(نەمەسە «31 ارنادان» كورگەن يت تۋرالى «حيكايا»)

قازاقتا «كۇشىگىنەن تالانىپ قالعان» دەگەن ءسوز بار. بۇل جاستايىنان وزىنەن ۇستەم، كۇشى باسىم بىرەۋلەرگە باعىنىشتى بولىپ، كۇنكورىس تىرشىلىگى سول كۇشتىنىڭ قاس-قاباعىن قاراپ ءوتىپ كەلە جاتقان بەيشارا  ادامعا قاتىستى ايتىلاتىن ءسوز. ال ءومىر بويى وسىلاي بىرەۋگە جالتاقتاپ كۇن كەشىپ كەلە جاتقان ادام قولىنا ازداعان بيلىك تيسە، ءوزىنىڭ قولاستىنداعىلاردى وتىرسا-وپاق، تۇرسا-سوپاق كۇيگە تۇسىرەدى. بۇگىنگى قازاق بيلىگى ماسكەۋدەگى باسشىلارى الدىندا ءدال الگى «تالانىپ قالعاننىڭ» كۇيىن كەشەتىنىن جاسىرامىن دەسە دە جاسىرا المايدى. ەڭ قاسىرەتتىسى سول ورىس پاتشاسى زامانىندا دا، كەڭەس زامانىندا دا رەسەي باسشىلىعى تۇشكىرسە دە «جاراكىماللا»، ۇشكىرسە دە «جاراكىماللا» دەپ وسكەن قازاق باسشىلىعى ءوزىنىڭ سول «تالانىپ قالعان» ساناسىنان ارىلا الماعانى ازداي ەندى قالىڭ قازاقتى اشىقتان-اشىق باسىنۋعا شىقتى.

باياعىدا الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ي. تاسماعامبەتوۆ 2006 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ الماتىدا بۇكىل ءىس قاعازدارى قازاقشاعا كوشىرىلەدى دەگەندە بۇل نە ماسقارا دەپ الجاس-ولجاس سۇلەيمەنوۆكە قوسىلىپ شابىنا شوق تۇسكەندەي شىرقىراعاندار بولىپ ەدى. سول كەزدەن بەرى «كۇشىگىنەن تالانعان ماڭگۇرتتىك، قۇلدىق سانا ەشقاشان جازىلمايتىن بولعانى-اۋ» دەپ ءوزىمىزدى سابىرعا شاقىرىپ كەلەمىز.

انەۋگۇنى قولىنا قىلىش تۇرماق قارىس سۇيەم تاياق ۇستاماي قازاقتىڭ جەرىن رەسەيگە دە، قىتايعا دا ساتقىزبايمىز دەپ بەيبىت ميتينگىگە شىققان قازاقتارعا قارسى بيلىك قاراقۇرىم پوليتسيانى قاپتاتىپ جىبەردى. تالاي قىز-جىگىتتەرىمىزدى، ءتىپتى، قالت-قۇلت ەتكەن كەيبىر قاريالاردى سۇيرەلەپ اۆتوبۋسقا تيەپ الىپ كەتتى. بەتىن ماسكامەن بۇركەپ، قاپ-قارا كيىنىپ، دەنەسىن كىسى بويى قالقانمەن جاۋىپ، قولدارىنا سويىل ۇستاعان ەسەپسىز كوپ پوليتسيا مەن «سپەتسنازدى» كورگەندە ەلىمىزگە باسقا ءبىر مەملەكەت سوعىس اشقان ەكەن دەپ قالۋعا دا بولاتىن ەدى. قازاقستان جەرىن ساۋداعا سالۋعا قارسى شىققان قالىڭ ەلدىڭ ىشىنەن ءبىر ورىس كورمەگەن سول جەردە تۇرعان ءبىراز زيالى ازاماتتار «اپىر-اي، اشەيىندە تىلەگى ءبىر، جۇرەگى ءبىر، تاتۋ-ءتاتتى تۇرىپ جاتىرمىز» دەيتىندەردىڭ مۇندا بىرەۋى دە جوق قوي. قازاقستانعا، قازاق جەرىنە قازاقتان باسقانىڭ جانى اشىمايتىن بولعانى ما؟» دەستى. سول ميتينگىگە شىققان قولىندا قۋ تاياعى دا جوق  مومىن قازاقتى قويشا قۋالاعان پوليتسيا كۇنى كەشە سەمەيدە، وسكەمەندە، شەمونايحادا كازاچەستۆو وكىلدەرى  باياعى قازاقتاردى جىلدار بويى قانعا بوكتىرگەن كەزدە كيگەن كيىمدەرىن كيىپ، قازاقتى شاپقانىن شاۋىپ، شاپپاعانىن قويشا ماۋىزداعان قىلىشتارىن جالاقتاتىپ، سول زامانداعى تۋلارىن قايتا كوتەرىپ  تايراڭداعاندا قازاق باسشىلارى كوزىن تارس جۇمىپ، قۇلاعىن تاس  قىلىپ بىتەپ ۇكىمەت ۇيىندەگى، اقورداداعى كابينەتتەرىندە اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلعانداي بۇعىپ وتىردى. ويتكەنى، كەزىندە «وبكوم، رايكوم كپ كازاحستانادا، وبليسپولكوم، رايسپولكومدا» قىزمەت ىستەگەن اتالارى مەن «پاپالارىن» كەڭەستىك رەسەيدىڭ ايۋلارى كىشكەنتاي كەزىندە تالاپ تاستاعان بولسا، بۇلاردىڭ وزدەرىنىڭ ساناسى جاستايىنان ورىسشا تاربيەنىڭ تالاپايىنا تۇسكەن. ياعني، «كۇشىگىنەن تالانعان».

