الاش ارىستارىنىڭ ۇلتتىق يدەياعا ادالدىعى مەن قايسارلىعى حاقىندا
1.

الاش ارىستارىنىڭ ۇلتتىق يدەياعا ادالدىعى مەن قايسارلىعى حاقىندا
1.

1927-1930 جىلدارى ۇلت باسىنا تونگەن قاۋiپتi جان-تانiمەن سەزiنگەن الاش كوسەمدەرi حالىقتى ءتونiپ كەلە جاتقان اشارشىلىق پەن ۇلتتىق ىدىراۋدان قۇتقارۋدىڭ جولدارىن بارىنشا جانتالاسا قاراستىردى. مۇنى قاس قاقپاي باقىلاپ وتىرعان كەڭەس ورىندارى دەرەۋ "كەڭەس وكiمەتiن قارۋلى كوتەرiلiس ارقىلى قۇلاتۋ ماقساتىندا ۇيىمداسقان "الاشوردا" قايراتكەرلەرiنiڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق، تەرروريستiك استىرتىن قۇپيا ۇيىمىن اشكەرەلەۋ" تۋرالى قىلمىستىق iز قوزعادى. ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ح.عابباسوۆ، ە.وماروۆ، م.ەسپولوۆ، ح.بولعانباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.جۇماباەۆ باستاتقان بiرiنشi توپتاعى 41 ادامنىڭ تەرگەۋ iسi 1927-1930 جىلدارى اراسىندا جۇرگiزiلiپ، ۇكiم شىعارىلعان سوڭ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ باستاعان "ۇلى قۇرباندىقتىڭ" ەكiنشi لەگi, 30 ادام تۇرمەنiڭ تورىنا:
ەرمەكوۆ ءالiمحان - 6/ح. 30 ج.; تىنىشباەۆ مۇحامەدجان - 4/ VIII - 30 ج.; دوسمۇحامەدوۆ حالەل - 14/Iح - 30 ج.; دوسمۇحامەدوۆ جاhانشا - 31/ح - 30 ج.; قوجامقۇلوۆ ناشير - 20/ح - 30 ج.; سۇلەەۆ ءبiلال - 27/Iح - 30 ج.; كەمەنگەروۆ قوشمۇحامەد - 17/Iح - 30 ج.; اۋەزوۆ مۇحتار - 17/Iح - 30 ج.; وماروۆ ءاشiم - 14/Iح - 30 ج.; كۇدەرين جۇماقان - 17/Iح -30 ج.; بۇرالقيەۆ مۇستافا - 17/Iح - 30 ج.; اقباەۆ ءابدۋحاميد - 14/VIII - 30 ج.; اقباەۆ جاقىپ - 8/VIII - 30 ج.; قادىرباەۆ سەيدازىم - 14/Iح - 30 ج.; تiلەۋلين جۇماعالي - 2/VII - 30 ج.; مۇرزين مۇحتار - 14/Iح - 30 ج.; وماروۆ ءۋاليحان 30/III - 31 ج.; ۇمبەتباەۆ الداربەك - 8/VIII - 31 ج.; يسكاكوۆ كاكiتايۇلى دانيال - 29/III - 31 ج.; مۇڭايتپاسوۆ ءابدiراحمان - 23/Iح - 31 ج." - كۇندەرi ءتۇستi.
وسى تەرگەۋ iسiندەگi باستى نىسانالى تۇلعا بولىپ قاراۋىلعا الىنعان م.تىنىشباەۆ تۋرالى قازاق سسر مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك كوميتەتi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ا.تiلەۋليەۆتiڭ 1972 جىلى 18 اقپانداعى پارتيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى س.ب.بەيسەمباەۆقا جولداعان قۇپيا حاتىندا:
"تىنىشباەۆ مۇحامەدجان، 1887 جىلى تۋعان، قازاق، پارتيادا جوق، ماماندىعى ينجەنەر. قازاقستانداعى بۇرىنعى وگپۋ مەكەمەسi ونى: "الاش" پارتياسىن قۇرۋشىلاردىڭ بiرi, مەملەكەتتiك دۋمانىڭ مۇشەسi, "الاشوردا" ۇكiمەتiنiڭ مۇشەسi, ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ كوميسسارى رەتiندە 1930 جىلى 3 تامىزدا تۇتقىنعا العان. 1932 جىلى 20 كوكەكتە سوتتالعان", - دەپ كورسەتكەن.
