسياتيۆتى تەورياسى

اسسوتسياتسيا دەگەنىمىز بايلانىس. ونىڭ نەگىزىن سالعاندار دج لوكك، يا.ا.كومەنسكي. ادامنىڭ سەزىمدەرىنە،كورنەكى قابىلداۋعا نەگىزدەلەدى. ونىڭ بىرنەشە كەزەڭدەرى بار:

• ءبىرىنشى كەزەڭ: جەكە، يزولياتسياداعى ءبىلىمدى الۋ;
• ەكىنشى كەزەڭ: جەكە جۇيەلى بايلانىستىڭ ورناۋى;
• ءۇشىنشى كەزەڭ. جۇيەىشىلىك، پانىشىلىك بايلانىستاردىڭ ورناۋى
• ءتورتىنشى كەزەڭ پانارالىق، جۇيەارالىق بايلانىستاردىڭ ورناۋى

ءبىلىمدى مەڭگەرۋ، وقۋ ماتەريالىن مەڭگەرۋ دەگەنىمىز ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى اسسوتسياتسيالىق بايلانىستاردىڭ ورناۋى بولىپ تابىلادى. اسسوتسياتسيا ويلاۋعا قۇرىلادى. ال ول ءۇشىن ءبىلىم الۋشىعا قاجەتتى اقپاراتتار جەتكىلىكتى بەرىلۋى كەرەك. جانە بەرىلەتىن اقپاراتتى قابىلدايتىنداي ءبىلىم قورى نەمەسە بازا بولۋى كەرەك. ونسىز نەگىزدى ويلاۋ، ناتيجەلى ءبىلىم قورى قالىپتاسپاۋى مۇمكىن. سوندىقتان بەرىلەتىن ماتەريال:

• قولجەتىمدى
• لوگيكالىق بايلانىستى
• دۇرىس قابىلدانۋى
• ءبىلىمدى بەلسەندىرۋى ءتيىس

وقىتۋدا گەشتالت تەوريانى پايدالانۋ كەرەك. ول بويىنشا ءبىلىمدى ۇسىنۋ، قابىلداۋ،ء بىلىمدى يگەرۋ تۇتاستىق سيپاتقا يە جۇيە رەتىندە قارالادى. گەشتالت تەوريا ءبىلىمدى جۇيەلى قۇرىلىم رەتىندە قاراستىرۋدى، بەرىلەتىن اقپاراتتى ۇزىك بولىكتەر تۇرىندە ەمەس، تۇتاس جۇيە رەتىندە قالىپتاستىرۋدى تالاپ ەتەدى. سوندا قۇبىلىس تۋرالى ءبىلىم الۋشىنىڭ ساناسىندا جۇيەلى، تۇتاستىق سيپاتقا يە ءبىلىم قورى قالىپتاسادى. ادام تانىمى بولشەكتەردى قابىلاۋدان گورى تۇتاستىقتى قۇرۋعا ، ونى قابىلداۋعا بەيىم. ول بەرىلگەن اقپاراتتان ماڭىزدى جانە ماڭىزدى ەمەستى جىكتەۋگە، توپتاستىرۋعا بەيىم تۇرادى. تۇتاستىقتى ىزدەۋدە، قالىپتاستىرۋدا ادام ويلاۋىنا ءتان ءاسسوتسياتيۆتى بايلانىستار ورناتۋ جاتىر. ول ءاسسوتسياتيۆتى بايلانىستار ورناتۋدا ۇقساستىقتار مەن ايرىماشىلىقتاردى انىقتاۋ نەمەسە ۇقساتۋ پروتسەستەرى جاتىر.

وقىتۋدىڭ كونتسەپتۋالدى مودەلى

بەرىلەتىن اقپارات تىرەك ۇعىمدار نەگىزىندە دياگرامما نەمەسە سىزبالار تۇرلەرىندە بەرىلسە، ءبىلىم الۋشىنىڭ جۇيەلى ءارى ۇزاق ۋاقىتقا جادىدا ساقتاۋىن كومەكتەسەدى. سىزبالار اقپاراتتىڭ كوشىرمەسىن جادىدا ساقتاۋعا جانە قايتا جاڭعىرتۋعا ىقپال ەتەدى.