جاقىندا «31-ءشى ارنادان» ءبىر (2.10.2016) قىزىق كوردىك. سوندا ءبىر جىگىت ونشا اسىل تۇقىمدى دا ەمەس ءجاي عانا ءبىر  يتكە  قازاقشا سويلەپ، قازاقشا پارمەن بەرىپ، ال الگى يت ونىڭ قازاقشا سوزدەرىنە كادىمگىدەي ءتۇسىنىپ، ايتقانىنىڭ ءبارىن بۇلجىتپاي اتقارىپ تۇردى. قايران قالدىق. سوندا  «مەنىڭ ميىمدى الىپ تاستاپ، باسقا مي سالماسا، مەن قازاقشا سويلەي المايمىن» دەيتىن مينيستردەن باستاپ وزگە دە شەنەۋنىكتەردىڭ ميى الگى «31-ءشى ارناداعى»  يتتىكىنەن دە... قۇداي-اي، كەشىرە گور، ءازىل عوي!

انەۋگۇنى كوك بازارعا (ونى قازاقتار «زەلەنىي بازار» دەپ سويلەيدى) بارىپ ەت الىپ تۇرىپ، قاسىمداعى بۇتىنا بالاعى شورت كەسىلگەن شورتى كيىپ، كويلەگىنىڭ ومىراۋىنان ءبىر كەزدەگى قوس انارىن بۇگىندە ءاجىم باسقانى كورىنىپ تۇرعان، باسىنا تاي قازانداي قالپاق كيگەن كەمپىرگە قاراپ:

– مىنا جىلقى، سيىر ەتىن ساتاتىن جەردە شوشقانىڭ ەتىن دە ساتىپ تۇرعانى نەسى؟ ءتىپتى، قىتايدا دا بۇيتپەيدى عوي دەدىم. سويتسەم، الگى قازاق ايەلى: كاكايا ۆام رازنيتسا؟ ۆى ۆ كاكوم ۆەكە جيۆەتە؟ نادو جە، تاك وتستاۆات وت تسيۆيليزاتسي. تەم بولەە، ۋ ناس 130 س ليشنيم ناتسيونالنوستەي» دەپ شۇبىرتا جونەلگەندە اۋزىما نە ورىسشا، نە قازاقشا ءسوز تۇسپەي ءتىلىم بايلاندى دا قالدى. ءبىر جاعىنان قاتىنمەن باجىلداسۋدى ار كورىپ ەت ساتىپ تۇرعان جىگىتكە قاراپ: قازاق جەردەن ايرىلىپ جاتىر، ءتىلىڭنىڭ جاعدايى قانداي ەكەنىن جاڭاعى ءورىستىلدى قازاق كەمپىر دە كورسەتىپ بەردى، ال ەندى ءدال مىنا ءتورت تۇلىك مالدىڭ ەتىنىڭ جانىنا اكەلىپ شوشقانىڭ ەتىن ءۇيىپ قويۋ قازاقستاندا يسلام ءدىنىن قورلاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى عوي، دەپ مۇڭىمدى شاقتىم.