دەمەك، م.تىنىشباەۆقا استىرتىن ۇيىم، باسماشىلارمەن بايلانىس، كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەر تۋرالى تاعىلعان ايىپتىڭ قولدان جاسالعانىن قۇپيا مەكەمەلەردiڭ وزدەرi دە مويىنداپ، جالتارا جاۋاپ بەرگەن. سوندا الاش ارداگەرلەرiن قانداي "ايىپتارى ءۇشiن" جاپپاي قاماققا العان؟ ارينە، الاش يدەياسى مەن ونىڭ باعدارلى نىساناسى ءۇشiن جازاعا تارتىلدى. ويتكەنi سول قارساڭدا جاپپاي "مويىنسەرiكتەندiرۋ", بايلار مەن ورتاشالاردى تاركiلەۋ، "قازاق دالاسىنا جۇمىسشى، شارۋالاردى جاپپاي قونىستاندىرۋ" (العاشقى لەكتە رەسەي مەن ۋكراينادان 240-360 مىڭ ادام كوشiرۋ جوسپارلانعان), ۇلتتىق يدەيانى پرولەتارياتتىق يدەياعا تولىقتاي الماستىرۋ، ءتۇرi ۇلتتىق، مازمۇنى سوتسياليستiك مادەنيەتتiڭ نەگiزiن قالاۋ، ءسويتiپ، تەگiن ۇمىتىپ، تابى مەن پارتيالىق يدەولوگيانىڭ "جاساسىنداتقان" (م.اۋەزوۆ) جالاڭتوستەرiنە اينالدىرۋ ناۋقانى شۇعىل ءارi شەڭگەلدەي جۇرگiزiلiپ جاتقان. ۇلتتى ازدىرىپ، رۋحاني توزدىراتىن، جەرiن تەلiمدەتەتiن مۇنداي ساياسات الاش يدەياسىمەن ەش قابىسپايتىن. سونىڭ iشiندە جەر مەن مادەنيەت ماسەلەسi الاش قايراتكەرلەرiن ەرەكشە الاڭداتتى. اسiرەسە، جەر تەلiمi مەن قونىستاندىرۋ، تاۋەلسiز ەكونوميكا، مەملەكەتتiك تiل، تاۋەلسiز عىلىم ماسەلەسiندە ۇلت زيالىلارى اشىق كۇرەستi.
تەرگەۋ iسiنiڭ "ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ" "ۇلتشىل كونتررەۆوليۋتسيالىق قاستاندىقتار" اتتى ەكiنشi بولiمiندەگi "جەر ماسەلەسi تۋرالى" تاراۋىندا بۇل ۇستانىمدار بىلاي باياندالعان:
"استىرتىن ۇيىمىنىڭ نەگiزگi ماقساتتى باعدارلاماسىنىڭ بiرi - جەر ماسەلەسi بولدى، مۇنى شەشۋ ارقىلى ولار "الاش" پارتياسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جونiندەگi باعدارلاماسىن، ياعني، جەردi ەڭ الدىمەن بۇراتانا تۇرعىندارعا ء(يا، كەڭەس وكiمەتi ءۇشiن قازاقتار تەك قانا "بۇراتانا" بولىپ قالدى - ت. ج.) ەشقانداي كەسiمسiز قاجەتiنشە ءبولiپ بەرۋگە جانە رۋ-رۋىمەن قونىستاندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىستى. بۇل باعدارلاما بويىنشا، جەرگiلiكتi تۇرعىندار تولىقتاي جەرمەن قامتاماسىز ەتiلگەننەن سوڭ عانا قازاقستانعا سىرتتان كەلگەن قونىستانۋشىلاردى ورنالاستىرۋعا بولادى، ال قازاق جەرiنە بۇرىننان ورنالاسىپ قالعان قونىس اۋدارۋشىلار ول جەردi قازاقتارعا كەرi قايتارىپ بەرۋگە تيiستi ەدi. (...) تاشكەنت قالاسىندا، تۇركiستان اتقارۋ كوميتەتiندە، اۋىل شارۋاشىلىعى فاكۋلتەتiنiڭ ۇيiندە وتكەن جەر ماسەلەسi جونiندەگi ۇيىمنىڭ ماجiلiسiنە دوسمۇحامەدوۆ، تىنىشباەۆ، تاعى دا باسقا ادامدار قاتىسىپ، جوعارىداعىداي كوزقاراس بiلدiرگەن جانە جەر رەفورماسىن جۇرگiزەتiن وكiلدiكتiڭ قۇرامىنا ءوز ادامدارىن كiرگiزۋدi ۇيعارعان (№5417 - iس، تىنىشباەۆتىڭ جاۋابى، №2370-iس، 275-بەت).
