قورىمدا بۇدان باسقا ۇلكەندى-كىشىلى شارشى، ءتورتبۇرىش، جانە دوڭگەلەك فورمالى توپىراقتان تۇرعىزىلعان 6 بەيىت تابىلدى. ولاردىڭ ورنالاسۋى مىنا تومەندەگىدەي.

باقتىباي باتىر زيراتىنداعى بەيىتتەر

№1- باقتىباي باتىر بەيىتى. قابىرعالارىنىڭ بيىكتىگى 70-80 سم . 4 قۇلاعى بار. اۋماعى 10م x10م شارشى.

№2 بەيىت ءبىرىنشى بەيىتتەن 20 م  وڭتۇستىككە قاراي ورنالاسقان، اۋماعى 4م x 5م تىك ءتورتبۇرىش، قابىرعالارىنىڭ بيىكتىگى 40 سم-دەي

№3 بەيىت ءبىرىنشى بەيىتتەن 5 م جەردە ورنالاسقان،  دوڭگەلەك ءشىشىندى، قابىرعاسىنىڭ بيىكتىگى 50-60 سم، ديامەترى 5 م.

№4 بەيىت دوڭگەلەك ءتيپتى، ديامەترى 7 م، قابىرعاسىنىڭ بيىكتىگى 40-50 سم.

№5 بەيىت دوڭگەلەك ءتيپتى، قابىرعاسىنىڭ بيىكتىگى 40-50 سم، ديامەترى 4 م.

№6 بەيىت ۇزىندىعى 3م، ەنى 1 م، پريزما پىشىندەس. جاس بالانىكى بولۋى كەرەك.

№7 بەيىت ۇزىندىعى شامامەن 3م، ەنى 1 م، پريزما پىشىندەس. جاس بالانىكى بولۋى مۇمكىن.

قورىمداعى ەڭ ۇلكەن №1 بەيىتتىڭ ءتور جاقتا، قالعاندارىنىڭ ودان تومەن ورنالاسۋىنا قاراپ، №2-№7 بەيىتتەردىڭ كەيىنىرەك تۇرعىزىلعانىن اڭعارامىز. سوندىقتان ول بەيىتتەرگە باقتىبايدان كەيىن قايتىس بولعان تۋىستارى جەرلەنگەن دەپ توپشىلاۋعا بولادى. 

    دوڭگەلەك بەيىتتەردىڭ قابىرعاسىنىڭ توپىراعى سىرتقا قاراعاندا ىشكە كوبىرەك قۇلاۋىنىڭ سەبەبى، ولاردىڭ كەزىندە تسيليندر ءپىشىندى ەمەس، قيىق كونۋس تۇرىندە سالىنعانىن بىلدىرەدى دەيدى ارحەولوگ عازيز احاتوۆ. ونىڭ پىكىرىنشە بۇل وڭىردە تاس تاپشى بولعاندىقتان، زيراتتار كەسەكتەن تۇرعىزىلادى.  

      باقتىباي باتىر زيراتىنا بايلانىستى ىزدەنىستەردىڭ بارىسىندا  كەيبىر تىڭ مالىمەتتەردىڭ بەتى اشىلعان سياقتى.

   اسكەري كارتالار ارقىلى باقتىباي باتىردىڭ زامانداستارى شەكتىنىڭ ايگىلى  ادامدارىنىڭ اتتارىنا بايلانىستى پۇسىرمان زيراتى، قوسقۇلاق بەيىتى، انداعۇلتوبە، قاراباس بەيىتى، ارالباي بەيىتى سياقتى توپونيمدەر  وسى ىرعىز-تورعاي دالاسىندا ەكەندىگى انىقتالدى.

ايدىنىندا اققۋ-قاز جۇزگەن جۇزگە تارتا كولى بار، ءشوبى شۇيگىن، جەرى وت، تابيعاتى تاماشا وسى دالادا  شەكتىنىڭ ارۋى قىز-جىبەك پەن جاعالبايلىنىڭ مىرزاسى تولەگەن ءبىر-بىرىمەن تانىسقان دەپ توپشىلاۋعا بولادى.

 ويتكەنى «قىز-جىبەك» داستانىندا ايتىلاتىن قوسوبا وسى ولكەاياقتىڭ جاعاسىندا. تولەگەننىڭ بەيىتى دە وسىندا. قىز-جىبەكتىڭ اكەسى سىرلىبايدىڭ كولى دە وسى ولكەدە. قالماقپەن سوعىس بولاتىن قاراسيىر دا وسىندا.

