جەرىمىز مۇنايلى، ءتىلىمىز شۇرايلى دەپ ماقتانعاندا الدىمىزعا جان سالمايمىز. بىراق ءبىزدىڭ كول-كوسىر بايلىقتىڭ قىزىعىن كىم كورىپ جاتىر؟ قاراپايىم حالىقتى بىلاي قويعاندا مۇناي-گاز سالاسىنداعى ءىرى كومپانيالارعا ءتۇرلى قىزمەت كورسەتەتىن وتاندىق كومپانيالار قازىر شەتەلدىك  ينۆەستوردىڭ كوڭىل-كۇيىنە تاۋەلدى بوپ وتىر. كوز الدىڭىزعا مىنا كارتينانى ەلەستەتىپ كورىڭىزشى، مۇحيتتا جۇزگەن الىپ اكۋلا جەمتىگىن تاپتى. تاپقانىن قوماعايلانا جەپ جاتىر. ءبارىن تاۋىسا الماسا دا جەۋ كەرەك. مۇحيتتا باسقا دا بالىقتار بار عوي، تابىلعان جەمگە ولار دا ورتاقتاسقىسى كەلەدى. بىراق اكۋلاڭىز بەرە مە.

اكۋلانىڭ جان-جاعىنا شاشىلعان قالدىقتارىن تەرىپ، تاسىپ جەپ بالىقتار ولمەستىڭ كۇنىن كورەدى. ءبىزدىڭ سەرۆيستىك قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنداعى وتاندىق كومپانيالاردىڭ كورگەن كۇنى وسى ۇساق بالىق سياقتى. سەرۆيستىك قىزمەت دەگەن نە؟ ءىرى مۇناي ءوندىرۋشىنىڭ تەحنيكاسى بۇزىلادى، مۇناي سوراتىن قۇبىرلارى ىستەن شىعادى، كەيبىر عيماراتتارىنا جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك. ونىڭ ءبارىن كىم ىستەپ وتىر؟ العاشىندا (قازىر دە) ونداي جۇمىستىڭ بارلىعىن جاپپاي شەتەلدىك ماماندارمەن جۇرگىزىلدى. بىراق قازىر بۇل نارىقتى زەرتتەپ، كومپانيالاردىڭ سەنىمىنە كىرىپ ءىس باسىنا كەلگەن وتاندىق كومپانيالار بارشىلىق. كەز كەلگەن جۇمىستى اتقارۋعا قارىمى دا، قاۋقارى دا، تەحنيكاسى دا جەتەدى. الايدا اسا قۇرمەتتى ينۆەستورلار وسى جۇمىستىڭ ءوزىن وتاندىق كومپانيالارعا قيماي وتىر.

پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەلىمىزدە مۇناي ءوندىرىپ وتىرعان ينۆەستورلارعا ەل ەكونوميكاسىنا سەرپىن بەرۋدى ءبىر ەمەس، بىرنەشە قايتارا تاپسىرعان. شەنەۋنىكتەر دە جوعارى تريبۋنادان سويلەگەندە ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ەلدەن كەتىپ جاتقان ينۆەستورلاردى شاقىرىپ الەك بولادى. قازىرگى كۇنى قازاقستانداعى ءىرى ينۆەستور مەملەكەت قىتاي ەكەنى جاسىرىن ەمەس. اۋەلگى كەلىسىم قالاي ەدى؟ كورشىمىز قازاقستاننىڭ قىتايمەن شەكارالاس جاتقان باتىس وڭىرىندەگى كومىرسۋتەكتەردىڭ كوزىن تاۋىپ ەنەرگەتيكالىق قورعانىستى نىعايتا وتىرىپ شيكىزاتتى تاسىمالداۋ كەرەك بولاتىن. قىتايلىق كومپانيالار مۇناي گاز سالاسىندا بەلسەندى جۇمىستارىن جۇرگىزىپ تە وتىر. قازىر ەلىمىزدەگى مۇناي ءوندىرىسىنىڭ 25 پايىزى قىتايلىق كومپانيانىڭ باقىلاۋىندا. ونىڭ ىشىندە CNPC –اقتوبەمۇنايگاز كوش باستاپ تۇر.  كوش باستاعاندا دا زاڭ بۇزۋدان دا، ەكونوميكالىق قيتۇرقىلىقتان دا كوش باسىندا تۇرعان وسى كومپانيا. ينۆەستور ەمەس، بىرتە-بىرتە وسى ەلدىڭ قوجايىنىنداي ەلدىڭ زاڭىنا دا، باسقاسىنا دا قىرىن قاراي باستادى. بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىن:

-قىتاي كومپانياسىندا جۇمىس ىستەيتىن قازاقستاندىق جۇمىسشىلاردى قحر ءانۇرانىن ايتۋعا ماجبۇرلەۋى (http://wap.gazeta.kz/newsArticle/161685/).