كوگنيتيۆتى باعىتتار

بۇل باعىت ج.پياجە، ل.س.ۆىگوتسكيدىڭ تەوريالارىنا نەگىزدەلەدى. ج.پياجە ادامنىڭ كوگنيتيۆتى مەحانيزمدەرى ەكى ارەكەتكە نەگىزدەلگەن دەپ ەسەپتەيدى. ول ول ادامنىڭ سىرتقا ومىرگە بەيىمدەلۋى. اسسيميلياتسيا – جاعدايلاردى ەسكى سىزبالارعا يكەمدەۋ، اككوموداتسيا- ادامنىڭ ەسكى ارەكەتتەردى جاڭا جاعدايعا يكەمدەۋى. وسى ەكى پروتسەسس اراسىنداعى تەپە -تەڭدىكتى ساقتاۋدى ج.پياجە دامۋدىڭ كوزى دەپ ەسەپتەيدى. باسقا سوزبەن ايتقاندا، تاجىريبە جيناۋ، ءوزارا ارەكەتتەسۋ تانىمدى دامىتاتىن، سونىمەن بايلانىستى تۇلعانى دامىتاتىن پروتسەستەر بولىپ تابىلادى.

ءتىلدى وقىتۋداعى كوگنيتيۆتى باعىت ءتىلدى ۇيرەنۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ناتيجەلى جولىن ۇيىمداستىرۋدى ماقسات ەتەدى. ءتىلدى ۇيرەنۋ ۇدەرىسى دە تانىم پروتسەسىنە ساي اقپاراتتى تالداۋدان، ورنالاستىرۋدان، جۇيەلەۋدەن، قولدانۋدان، اۆتوماتيزمگە جەتكىزۋدەن تۇرادى. پسيحولوگتار ءتىلدى مەڭگەرۋدە ىشكى تانىمدىق پروتسەستەر بولادى دەپ ەسەپتەيدى. ادامنىڭ تۋعان ءتىلىن مەڭگەرۋى سىرتقى دۇنيەنى تانۋمەن قاتار جۇرەدى. ءتىل ءارى تانىتۋشى، ءارى تانىم وبەكتىسى رەتىندە ەكى قىزمەت اتاقارادى. ال ەكىنشى ءتىلدى نەمەسە شەت ءتىلىن مەڭگەرۋدى تۋعان ءتىلدى مەڭگەرتۋشى تابيعي پروتسەسپەن سالىستىرۋعا بولمايدى. مۇندا سانالىلىق كومپونەنتى باسىم بولادى. سوندىقتان ەكىنشى نەمەسە شەت ءتىلىن مەڭگەرگەندە، ءتىلدىڭ جۇيەلى، قۇرىلىمدىق سيپاتى گرامماتيكالىق كاتەگوريا رەتىندە بالاعا بىردەن ۇسىنىلۋى كەرەك .

وقۋشى ءوز تۋعان ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق قۇرىلىمىن بىردەن ءتۇسىنىپ قابىلداپ كەتپەيدى. ال تۋعان ءتىلى تۋرالى ءبىلىمى ونىڭ ەكىنشى ءتىلدى مەڭگەرۋىنە نەگىز بولادى. ويتكەنى وقۋشىدا ءتىل تۋرالى جالپى تۇسىنىك بولادى. ەكىنشى ءتىلدى ۇيرەنۋ بارىسىندا وقۋشىدا قايشىلىقتار تۋادى. ەڭ باستى قايشىلىق تانىم پروتسەسى مەن ءتىلدى مەڭگەرۋ پروتسەسى تۋعان ءتىلدى مەڭگەرگەندەگىدەي قاتار جۇرمەيدى. بۇل قايشىلىقتى شەشۋگە مۇعالىم تىكەلەي قاتىسۋى كەرەك. بۇل مۇعالىمنەن ادىستەمەلىك دۇرىس ۇستانىمدى كەرەك ەتەدى. ءتىل تۋرالى تۇسىنىك تە تابيعي جولمەن ىسكە اسادى.

Abai.kz