كەيبىر سوزدەرىن قانشا جەردەن كىنالاساق تا مونتەسكە ء«بىر ەلدىڭ زاڭدارى، كونستيتۋتسياسى سول ەلدىڭ ءتىلىن، كليماتىن، توپىراعىن ەسكەرە وتىرىپ جازىلۋى كەرەك» دەگەن ەكەن. اشيىندە، باتىسشىل، وركەنيەتشىل قازاق باسشىلارى قازاققا جانى اشىسا وسى ءسوزدى باسشىلىققا الۋىنا بولار ەدى عوي.

ءيا، باج ەتكىشتەر باج ەتە بەرسىن. بىراق جوعارىدا ءبىز كەلتىرگەن مىسالدىڭ ءبارى قازاققا قارسى جوسپارلى تۇردە جاسالىپ جاتقان ءبىر جىمىسقى ساياساتتىڭ بار ەكەنىن ايقىن كورسەتىپ-اق تۇر. جاقىندا ورىس پاتشاسى زامانىنداعى «سانكت-پەتەربۋرگسكي ۆەستنيك» گازەتىنەن ءۇزىندى وقىدىم. وندا «ەگەر رەسەي مەملەكەتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىرعىزداردى (قازاقتاردى.-م.ك.) قۇربان ەتۋ كەرەك بولسا ولاردى قۇربان ەتۋ كەرەك» دەگەندى وقىدىم. ول ساياساتتى كەڭەس ۇكىمەتى ودان ءارى جالعاستىرعانىن الگى قازاق مينيسترلەر بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس.  «قازاقستان رەسەيگە بودان بولعاننان باستاپ قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزى پروبلەماعا اينالدى» دەپ احاڭ–احمەت بايتۇرسىنۇلى دا ايتىپ كەتكەن. ەندەشە، تاۋەلسىزدىك الدىق دەگەلى 25 جىل وتسە دە جيىندارىن ءوز تىلىندە وتكىزۋگە باتىلى بارماي وتىرعان ادامداردى «كۇشىگىنەن تالانىپ قالعان عوي» دەمەسكە لاج بار ما؟

سىرت كوز سىنشى عوي. وسىنىڭ ءبارىن، ياعني، بيلىك قيت ەتسە قازاقتىڭ ەڭسەسىن باسىپ وتىرعانىن،  سونىڭ ءبارى از بولعانداي تەرروريست، ەكسترەميست دەگەن قاپ-قارا بالە-جالا اتاۋلىنىڭ ءبارى قازاققا جابىلىپ جاتقانىن كورىپ وتىرعان جانە «شوۆينيزم»، «ۆەليكوروسس» اۋرۋلارىنان ايىقپاق تۇگىل باياعىدا قازاقتى قىرىپ-جويعان قاندى قىلىشىن قايتا جالاڭداتىپ تايراڭداپ جۇرگەن كازاكتار قۇتىرماعاندا كىم قۇتىرسىن؟! ارينە، بۇگىن ءبىز ايتقان بۇل جاعداياتتار ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلە جاتقانىنا 25 جىل بولدى. بىراق سونىڭ بىردە-بىرىنەن ناتيجە جوقتىعىنا قاراعاندا  قازاقستاندا قازاقتىڭ ايتقان ءسوزى جەلگە ۇشقان  زامان ورناعان با دەپ قالاسىز. ايتسەدە، الگى «31 ارناداعى» قازاق سوزىنە تۇسىنەتىن يت ەسكە تۇسكەندە، اپىر-اۋ ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەر قازاق سوزىنە سول ... قۇرلى تۇسىنبەيتىن بولعانى ما دەگەن جامان ويعا ءتۇسىپ كەتكەنىڭدى دە بايقاماي قالادى ەكەنسىڭ. سوندا دا قۇدايىم قازاقتى

         «باسشىسى نامىسسىز – ەل جەتىم،

         قورعاۋشىسى جوق – جەر جەتىم»

كۇيدەن ساقتاسىن دەپ تىلەك تىلەۋدەن جاڭىلمايمىز.

Abai.kz