ايىپكەر تىنىشباەۆ بۇل جونiندە مىناداي كۋالiك بەردi: "1923 جىلى، مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتتiڭ ۇيiندە پروفەسسور قوجانوۆ جەرگە قونىستاندىرۋ ماسەلەسi تۋرالى بايانداما جاسادى. بۇل جينالىستا بiزدiڭ ۇيىمنان: مەن، ەسپولوۆ جانە دوسمۇحامەدوۆ حالەل سويلەدi. بايانداما بويىنشا جارىسسوزگە شىققان بiز، ءوزiمiزدiڭ باعدارلامامىزعا وراي، جەرگە ەڭ الدىمەن نەگiزگi تۇرعىندار ورنالاستىرلسىن دەگەن پiكiردi قورعادىق" (تىنىشباەۆتiڭ 1930 ج. Iح. 3. كۇنگi جاۋابىنان № 2370-iس، 1 ت. 4-پاراق).
"1923 جىلعى جەتiسۋ گۋبەرنياسىنداعى جەر رەفورماسى كەزiندە، جەر جونiندەگi حالىق كوميسسارىنىڭ مiندەتiن اتقارۋشى ەسپولوۆ جەتەكشiلiك ەتكەن تەحنيكالىق كەڭەستiڭ قۇرامىنا - مەن جانە قوجىقوۆ مۇشە بوپ كiرگەننەن كەيiن، بiزدiڭ ۇيىمىمىزدىڭ جەر ماسەلەسi جونiندەگi باعدارلاماسىن كەڭiنەن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكiندiك تۋدى. سونىڭ ناتيجەسiندە، تالدىقورعان اۋدانىنىڭ شۇبار سەلوسىندا جاپپاي نارازىلىق تۋدى" (سوندا، 4-پاراق. تىنىشباەۆتiڭ 1930 ج. Iح. 3 كۇنگi جاۋابىنان).
"تىسقارى جەردەن قازاقستانعا كەلiمسەكتەردi ورنالاستىرۋعا بۇرىن دا قارسى تۇردىق جانە ۇلتشىل ۇيىمنىڭ مۇشەسi رەتiندە قازiر دە كەلiمسەكتەرگە قارسىمىز. بۇل ءوزi ەجەلدەن كەلە جاتقان بiزدiڭ ۇيىمىمىزبەن تiكەلەي تاريحي بايلانىسى بار ماسەلە" (№ 2370-iس، 1 ت.، 125-پاراق، تىنىشباەۆتىڭ 1930. Iح. 3 كۇنگi جاۋابىنان).
"جەر ماسەلەسiنە بiز قاتتى مۇددەلi بولدىق جانە جەرگە قونىستاندىرۋ ماسەلەسi بiزدiڭ ۇيىمىمىزدىڭ مۇددەسiنە ساي جۇرگiزiلۋiن قالادىق. بۇل ماقساتقا بiز جەر جونiندەگi كوميسسارياتتاعى بiزدiڭ ۇيىمىمىزدىڭ مۇشەلەرi ارقىلى، ونىڭ iشiندە - ەسپولوۆ پەن تىنىشباەۆ ارقىلى قول جەتكiزدiك" (№ 2370-iس، 1 ت.، 205-پاراق. دوسمۇحامەدوۆتiڭ 30 ج. Iح. 12 كۇنگi جاۋابىنان).
"قازاقستانعا كەلiمسەكتەردi جولاتپاۋعا تىرىسىپ، بۇنى پاتشالىق وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جالعاسى رەتiندە كورسەتتi, ۇيىم جەردi جەرگiلiكتi تۇرعىندارعا بەكiتiپ بەرۋدi, ءسويتiپ قازاقستاندا باسى ارتىق جەر جوق ەكەندiگiن دالەلدەۋگە ۇمتىلدى" (№541784-iس، 1 ت.، 98-102, 220-222-پاراقتار).