-اقتوبەدەگى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار جولعا الا بوگەت (شلاگباۋم) قويىپ سول ءۇشىن حالىقتان اقى الۋى ((http://wap.gazeta.kz/newsArticle/161685/).

-ەڭبەك، سالىق، ەكولوگيا زاڭدارىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت بۇزۋى; زاڭ بۇزادى-ايىپپۇل تولەپ قۇتىلادى، بۇزادى-تولەيدى. ال ايىپپۇل كولەمى سنپس كە ءتۇسىپ جاتقان ميللياردتاعان دوللاردىڭ قاسىندا تۇككە تۇرعىسىز.

ەڭ سوراقىسى-قازاقستاندا وتىرىپ، اتالمىش كومپانيا قىتايدىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرىپ وتىر. قازاق مەملەكەتى مۇناي گاز سالاسىندا وتاندىق كومپانيالاردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ تۋرالى تالاپ قويىپ، ساياسات جۇرگىزىپ وتىرسا دا، «CNPC –اقتوبەمۇنايگاز» ءوزىنىڭ نەگىزگى باس كومپانياسى «CNPC CHINA نىڭ» قاراماعىنداعى ەنشىلەس كومپانيالاردى دامىتۋعا باسىمدىق بەرەدى.

سنپس ءتىڭ قازاقستانداعى ەنشىلەس كومپانيالارىنىڭ قۇرىلىمى:

 1. «ChinaPetroleumTechnology&DevelopmentCorporation»

قىزمەتى: ءوندىرۋ، تاۋار جانە جابدىقتاردى تاسۋ

قازاقستانداعى ەنشىلەس كومپانيالارى:

1. «ۆوستوچناياكورونا» جشس;
2. «اقتوبە مۇناي ماش كومپلەكت» جشس;
3. «اقتوبە نەفتە ماش» جشس;
4. «كاسپي ويل تەح سەرۆيس» جشس;
5. «سىرداريانەفتەسەرۆيس» جشس;

(دەرەككوز: CPTDC سايتىنىڭ ءتۇسىرىلىمى

http://www.cnpc.com.cn/cptdc/CPTDCNEW/CPTDCWorldwide/default.htm)

2. ChinaPetroleumEngineeringandConstruction (Group) Corporation

قىزمەت ءتۇرى: ينجينيرينگ جانە قۇرىلىس

قازاقستانداعى ەنشىلەس كومپانيالارى:

1. «ۆسپ ينتەرناتسيونال» جشس;
2. چجۋنتە قازاقستان
3. «ارمان-قۇرىلىس» جشس;
4. قىتايلىق ينجەنەرلىك-قۇرىلىس مۇناي كومپانياسى
5. قىتايلىق مۇناي كورپوراتسياسىنىڭ قۇرىلىستىق جوبالاۋ جۇمىسى بويىنشا اشىلعان قازاقستاندىق جشس فيليالى

3. Great WallDrillingCompany

قىزمەت ءتۇرى: بۇرعىلاۋ وپەراتسيالارى

قازاقستانداعى ەنشىلەس كومپانيالارى:

1. «ككبك ۆەليكاياستەنا» جشس
2. «ۆوستوكنەفت ي سەرۆيسنوەوبسلۋجيۆانيە» جشس
3. «باتىس-مۇناي» جشس

دەرەككوز: Great WallDrillingCompany اتالعان جشس لاردىڭ قۇرىلتايشى ۇلەسى

4. ChinaNationalLoggingCorporation

قىزمەت  ءتۇرى: گەولوگيالىق جانە گەوفيزيكالىق قىزمەت

قازاقستانداعى ەنشىلەس كومپانيالارى:

1. بيدجيپي گەوفيزيكالىق قىزمەت
2. كنلك ينتەرنەشنل قازاقستان
3. م-تەحسەرۆيس

(دەرەككوز: http://www.hkexnews.hk/listedco/listconews/sehk/2011/1214/01251_1225624/E106.pdf)

مۇناي ءوندىرۋشى كومپانيالاردىڭ ساتىپ الۋى اشىق تۇردە جۇرگىزىلگەنىمەن «سنپس-اقتوبەمۇنايگاز» قوماقتى ۇلەستى ءوز كومپانيالارىنا بەرۋدىڭ امالىن تابادى. قازاقستاندا كەز كەلگەن تەندەردى وزىڭە قاجەت كومپانياعا ىڭعايلاستىرىپ بەرە سالۋ قيىن دۇنيە ەمەس. جاسىرىپ كەرەگى نە، بۇرىن تەندەرگە باسەكەلەسۋ ءۇشىن تاپسىرىلاتىن قۇجاتقا 1000 دوللاردان الاتىن.

