ەكى ءۇش جۇمانىڭ جۇزىنە اينالدى - دەپۋتاتتارىمىز بەلسەندى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن ايتامىز. سەلتيىپ سەركە ءجۇرىس كورسەتكەنىمەن سەلت ەتپەيتىن سەنات پەن ەشنارسەگە ءماۋ دەپ ءۇن قوسا المايتىن ءماسليحاتتان گورى اركەز وسى ءماجىلىستىڭ ىشىنەن ءبىرلى جارىم ادامنىڭ داۋىسى ەستىلىپ تۇراتىنى راس. ايتاتىنى ءبىر ەشكى بولعانىمەن ء(ازىل) ىسقىرىعى «جەر جاراتىن» (ە. تۇرسىنوۆتىڭ «كەلىن» ءفيلىمى تۋرالى بىلتىردان باستالعان «جىردى» ەسىڭىزگە الىڭىز) بەكەڭ، ايگىلى بەكبولات تىلەۋحان بار. وزىنە ەتەنە جاقىن تاقىرىپ بولعان سوڭ با، تاعى ءبىر ءانشى-دەپۋتاتىمىز نۇرلان ونەرباەۆ تا ونەر، مادەنيەت ماسەلەسىنە قاتىستى اڭگىمەگە ءجيى سوعىپ تۇرادى. دۇرىس دەيمىز. دەپۋتات قاۋىمى  جيىلىپ الىپ ساياساتتى عانا ءسوز ەتۋگە مىندەتتى ەمەس. ونىڭ ۇستىنە جاھانداسىپ جاتقان زاماندا قازاق مادەنيەتىنىڭ باسىنداعى احۋالعا پرالامەنت سارايىنان ءمان بەرەتىن جاننىڭ جوقتىعىنا قىنجىلۋشى ەدىك قوي ىلگەرىدە. ەندەشە، تىلەۋحان مەن ونەربايدىڭ  قام قارەكەتىن جالاڭ پوپۋليزمنەن جوعارى باعالاي بىلگەنىمىز ءجون.

ءماجىلىستىڭ تۇراقتى دەپۋتاتى، اندا ساندا پاۆلودار وبلىسىنا اكىم بولۋدى قالايتىن ىشكى تىلەگى قىلاڭ بەرىپ قالاتىن تيتو سىزدىق تا ورىندى ماسەلەلەردى كوتەرىپ جۇرگەن دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرى.

ەكس-مينيستر، بۇگىنگى دەپۋتات، مينيستر كەزىندە ەلدىڭ قوراسىنداعى تاۋىعىن سانايمىن دەپ پالە قىلعان قاراعۇسوۆا حانىم دا ەكونوميكا، قارجى جايىن تالقىلايتىن ۇكىمەت ساعاتتارىندا ءىستىڭ ار جاق، بەر جاعىنان حاباردار ەكەنىن اڭداتا سويلەپ وتىرادى.

ەكى ءۇش جۇمانىڭ جۇزىنە اينالدى - دەپۋتاتتارىمىز بەلسەندى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن ايتامىز. سەلتيىپ سەركە ءجۇرىس كورسەتكەنىمەن سەلت ەتپەيتىن سەنات پەن ەشنارسەگە ءماۋ دەپ ءۇن قوسا المايتىن ءماسليحاتتان گورى اركەز وسى ءماجىلىستىڭ ىشىنەن ءبىرلى جارىم ادامنىڭ داۋىسى ەستىلىپ تۇراتىنى راس. ايتاتىنى ءبىر ەشكى بولعانىمەن ء(ازىل) ىسقىرىعى «جەر جاراتىن» (ە. تۇرسىنوۆتىڭ «كەلىن» ءفيلىمى تۋرالى بىلتىردان باستالعان «جىردى» ەسىڭىزگە الىڭىز) بەكەڭ، ايگىلى بەكبولات تىلەۋحان بار. وزىنە ەتەنە جاقىن تاقىرىپ بولعان سوڭ با، تاعى ءبىر ءانشى-دەپۋتاتىمىز نۇرلان ونەرباەۆ تا ونەر، مادەنيەت ماسەلەسىنە قاتىستى اڭگىمەگە ءجيى سوعىپ تۇرادى. دۇرىس دەيمىز. دەپۋتات قاۋىمى  جيىلىپ الىپ ساياساتتى عانا ءسوز ەتۋگە مىندەتتى ەمەس. ونىڭ ۇستىنە جاھانداسىپ جاتقان زاماندا قازاق مادەنيەتىنىڭ باسىنداعى احۋالعا پرالامەنت سارايىنان ءمان بەرەتىن جاننىڭ جوقتىعىنا قىنجىلۋشى ەدىك قوي ىلگەرىدە. ەندەشە، تىلەۋحان مەن ونەربايدىڭ  قام قارەكەتىن جالاڭ پوپۋليزمنەن جوعارى باعالاي بىلگەنىمىز ءجون.