قوسوبا كولى

تولەگەن بەيىتى

سىرلىباي كولى

قاراسيىر ويپاتى

19 عاسىردا دا شەكتىلەردىڭ جەرى ولقاياق وزەنىنىڭ باستاۋلارىنا دەيىن سوزىلىپ، ءبىر جاعى جاعالبايلى جەرىمەن، ەكىنشى جاعى ارعىننىڭ جوعارعى شەكتىلەرىمەن شەكتەسكەنىن ايگىلى تاريحشىلار م.س.مۇقانوۆ پەن ۆ.ۆ.ۆوستروۆتىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ جاسالعان مىنا تومەندەگى كارتادان  كورۋگە بولادى: (ا.ي. سوباكين. راسسەلەنيە كازاحسكيح پلەمەن ۆ XIX- ناچالە XX ۆەكوۆ) 

ش-شەكتىلەر، جش-جوعارعى شەكتىلەر، ج-جاعالبايلىلار، ت-تەلەۋلەر،                            تك-تورتقارالار، كك-قاراكەسەكتەر، چ-شومەكەيلەر، كس-كاراساكالدار، كت-كەتەلەر، ال-التىندار،  جپ-جاپپاستار، تب-تابىندار،  ات-اتىعايلار

    بۇل عالىمداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، شەكتىلەر ارال تەڭىزىنىڭ جاعالاۋى، قۇلاندى تۇبەگىندە، ۇلكەن بورسىق قۇمىندا، شوشقاكول تاۋىندا قىستاعان. ( م.س.مۇقانوۆ، ۆ.ۆ.ۆوستروۆ. رودوپلەمەننوي سوستاۆ ي راسسەلەنيە كازاحوۆ. الماتى،  ناۋكا ،1968, 214- ب.)

  ال جايلاۋعا مەريديان بويىمەن سولتۇستىككە قاراي ىرعىز، ولكەاياق، تورعاي، توبىل وزەندەرىنە جانە مۇعالجار تاۋلارىنا  قاراي  كوشكەن.

    19 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قازاق دالاسىنا كاپيتاليستىك قاتىناستار ەنۋىنە بايلانىستى ءوندىرۋشى كۇشتەردىڭ دامۋى جانە قازاق قوعامىنىڭ تاپتىق جىككە ءبولىنۋى قازاقتاردىڭ كوشى-قون اۋماعىن شەكتەي باستادى. وعان قوسىمشا 19 عاسىردىڭ اياعىنا قاراي ورتالىق رەسەيدەن ورىستاردى كوشىرۋ ساياساتى دا ءوز ءرولىن اتقاردى، - دەيدى اتالمىش عالىمدار م.س.مۇقانوۆ پەن ۆ.ۆ. ۆوستروۆ. ولاردىڭ پىكىرىنشە ورىس شارۋالارىنىڭ كولونيالارى تورعاي وبلىسىندا جازعى جايىلىمدارى بار شەكتىلەرگە دە كەرى اسەرىن تيگىزدى.  جەر اۋماعىنا شەكتەۋ قويۋ قازاقتاردى ءماجبۇري وتىرىقشىلاندىرۋعا، كوشى- قون اۋماعىن قىسقارتۋعا اكەپ سوقتى.

   ال 20 عاسىرداعى قازان توڭكەرىلىسى، كامپىسكەلەۋ، كوللەكتيۆتەندىرۋ، جۇت، اشارشىلىق سياقتى وقيعالار قازاق رۋلارىن، ونىڭ ىشىندە شەكتىلەردى دە اۋىلدارىن، اتا-بابالارىنىڭ جاتقان جەرىن تاستاپ بوسىپ كەتۋگە ماجبۇرلەدى.

   باقتىباي ۇرپاقتارى قازىر نەگىزىنەن اقتوبە وبلىسىنىڭ شالقار اۋدانىندا، جەم قالاسىندا،  ارال تەڭىزىنىڭ قۇلاندى تۇبەگىندە، قاراقالپاقستاندا، جامبىل وبلىسىندا  تۇرادى.     

   باقتىباي باتىردىڭ شەكتىگە  بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان  18 عاسىردا ونىڭ اۋلەتىنىڭ  قىستا قۇلاندى قىستاپ، جازدا ولكەاياقتى جايلاعانى كامىل. وعان مىنا تومەندەگى باقتىباي باتىردىڭ ۇلكەن ۇلى اساننىڭ بەيىتى كورسەتىلگەن 1916 جىلى باسىلىپ شىققان رەسەي كارتاسى، باقتىباي باتىردىڭ نەمەرەسى  امالدىقتىڭ بەيىتى كورسەتىلگەن 1869  جىلعى رەسەي كارتاسى،  باقتىبايدىڭ شوبەرەسى كىشكەنتايدىڭ بەيىتى كورسەتىلگەن كەڭەس اسكەرىنىڭ كارتاسى دالەل بولا الادى.

اسان بەيىتى

امالدىق بەيىتى

كىشكەنتاي بەيىتى

  قورىتا كەلە، شەكتى باقتىباي باتىر جەم بويىندا، بوتەن جەردە، قىس مەزگىلىندە ەمەس، شەكتىنىڭ جەرىندە، ءوز اۋىلىندا، ولقاياق وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى جايلاۋدا قايتىس بولىپ، سوندا جەرلەنگەن دەپ ايتا الامىز.

سوڭى

سەرىك  داۋلەتوۆ

abai.kz