مىسالى، جۋىردا «سنپس اقتوبەمۇناي» گاز جاريالاعان تەندەردە 2 185 500 700 تەڭگەگە  (وبسادنىەترۋبى) جاعالاي جۇرگىزىلەتىن 6845 توننا قۇبىر ساتىپ الۋ كورسەتىلگەن. بۇل تەندەردى سنپس ءدىڭ ۇلەستەس تاسىمالداۋشىلارىنىڭ ءبىرى جەڭىپ الاتىنىنا ءباس تىگۋگە بولادى. ويتكەنى، تەندەر تالابى بويىنشا، كومپانيا 20 كۇننىڭ ىشىندە بۇكىل تاپسىرىستى جەتكىزۋى ءتيىس. ال  قۇبىر شىعاراتىن زاۋىتتار 20 كۇندە مۇنشا كولەمدى جاساپ بەرە المايدى. ۋاقىت تاپشى. بۇل قولدان جاسالىپ وتىرعان قيىندىق. قازاقستانداعى مۇنداي قۇبىر جاسايتىن ەڭ ۇلكەن وندىرۋشىدە نەبارى 7000 مىڭ ادام جۇمىس ىستەيدى. ۇلگەرمەيمىز دەگەن جاۋاپ سىنىققا سىلتاۋ بولىپ، تەندەردى وزگە كومپانيا الادى. سنپس ءتىڭ تاريحىندا مۇنداي مىسالدار جەتىپ ارتىلادى.

تاۋاردى تاسىمالداۋ نارىعىندا ناقتى ساندار، بولىنگەن سومانىڭ كولەمىن انىقتاۋعا بولسا، مۇناي-گاز سالاسىندا مۇنداي ەسەپ جۇرگىزۋ وتە قيىن. سوندىقتان قازاقستاندىق قىزمەت كورسەتەتىن كومپانيالار مۇنداي بەيباستىققا كوز جۇما قاراپ، قوسالقى مەردىگەر بولۋعا ەرىكسىز كەلىسەدى. كەلىسپەسكە امال جوق، جۇمىس تاۋىپ، كومپانيانى ساقتاپ قالۋ ماڭىزدى.

كوڭىلگە كىربىڭ تۇسىرەتىن تاعى ءبىر جايت سوڭعى جىلدارى بۇرعىلاۋ قىزمەتىندە دە قىتايلىق كومپانيالار كوبەيىپ بارادى.  «فوربستا» جاريالانعان مىنا ماقالادا قىتايلىق كومپانيالاردىڭ بۇرعىلاۋ نارىعىن جاۋلاپ الۋ مەحانيزمى جازىلعان. (http://forbes.kz//process/economy/kitay_zaburilsya_v_kazahstan/?mark=%D0%BA%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B5)

ء«بىزدىڭ مەكەمە سكۆاجينالاردى  بۇرعىلاۋ سالاسىندا تابىستى جۇمىس ىستەپ جاتقان. بۇرعىلاۋ جۇمىسىن جاساۋ ءۇشىن كەلىسىم شارتقا كەلىپ،  تەندەردى ۇتتىق. بىراق 10 جىل بۇرىن ءبىزدىڭ نارىققا قىتايلىق كومپانيالار قاپتاپ كەلە باستادى. ولار وسىعان دەيىنگى قويىلعان باعانىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. مىسالى، سكۆاجينا بۇرعىلاۋ 400 ميلليون تەڭگە بولسا، ولار 200 گە دەيىن ءتۇسىردى. ارينە، ءبىز شىعىنعا جۇمىس ىستەي المايمىز، سوندىقتان، تەندەردەن ۇتىلا باستادىق. بۇل قارقىنعا قازاقستاندىق بۇرعىلاۋ كومپانيالارى شىداي الماي، بانكروتقا ۇشىراپ، اياعى جابىلىپ تىندى. سول كەزدە ولار باعانى ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ءۇش ەسەگە بىراق كوتەردى».

شىنىندا دا، قىتايلىق كومپانيالار تولەيتىن سالىق پەن وزگە دە مىندەتتەلگەن بيۋدجەتتىك تولەمدەردە بۇل كومپانيالاردىڭ سالىعى ءبىزدىڭ وتاندىق سەرۆيستىك كومپانيالاردان قاراعاندا سالىعى تومەن بولىپ وتىر. سوزىمىزگە دالەل بولسىن، بۇل اقپارات قۇپيا ەمەس، مىنانداي مىسالدار كەلتىرە الامىن. «ككبك «ۆەليكاياستەنا» جشس (قىتاي) 2011 جىلعى كىرىسى 31,9, ميلليارد تەڭگە، ونىڭ 1,4 ميللياردىن بيۋدجەتكە سالىق ەسەبىندە تولەگەن. ال قازاقستاندىق «بۇرعىلاۋ» جشس سول جىلداعى كىرىسى 30,3 ميلليارد تەڭگە بولسا، بيۋدجەتكە تولەگەن سالىعى 7,9 ميلليارد تەڭگەگە جەتكەن. قىتايلىق كومپانيانىڭ كىرىسى دە، تابىسى دا كوپ، ەسەسىنە سالىعى ءبىزدىڭ كومپانيالاردان قاراعاندا الدەقايدا از. بۇل جاعداي بارلىق قىتاي كومپانياسىنا ءتان.