جەرگە قونىستاندىرۋدى وسىنداي كەزەك ساقتاي وتىرىپ جۇرگiزۋدi جانە جەر ءبولiپ بەرۋدi ءدال وسى نەگiزدە جۇزەگە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋi ءۇشiن ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرi جەر كەسiمiنiڭ مولشەرiن عىلىمي تۇرعىدان تياناقتاۋدى تالاپ ەتتi. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشiن بوكەيحانوۆتىڭ تiكەلەي ۇيىمداستىرۋىمەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارنايى ەكسپەديتسياسى جاساقتالدى، ونى بوكەيحانوۆتىڭ س-ر-داعى (سوتسيال-رەۆوليۋتسيالىق پارتيانىڭ - ەسەردiڭ مۇشەسi - ت.ج.) پiكiرلەسi پروفەسسور شۆەتسوۆ باسقاردى; ەكسپەديتسيا مۇشەلەرi جەر جونiندەگi كوميسسارياتتىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرi قاراتiلەۋوۆ پەن ايىپكەر مۇرزين مۇحتاردىڭ iرiكتەۋi بويىنشا تەك قازاق شاكiرتتەرiنەن قۇرىلدى. ەكسپەديتسيا ءوزiنiڭ عىلىمي جۇمىسىن: جەرگە قونىستاندىرۋدىڭ عىلىمي تۇجىرىمىن نەگiزدەۋ جانە قازاقستاندا باسى ارتىق جەر جوق دەگەن پiكiردi دالەلدەۋ باعىتىندا جۇرگiزدi" (№ 541784-iس، 1 ت.، 103-111-پاراقتار).
شۆەتسوۆتىڭ ەكسپەديتسياسىنىڭ جۇمىسىنا ەكسپەديتسيا جەتەكشiسiنiڭ ورىنباسارى رەتiندە ءا.بوكەيحانوۆ تا قاتىستى، ءسويتiپ، ول "قازاقستان - قازاقتار ءۇشiن عانا!" دەگەن ۇراندى زاڭ جۇزiندە بەكiتۋگە ۇمتىلدى، سونداي-اق، تاشكەنتتەگi جوعارى وقۋ ورنىنىڭ پروفەسسورى ۋسپەنسكيگە كسسر-دiڭ جەر تۋرالى كودەكسiن جاساۋعا تاپسىرما بەردi, ول ۇسىنىس 1927 جىلى ولكەتانۋ بيۋروسىنىڭ جينالىسىندا جاۋاپقا تارتىلعان بۇرالقيەۆ مۇستافا مەن وماروۆتىڭ، تاعى دا باسقالاردىڭ قاتىسۋىمەن قابىلداندى (№ 541784-iس، 1 ت.، 10-پاراق)", - دەپ جازىلدى.
ەكiنشi لەككە جەر ماسەلەسi جونiندەگi تاعىلعان ايىپتىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسىنداي. بiز جوعارىدا تەرگەۋشiلەر ايعاق رەتiندە كەلتiرگەن جاۋاپتاردى تالداپ جاتپايمىز. مۇنىڭ سەبەبi: ول كورسەتiندiلەر ايىپكەرلەردiڭ ءوز قولىمەن جازىلدى ما، جوق، حاتتاما ارقىلى تەرگەۋشi تولتىردى ما؟ - دەگەن سۇراققا سەنiمدi تۇردە جاۋاپ بەرۋ قيىن، iشكi استارى كوپ، شىرعالاڭى مول ماسەلە. ارينە، "الاشوردا" ۇكiمەتi مەن "الاش" پارتياسىنىڭ جەرگە قونىستانۋ جونiندەگi باعدارلاماسىن باسشىلىققا العانى راس. بۇل - قازاق ۇلتىن وتارلىق بۇعاۋدان قۇتقارىپ، وتاندى تاۋەلسiز جولعا ءتۇسiرۋدiڭ بiردەن-بiر باعىتى بولاتىن. بۇل پiكiردi ءباسپاسوز بەتتەرiندە اشىق بiلدiردi دە.