ءماجىلىستىڭ تۇراقتى دەپۋتاتى، اندا ساندا پاۆلودار وبلىسىنا اكىم بولۋدى قالايتىن ىشكى تىلەگى قىلاڭ بەرىپ قالاتىن تيتو سىزدىق تا ورىندى ماسەلەلەردى كوتەرىپ جۇرگەن دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرى.

ەكس-مينيستر، بۇگىنگى دەپۋتات، مينيستر كەزىندە ەلدىڭ قوراسىنداعى تاۋىعىن سانايمىن دەپ پالە قىلعان قاراعۇسوۆا حانىم دا ەكونوميكا، قارجى جايىن تالقىلايتىن ۇكىمەت ساعاتتارىندا ءىستىڭ ار جاق، بەر جاعىنان حاباردار ەكەنىن اڭداتا سويلەپ وتىرادى.

الدان سمايىل، زەينوللا الشىنباەۆ، نۇرتاي سابيليانوۆتار دا «حالىق قالاۋلىسى» دەيتىن مارتەبەگە لايىق سەرگەكتىك تانىتۋدان تانباي كەلەدى.

بۇلاردىڭ سىرتىندا «ەكى بايعا تيەمىن» دەپ ەسىرگەن، تاياۋدان بەرى «ەكى جۇلدىز» دەيتىن شوۋعا قاتىسىپ قازاقستان ۇلتتىق ارناسىنان كورگەن ەلدىڭ زارەسىن ۇشىرىپ باستاعان باحىت سىزدىكوۆا، جۋرناليستەردىڭ جۇيكەسى «جۇدەگەن» دەيتىن جانە سول جۇيكەسى «جۇدەۋ» جۋرناليستەردىڭ ارقاسىندا تانىلىپ تالتاڭداي باساتىن  انەبىر سەلەۋباس دەپۋتات سياقتىلار ءماجىلىس سارايىندا سىقىپ وتىر.

مىنە، وسىنداي جاقسىلى جاماندى، بەلگىلى بەلگىسىز دەپۋتاتتاردىڭ قاتارىنان جاراسباي سۇلەيمەنوۆ دەگەن ازاماتتىڭ اتى سۋىرىلىپ شىقتى. بالكىم، دەپۋتتاتارىمىز تورىندە ورال مۇحامەتجانوۆ وتىرعان ءماجىلىستىڭ شەكتى مەرزىمىنە دەيىن جۇمىس ىستەيتىنىنە سەنبەگەندىكتەن الدىن الا قام جاساپ جاتىر ما، كىم ءبىلسىن؟ ايتەۋىر شەتىنەن كوزگە ءتۇسىپ، وڭدى سولدى مالىمدەمە، ساۋال ءوربىتىپ، ءتىپتى، 2010 جىلدىڭ بيۋدجەتىن ۇنەمدەۋدىڭ سۋپەرۇلگىسىن كورسەتكەن بولات ءجامىشوۆ دەيتىن ءمينيستردى وتستوۆكاعا جىبەرە جازدادى. رەداكتسيامىزعا ءمالىم دەرەككوزدەرىنىڭ حابارلارىنا قاراساق، مەكتەپتەرگە سايلاۋدىڭ «ءسانى» - كوك جاشىكتەر جەتكىزىلىپ جاتقانعا ۇقسايدى. ءماجىلىس مەرزىمىنەن بۇرىن تاراپ سايلاۋ بولا ما، الدە سونداي ءبىر بايلاۋ بولا ما - ونى ۋاقىت كورسەتەر. بىزدىكى باسقا اڭگىمە.

قازىر ءوزى ىشتەن تىنىپ، ىشتەي بۋلىعىپ جۇرگەن جاندار از ەمەس قوي. جاراسباي مىرزا دا سولاردىڭ سورتىنان بولۋى ىقتيمال. جاقىندا جاراسباي جارىلدى. جاراسبايدىڭ پرەمەر-مينيستر ءماسىموۆتىڭ اتىنا جولداعان دەپۋتاتتىق ساۋالىنان جۇرت تەگىس حاباردار. سوندىقتان ونى باسىنان ءتۇسىپ بايانداماي-اق قويالىق تا، تومەندەگىدەي قورتىندى سوزگە كوشەلىك.