قازاقستاندىق جانە قىتايلىق كومپانيالاردىڭ تابىسى مەن سالىعىن سالىستىردىق، ەندى مىنانداي ساۋالدار تۋادى...

قىتايلىق سەرۆيستىك قىزمەت كورسەتۋ كومپانيالارىنىڭ جۇمىسى ءتيىمسىز بولسا، ونى نەگە قازاقستاندىق كومپانيالار الماستىرا المايدى؟

مەنىڭشە، بۇل سۇراقپەن قر قارجى مينيسترلىگى، مەملەكەتتىك كىرىس كوميتەتى اينالىسۋ كەرەك.

بۇل جەردە سىتىلىپ شىعاتىن 2 ستسەناري بار. 1) سنپس اقتوبەمۇنايگاز سالىق تولەمدەرىن ازايتۋ ءۇشىن كومپانيانىڭ شىعىسىن كوتەرىپ جىبەرەدى. 2) قىتايلىق سەرۆيستىك كومپانيالار قوسارلى بۋحگالتەرلىك ەسەپ جۇرگىزەدى نەمەسە سالىق سالىنۋعا ءتيىس كىرىس كولەمىن ازايتىپ كورسەتەدى. ول مەردىگەر جانە قوسالقى مەردىگەرلەرمەن جاسالاتىن «فورمالدى» كەلىسىمدەردى جاساۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى.

«سنپس-اقتوبەمۇنايگاز» سالىق كولەمىن ازايتىپ كورسەتىپ وتىرعانىن اقتوبە وبلىستىق اكىمدىگى ءبىلىپ وتىر. «سنپس اقتوبەمۇنايگازدىڭ» يەلىگىندە 1 805,7 ميلليون تەڭگەنىڭ  سالىق سالىنۋى ءتيىس 24 نىسانى بار. مۇلىك سالىعى 27,1 ميلليون تەڭگە. ال ەندى قاراڭىز، جىلدىق ورتاشا قۇنى 4 274,1 ميلليون تەڭگە بولاتىن ءبىر عانا مۇلىككە يە «مەگا تسەنتر اقتوبە» جشس تولەيتىن سالىق كولەمى 64 ميلليون تەڭگە. (http://www.kazakhstan-oil-gas.com/ru/novosti-tjek-kazahstana/8916-cnpc-aktobemunajgaz-zanizhaet-ocenochnuju-cena.html)

«سنپس- اقتوبەمۇنايگاز» قازاقستانداعى ءىرى سالىق تولەۋشى بولسا دا، ءوزىن ماي-شەلپەكتە وتىرعانداي سەزىنەرى انىق. ينۆەستورلاردىڭ جاساعان، ءالى دە جاساپ جاتقان جۇمىسىنا راحمەت، بىراق شاڭىراققا دا قارايتىن كەز بولدى عوي. بالكىم قازاقستان نارىعىنا وزىنەن وزگە ينۆەستور كەلمەيدى دەپ ويلاي ما ەكەن؟ قر «جەر قويناۋى جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋ» تۋرالى زاڭىندا جەر قويناۋىن پايدالانۋشى كەلىسىمشارتتا كورسەتىلگەن مىندەتتەردى 2 رەت ارتىق بۇزسا كەلىسىمشارتتى توقتاتۋعا قۇقىعى بار. قانداي جاعداي بولماسىن، ينۆەستور مەملەكەت بەكىتكەن قاعيداعا ساي جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ەندى «سۇراعانشا» تالاپ ەتەتىن ۋاقىت جەتتى. قازاقستاندىق كومپانيالار دا قاشانعى قىزمەت كورسەتۋ اياسىندا جۇرە بەرمەك. وسى ۋاقىت ارالىعىندا بۇل سالاداعى ازاماتتار دا ءوستى. قارجىلارى دا، مۇمكىندىكتەرى دە جەتتى. قاشانعى قوناعى بيلەيتىن جامان ءۇيدىڭ كەبىمەن وتىرامىز؟

نۇرلان جۇماعۇلوۆ،

كەلىسىمشارت اگەنتتىگىنىڭ مەنەدجەر

Abai.kz