ال، استىرتىن ۇيىمنىڭ جايىنا كەلەتiن بولساق، ونداي ۇيىم رەسمي تۇردە ءومiر سۇرمەگەن. تەك ءار جەردە باستارى قوسىلعان، وڭاشا پiكiر الىسقان. تۋعان حالقىنىڭ بولاشاقتاعى تاعدىرىن تالقىلاعان. قانداي تالقىعا تۇسپەسiن جەر جونiندە ولاردىڭ ۇندەمەي قالۋعا قاقىسى جوق ەدi. "كوممۋنيستiك-كولونيزاتورلىق" ساياسات بۇل قيتۇرقىلى ارەكەتتi وتىز جىلدان كەيiن "تىڭ يگەرۋ" دەگەن داقپىرتپەن جۇزەگە اسىردى. وعان دەيiن دە قازاق ۇلتى ءۇش رەت زاۋالعا ۇشىرادى. 1931-1932 جىلعى اشتىقتان، وتىز جەتi-وتىز سەگiزiنشi جىلعى جازالاۋ ناۋقانىنان، ۇلى وتان سوعىسىنداعى قانتوگiستەن سوڭ 1913 جىلى 6 ميلليونعا جەتكەن قازاق ۇلتىنىڭ سانى 1948 جىلى 1 ميلليون 400 مىڭعا دەيiن قۇلدىرادى. قىرىپ-جويۋدىڭ مۇنداي قاسiرەتiن باسىنان كەشكەن ۇلت الەمدە نەكەن-ساياق قانا. ادامنىڭ سۇيەگi عانا قالعان يەسiز دالانى ىڭ-شىڭسىز يگەرۋدiڭ بۇدان اسقان ايارلىق جولىنىڭ بولۋى دا مۇمكiن ەمەس. اشتان قىرىلعان قازاقتىڭ ءتانi مەن سۇيەگi قۇنارلانعان توپىراققا ءوسiپ-ونگەن استىق مۇقىم كەڭەس وكiمەتiن اسىرادى.
مۇنداي "كوممۋنيستiك-كولونيزاتورلىققا" كەڭەس وكiمەتiنiڭ تiزگiنiن ۇستاعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ىدىرىس مۇستامباەۆ، نىعىمەت نۇرماقوۆ، جالاۋ مىڭباەۆ، وراز جاندوسوۆ سياقتى وجەت مiنەزدi قايراتكەرلەر اشىق قارسى شىقتى. مىسالى، اقتوبەنiڭ ەلەك اۋدانىن ورىنبور وبلىسىنا بەرۋ تۋرالى شەشiمگە وراي قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiنiڭ توراعاسى نىعىمەت نۇرماقوۆ:
"ەگەر ورتالىق جەكە اۋدانداردىڭ تاعدىرىن وسىلاي شەشە بەرەتiن بولسا، وندا كەلەشەكتە قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ساقتالىپ قالۋى مۇمكiن ەمەس", - دەدi.
ال ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى جالاۋ مىڭباەۆ:
ء"سوز ازiرگە بiز ۇعا قويماعان، بiراق بولاشاقتا الدىمىزدان شىعاتىن ماسەلە تۋرالى بولىپ وتىر... مەن ءوزiم ورتالىق مەكەمەلەردiڭ تەك ورىس شارۋالارىنىڭ مۇددەسiنە دەگەن ەرەكشە قامقورلىعىن بiرنەشە رەت بايقادىم... ەندەشە، نەگە سiزدەر قازاق شارۋالارى قازاقستان وكiمەتiنە تالاپ قويا المايدى دەپ ويلايسىزدار؟ ەگەر بiلگiلەرiڭiز كەلسە، ايتايىن، قازاقتاردىڭ جاعدايى كۇن سايىن ناشارلاپ بارادى. ولار: "بiزدiڭ جەرiمiزدi نەگە الىپ جاتىر؟", - دەپ سۇرايتىنى انىق. بiز بولساق: "ول جەردiڭ تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوپشiلiگi ورىستار" دەيمiز. وعان ولار: "پاتشالىق رەسەيدiڭ بiزدiڭ جەرiمiزدi تارتىپ الىپ، وعان ءوزiنiڭ وتارشىلدارىن قونىستاندىر دەپ كiم سۇراپتى؟", - دەسە، نە دەيمiز... قازiر ەل اراسىندا: "قازاقستاندا كiم بۇقارانىڭ جاعدايىن كوتەرۋگە قاتتى كۇش سالسا، سول ادام وكiمەت باسىندا كوپ تۇرمايدى",- دەگەن قاۋەسەت ءسوز بار. بۇل، ارينە، قازاق قىزمەتكەرلەرiنە قاتىستى ايتىلعان. مەيلi, سولاي-اق بولسىن دەر ەدiك، بiراق قازاق بۇقاراسىنىڭ الدىندا ماسقارا بولىپ قالار جايىمىز جوق. وسىندا بويارسكي جولداس مەنەن: "سiزدiڭ باسىڭىز اۋىردى ما؟",- دەپ سۇرايدى. مەن: "جوق، باسىم ەمەس، جانىم اۋىرادى", - دەيمiن. شىنىمەن دە اۋىراتىنداي سەبەپ جەتكiلiكتi", - دەپ كۇيiنە ايتتى.