بىرىنشىدەن، جاراسباي مىرزانىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالى بىزدەگى «ۇلتارالىق كەلىسىم» ساياساتىنىڭ كەرى كەتكەنىن ايماڭداي ەتتى. ءبىز كارى جاسىمىز قالماي ۇلارداي شۋلاپ «ۇلتارالىق كەلىسىمنىڭ» «ۇلتان قۇلى» بوپ جۇرسەك، بىلايعى جۇرت بىق دەمەپتى. «ە-ە، مىناۋ قازاقتىڭ جەرى عوي، ورتاق وتانىمىز عوي، ەندى كەلەگە كەلىپ، ۇعىسايىق، قالانىڭ كونە اتاۋىن ىڭ-شىڭسىز قالپىنا كەلتىرەيىك» دەگەن ءبىر جان تابىلدى ما «ۇلتارالىق كەلىسىمگە» ۇيىعان ەلدىڭ ىشىنەن؟..  تاعى دا قازاق ادىلەت جولىندا، اقيقات جولىندا جالعىز قالدى. مالىباي، مولوۆودنوە، شەلەك، ماياتاس وقيعالارىن ويىڭىزعا ورالتىڭىز. سول كەزدە: «جانىم-اۋ، سورلى قازاقتىڭ قاشانعى سورىن سورپاداي قايناتا بەرەمىز؟ وسىلاردىڭ جاعىنا شىعىپ ءبىر سويلەيىكشى» دەگەن جاننىڭ توبەسى كورىندى مە  «كەلىسىمنىڭ» تەرىسىن سۇيرەپ توزدىرۋعا اينالعان اعايىننىڭ اراسىنان؟!.

ەكىنشىدەن، جاراسباي مىرزانىڭ ساۋالى ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ىشكى ساياساتتا ۇستانعان باعىتىنىڭ مۇلدە باعدارسىز، جاساندى، جاسىق ەكەنىن جارياعا شىعاردى. قازاق بيلىگى قازاقتى عانا ىقتىرۋعا، تۇرمەگە تىعۋعا، ءۇنىن شىعارماۋعا ۇيرەنگەن. بيلىك ءسويتىپ، زاڭ الدىنداعى بارلىق ازاماتتارعا بەرىلگەن تەڭ مۇمكىندىكتى تارك ەتىپ، ۇلت اراسىن الالاپ كەلەدى. وسى ارادا تاقىرىپقا قوسىمشا ءبىر ءسوز قىستىرايىق. قىتاي، رەسەي سەكىلدى يمپەرياعا يە بولعان ەلدەردە تيتۋلدى ۇلتتىڭ ارىنىن، ارتىقشىلىعىن تەجەپ ۇستاۋ كەرەك كورىنەدى. تەگىندە، حالىقارالىق ۇيىمدار ءبىزدىڭ تاڭدايمىزدا تاق ەتە قالاتىن تولەرانتتىلىقتى الگى اتالعان ەلدەردەن تالاپ ەتۋگە ءتيىس. بىراق تالاپ ەتپەيدى. تالاپ ەتۋدەن قالعان. تەك قازاقستان وكىمەتى عانا قازاقتان توزىمدىلىكتى توتە سۇراپ توبەسىندە ءتونىپ تۇر. بىزدىڭشە بولعاندا بيلىك قازاقتىڭ قانى بۇزىق دەگەن قورتىندىنى ءبىر جەردەن تاۋىپ الىپ، قازاقتىقتان قالتىراي قورقادى. ولاي دەۋىمىزگە ءبىر سەبەپ - رەسمي استانا ءۇشىن قازاقستانداعى بۇرىنعى 120 ۇلتتىڭ (بۇنىڭ ءوزى شىلعي وتىرىك-تۇعىن) 130 بولىپ شىعا كەلگەنى قاۋىپتى ەمەس، حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەسى كورسەتتى - قازاق قاۋىپتى ەكەن. قازاق سانىنا قاتىستى باستاپقى ىقتيمال كورسەتكىش قولدان قوتارىلىپ قايتادان جاسالدى. ونى ءبارىمىز بىلەمىز. ويتكەنى، ميلليارد قىتايدىڭ قاسىندا ءبىر-ءبىرىن تۇستەپ قانا تانيتىنداي قازاق جۇمرياتىنداعى جۇرتتىڭ قاراسى جىلعا تاياپ بارىپ ارەڭ جاريالاندى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل - حالىق ساناعىنىڭ قالتارىسىندا بىرەۋلەر قاقپاقىل ساياسات وينادى دەگەندى كورسەتەدى. 130 سودان تۋعان سان. ايتپەسە قازىر الەم ەلدەرى «كوپ ۇلتتىلىققا» ۇيىعا قويمايدى. قارا كونتينگەنتتى (پاريجەدەگى قارا ناسىلدىلەردى) تاۋبەسىنە تۇسىرگەن ساركوزي تاياۋدا فرانتسيادان سىعانداردىڭ «ۇلى كوشىن» ۇزاتتى. ەۋروداق اناۋ مىناۋ دەپ سىناعانىمەن جۇمىس ىستەمەيتىن، جاستارى زاماناۋي ءبىلىم الۋعا ۇمتىلمايتىن، سيقىرمەن، الداپ ارباۋمەن عانا اينالىساتىن سىعانداردى فرانتسيا پرەزيدەنتى ساركوزي ەلدەن الاستايمىن دەدى دە، دەگەنىنە جەتتى. سىعاندار دەمەكشى، بالقان تۇبەگىنە سىعانداردى قونىستاندىرىپ، وتىرىقشى جۇرت ەتۋ - ەقۇى-نىڭ ءىس باسىنداعى توراعاسى ساۋداباەۆ مىرزانىڭ ميسسياسىنا جاتادى. ەندەشە، ساۋداباەۆىمىز سالىپ ۇرىپ فرانتسيادان شۇبىرىپ اتتانعان سىعاندار كوشىن باستاپ سارارقاعا اكەلىپ جۇرمەسىن. ويباي، عالامدىق دەڭگەيدە عانا ويلاناتىن ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەرمىزدەن ول دا شىعادى!

الماتىدا اتتاپ باسساڭ الدىڭدى سىعاننىڭ ورتا ازيادا تاراعان ءبىر تابى - لولىلار كولدەنەڭدەيدى. لولىلار ەكىباستان جۇمىس ىستەمەيدى. لولىنىڭ قازاق شارۋاسىنا پايداسى شامالى. ال «ۇلتارالىق كەلىسىمنىڭ» اياسىنداعى باسقا اعايىن شە؟ كەشەگى كوممۋنيستەر بيلىگىندەگى سوۆەت وكىمەتىنىڭ زامانىندا زاتاەۆيچ، ەرزاكوۆيچ، برۋسيلوۆسكي، ساتس سياقتى قازاق جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ، قازاق مادەنيەتىمەن بىتە قايناپ كەتكەن كىم بار قازىر؟ تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىلدىڭ شيرەگىندە قازاقتىڭ بايتاق الەمىن قابىلداعان، پاراسات پايىمى جاڭاشا قالىپتاسقان تولقىن وزگە ۇلت اراسىندا تۋدى ما؟ تۋسا قايدا ءجۇر؟ نەگە كورىنبەيدى؟ قازاقتى بۇرىنعىداي بۇراتانا سانايتىن كەۋدەمسوقىر اعا بۋىننىڭ الدىنا ءتۇسىپ نەگە جارقىلدامايدى؟ الدە بيىك مىنبەلەردەن، ۇلىق جيىنداردان، ءتۇرلى ءتۇستى تەلەارنا بەتتەرىنەن سويلەنەتىن سوزدەردەن اس بولمەدەگى نەمەسە جىلى كامين پەشىنىڭ قاسىنداعى اڭگىمە جاستارعا الدەقايدا ۇعىنىقتى ءارى قونىمدى بولعانى ما؟ سولاي-اۋ، تەگى...

جوعارىداعى جايتتار تۋراسىندا جۇقالاپ اقپار الىپ تۇراتىن بيلىكتىڭ ماڭىنداعى يدەولوگتار «ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىمنىڭ» جاساندىلىعىن، ۋاقىت تالابىنا جارامسىزدىعىن ەپتەپ تۇسىنەدى. بىراق، باسقاشا قادام جاساۋعا ەرىك جىگەرلەرى جەتپەيدى. جاراسباي مىرزانىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىنان كەيىنگى قوعامنىڭ ىشتەي ەكى ۇداي كۇيگە ەنگەندەگى حالىنەن وسىنداي شىندىقتى دا اڭعارۋ قيىن بولماي قالدى.