بكپ(ب) قازاق ولكەلiك كوميتەتiنiڭ ەكiنشi حاتشىسى سۇلتانبەك قوجانوۆ:
"...بiزدiڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇلا بويى تۇنعان ۇلتتىق پروبلەما (ماسەلە) ... ماسەلەنiڭ ۇلتتىق تۇرعىدان قويىلۋىنان تايساقتاپ، ەڭ قۇنارلى ەكونوميكالىق اۋدانداردان ايىرىلىپ وتىرا بەرگiمiز كەلمەيدi. قازiرگi كەزدە قونىستاندىرۋدىڭ قارقىندى جۇرگiزiلiپ جاتقانى بايقالادى... مەنiڭ پiكiرiمشە، قازاق رەسپۋبليكاسىن بiر ولكە نەمەسە رەسەيدiڭ بiر اۋدانى ەسەبiندە ەمەس، وزiنشە مەملەكەت رەتiندە ساقتاپ قالۋ جانە ونى ودان ءارi نىعايتۋ تۇرعىسىنان كەلۋ قاجەت... كەيبiر جولداستارعا ەرiك بەرسەك، ولار بۇل رەسپۋبليكانى تاراتىپ جiبەرۋگە قۇلشىنىپ وتىرعان سياقتى", - دەدi (قويگەلديەۆ م. ۇلتتىق ساياسي ەليتا. ا. 2004, 268-بەت).
1927 جىلى اقپاندا بكپ(ب) ساياسي بيۋروسىنىڭ ماجiلiسiندە "قازاقستانداعى بايلاردى تاركiلەۋ ناۋقانىن جۇرگiزۋدiڭ جوسپارى" ارنايى تالقىلاندى. وعان ستاليننiڭ ءوزi توراعالىق ەتتi. قازاق ولكەلiك حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ توراعاسى نىعىمەت نۇرماقوۆ بۇعان ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى شىقتى. ف.ي. گولوششەكين مەن ونىڭ يدەولوگيالىق قولبالاسى و.يساەۆ بۇعان قاتتى "نامىستانىپ", وزدەرiنiڭ ارiپتەستەرiن "بايلاردىڭ قۇيىرشىعى" دەپ ايىپ تاقتى.
قازاق بايلارىن تاركiلەۋ تۋرالى وكiمەتتiڭ قاۋلىسى مۇقىم دالا تۇرعىندارىنىڭ اشۋ-ىزاسىن قوزدىرىپ، تۇس-تۇستان اشىق نارازىلىق تۋىپ، ءار جەردە قارۋلى كوتەرiلiستەر بۇرق ەتە قالدى. مۇنىڭ ءوزi ۇلت قايراتكەرلەرiنە قوسىمشا ايىپ تاعىلىپ، "قىلمىسىن" اۋىرلاتتى. كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جونiندەگi "اسىرا سiلتەۋلەرi" مەن قاتەلiكتەرiن "ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل الاشورداشىلاردىڭ" موينىنا "قارعىس قامىتى" رەتiندە كيگiزۋگە سىلتاۋ بولدى. سوندىقتان دا، ۇكiم دە سوعان ساي شىعارىلدى. ماسكەۋ مەن الماتىنىڭ "ەڭ ۇزدiك" تەرگەۋشiلەرi وزدەرiنiڭ "كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمنىڭ قىلمىستى قاستاندىقتارىن اشكەرەلەۋ" باعىتىنداعى بەس جىل بويى جۇرگiزگەن تەرگەۋ iسiنiڭ "ناتيجەسiندە" تاركiلەۋ ناۋقانىنا بايلانىستى "الاشوردا" ازاماتتارىنا مىناداي ايىپ تاقتى.
"3. 1928 جىلعى بايلاردىڭ مال-مۇلكiن تاركiلەۋ ناۋقانىنا قارسى جۇرگiزiلگەن ارەكەتتەر.
جەر ماسەلەسi جونiندەگi وزدەرiنiڭ نەگiزگi مiندەتتەرiن شەشۋگە ۇمتىلعان استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرi قازاقستاندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان وزگە دە كەڭەستiك ناۋقاندار مەن ءتۇرلi شارالاردىڭ ءمان-مازمۇنىن بۇرمالاپ كورسەتۋگە تىرىستى.
1928 جىلى بايلاردىڭ مال-مۇلكiن تاركiلەۋ ناۋقانىنا دايىندىق جۇرگiزۋ بارىسىندا ولار بايلاردىڭ تاركiلەنۋگە تيiستi مال مەن مۇلكiنiڭ مولشەرiن (نورماسىن) نەعۇرلىم كوتەرiپ كورسەتۋگە (مىسالى: تاركiلەنۋگە جاتاتىن مال سانىنىڭ كەسiمدi مولشەرiن بەلگiلi بiر دارەجەدەن تومەندەتپەۋ كەرەك. 50-60 قويى بار قازاقتى بايلاردىڭ قاتارىنا قوسپاۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستى ايتىپ وتىر - ت.ج.) تىرىستى، ءسويتiپ، بەلگiلەنگەن مولشەردەن كوپ مال مەن مۇلكi بار بايلاردىڭ شارۋاشىلىعىن جويۋعا قارسى شىقتى.
ۇيىمنىڭ جەكەلەگەن مۇشەلەرi ءوزارا حات ارقىلى پiكiر الىسىپ، بۇل ماسەلە جونiندە قوعامدىق پiكiر قالىپتاستىردى جانە ۇيىم مۇشەلەرiمەن بايلانىسى بار، وسى ناۋقاننىڭ دايىندىق جۇمىسىنا تiكەلەي قاتىسىپ وتىرعان ۇلتشىل كەڭەس قىزمەتكەرلەرiن ءوز مۇددەلەرiنە پايدالاندى، ال ۇكiمەتتiڭ جوسپارلاۋ مەكەمەلەرiندەگi ۇيىم مۇشەلەرi بۇعان تiكەلەي ىقپال ەتتi.
تاشكەنت قالاسىندا تۇرعان ايىپكەر ءا. ەرمەكوۆ 1928 جىلى اقپان ايىندا وسى ۇيىمنىڭ مۇشەسi, لەنينگراد قالاسىنداعى م. اۋەزوۆكە: "جەردi تاعى دا بولiسكە سالۋ، جەرگە ورنالاستىرۋداعى تەڭگەرمەلi مولشەردi ساقتاۋ - ءوز جەرiڭنەن ءوزiڭ قاراقشىلىقپەن قۋىلعان (ەكسپروپيراتسيا) بۇرىنعى تاجiريبەنi ەسكە سالىپ، باقىتسىز حالىقتىڭ تاعدىرى ءۇشiن جۇرەگiڭدi قانسىراتادى. مۇنداي تاجiريبەگە دالامىز ەندi كونە المايدى",- دەپ جازدى (№ 541784-iس، 5 ت.، 192-پاراق).
ال م.تىنىشباەۆ: "1928 جىلى قازاقستاننىڭ ۇكiمەت ورىندارى بايلاردىڭ مال-مۇلكiن تاركiلەۋ ناۋقانىنا دايىندىق جۇرگiزiپ جاتقان كەزدە، مال-مۇلكi تاركiلەنiپ وزدەرi جەر اۋدارىلۋعا كەسiلەتiن بايلاردىڭ سانىن ازايتۋ ءۇشiن بiز تاركiلەنۋگە جاتاتىن شارۋاشىلىقتىڭ مال سانىنىڭ مولشەرiن نەعۇرلىم جوعارى بەلگiلەۋ تۋرالى قوعامدىق پiكiر قالىپتاستىردىق... مۇنىڭ بارلىعى مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ مەكەمەسi مەن جەر جونiندەگi كوميسسارياتقا تiكەلەي بايلانىستى ەدi. ول كەزدە مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ مەكەمەسiندە بiزدiڭ ۇيىمنىڭ مۇشەسi عابباسوۆ حالەل قىزمەت iستەيتiن، ول بiزدiڭ ماقساتىمىزدى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىستى، ال بiزدiڭ ۇيىمنىڭ ىقپالىندا بولعان، بiزدiڭ ۇيىمىمىزبەن كەزدەسiپ، كەلiسسوز جۇرگiزگەن سۇلتانبەكوۆ جەر جونiندەگi كوميسسارياتتا جۇمىس iستەيتiن", - دەپ كورسەتتi (تىنىشباەۆتiڭ 1930 ج. ح. 4 كۇنگi جاۋابىنان. № 2370-iس، 1 ت.، 313-پاراق).
سونىمەن قاتار، اسا iرi بايلاردىڭ شارۋاشىلىعىن جويۋ تۋرالى قاۋلىداعى تاركiلەنۋگە تيiستi بايلاردىڭ تiزiمiن الدىن-الا بiلiپ العان ۇيىم مۇشەلەرi اۋدانداردى ارالاپ، الداعى جۇرگiزiلەتiن ناۋقانعا كەسiرiن تيگiزدi, جالعان مال شارۋاشىلىعىنىڭ مويىنسەرiكتەرiن قۇردى، iرi شارۋاشىلىقتاردى ىدىراتتى، سونداي-اق بۇل iسكە بايلاردىڭ تۋىستىق، رۋلىق جاقىندىعى بار اۋىلنايلار مەن اۋداندىق اكiمشiلiكتiڭ قىزمەتكەرلەرiن تارتتى (№ 2370-iس، 1 ت.، 313-پاراق).
كۋاگەر بايسەڭگiروۆ: "مiرجاقىپ دۋلاتوۆ مەركە اۋدانىندا بولعان كەزدە ءوزiنiڭ ماڭىنا جينالعان وسى اۋداننىڭ بايلارىنا ول تاركiلەۋ ناۋقانىنا قاتىستى ماسەلەلەر جونiندە ناۋقاننىڭ ماقساتىنا قارسى باعىتتالعان بiرنەشە نۇسقاۋلار بەردi" - دەپ كورسەتتi (بايسەڭگiروۆتiڭ 1928 ج. Iح. 25 كۇنگi جاۋابىنان. №2370-iس، 2 ت.، 888-890-پاراق).
"بiز، ۇيىم مۇشەلەرi, بايلاردىڭ جەر اۋدارىلۋىنا جانە ولاردىڭ مال-مۇلكiنiڭ تاركiلەنۋiنە قارسى شارا قولدانىپ، ولارعا الدىن-الا ەسكەرتiپ وتىردىق، ءسويتiپ ناۋقاننىڭ جۇرگiزiلۋiنە بوگەت جاسادىق. سونىڭ iشiندە، مەنiڭ ءوزiم بiرەۋلەر ارقىلى تۇرىسبەكوۆتەرگە، تاڭiربەرگەنوۆتەرگە جانە ەسەنقۇلعا جانە باسقالارعا، سونىمەن قاتار لەپسi ۋەزiندەگi ءوزiم شىققان "نايمان" رۋىنىڭ بايلارىنا حابار بەردiم (تىنىشباەۆتiڭ جاۋابىنان، № 2370-iس، 1 ت.، 125-پاراق جانە ح. دوسمۇحامەدوۆتiڭ جاۋابىنان، 207-پاراق)".
مەملەكەتتiك جازالاۋ قۇرىلىمىنىڭ بارلىق كۇشiن سارقا جۇمىلدىرىپ، بەس جىل بويى جانتالاستىرعانداعى ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ ۇسقىنى وسىنداي. ۇكiمەت باسىندا كiلەڭ جارتىلاي ساۋاتتى ادامدار وتىرعاندىقتان دا، ەڭ بولماسا، قيىستىرىپ، باپتاردىڭ باسىن يiپ، جالعان دا بولسىن "دۇرىستاپ" ايىپ تاعا الاتىنداي تەرگەۋشiلەردiڭ تابىلماۋى زاڭدى دا. چادااەۆتiڭ:
"قايران، رەسەي! ادامدى باقىتتى قىلۋ قولىڭنان كەلمەگەنi ايىپ ەمەس، تىم قۇرىسا دۇرىستاپ ءولتiرۋدi دە ۇيiرەنبەدiڭ-اۋ!",- دەگەن ءسوزi وسىندايدان بارىپ ايتىلسا كەرەك.

(جالعاسى بار).

"تۇركىستان" گازەتى