ۇشىنشىدەن، جاراسباي سۇلەيمەنوۆتىڭ ساۋالى ماجىلىستەگى ۇلتجاندى دەپۋتاتتىڭ قوعامدى قانداي سىلكىنىسكە اكەلەتىنىن پاش ەتتى. نەگە دەسەڭىز، جاراسباي مىرزا سياقتى نۇروتانشىل دەپۋتاتتىڭ قىزىلجار اتىن قالپىنا كەلتىرۋدى سۇراپ، ءماسىموۆتىڭ ءماز-ءمايرام بەتىن ويران جاساعانى باستاپقىدا  توسىنداۋ كورىنگەنىمەن ەل ءىشى ءوزىنىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعىنا، شەكارا قاۋىپسىزدىگىنە تەرەڭ ءمان بەرەتىندىگىن بىردەن تانىتتى. اسىرەسە، جاستاردىڭ ءابجىل قيمىلداپ، قىزىلجارداعى ءبىر سايتتىڭ مەملەكەتكە قارسى قاساقانا ۇيىمداستىرعان ىسىنە توسقاۋىل قويۋعا جانۇشىرا كىرىسكەنى كوڭىل تولقىتتى. قازاق جاستارى قازاقتىڭ جولىن كەسە بەرەتىن جوسىقسىز ارەكەتتىڭ بىرىنە دە كونبەيتىن وسىنداي ىشكى بىرلىگى مەن  وجەتتىگىنەن تانباسا، تاياۋ بولاشاقتا قارقىندى وزگەرىستەردىڭ قاربالاسى باستالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.

تورتىنشىدەن، جاراسباي سۇلەيمەنوۆ ساۋالى جەر-سۋ، قالا-مەكەن اتتارىن وزگەرتۋ، جاڭالاۋ ماسەلەسىن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ەركىنە بەرىپ قويىپ قاراپ وتىرۋدىڭ قاۋىپتىلىگىن اشىق اڭعارتتى. كونستيتۋتسيانىڭ 61-ءشى بابىنا سالىپ ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ شەشىمىنە عانا جۇگىنەتىن بولساق، قازاق جەرى تالاۋعا ءتۇسىپ، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەكەن. ەكى ەلدىڭ تولقۇجاتىن توسقالتاسىنا باسىپ الىپ، شەكارا سىزىعىنا شەكەسىنەن قاراپ وتەتىن قىزىلجارلىق ورىستاردىڭ ويىندا نە جۇرگەنىن ءبىز ەندىگە بەك تۇسىنسەك كەرەك.

اتتەگەن-اي،  ايتكەنمەندە جاراسباي مىرزا الگى ساۋالىنان كەيىن ءماجىلىس سارايىندا جالعىز قالعانداي كۇيدە ءجۇر. اينالا جۇرتتىڭ انشەيىندەگى ەمەن-جارقىن  قاباعى جاراسبايعا كەلگەندە سىزداي قالاتىن كورىنەدى. وسىدان كەيىن (بەسىنشىدەن دەۋىمىزگە تۋرا كەلەدى), جاراسباي مىرزانى ماجىلىستەگى ۇلتجاندى جالعىز دەپۋتات رەتىندە تانىپ، مويىنداماسقا امالىمىز قالمادى. ەلباسىنىڭ ءوزى پارمەن ءبىلدىرىپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ماقۇلداماسا بارىنە ناماقۇل دەپ باس يزەپ جۇرە بەرەتىن دەپۋتاتتاردىڭ قاتارىنان ونىڭ اتى وزدى. ءتىپتى، جوعارى جاقتىڭ تاپسىرماسىمەن جاساعان مالىمدەمەسى بولسا دا ول سەڭدى ءبىر قوزعادى. ءماجىلىس دەپۋتاتى جاراسباي سۇلەيمەنوۆتىڭ مالىمدەمەسى جوعارى جاقتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جاسالدى دەپ كۇمان بىلدىرەتىندەر جاقىندا قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايى وتەتىندىگىن ەسكە سالادى. سول قۇرىلتايدىڭ قارساڭىندا كەيبىر جەر اتاۋلارى مەن قالا اتاۋلارىنا بايلانىستى نازىك ماسەلەلەردى ساراپتاپ الۋ ماقساتىندا سۇلەيمەنوۆتىڭ سۇلەيلىك تانىتىپ سويلەۋى بيلىك ءۇشىن اسا كەرەك بولدى دەيدى دەگىشتەر. دەگىشتەر نە دەسەدە، جاراسباي مىرزا جارادى. قازاق تاعى دا قالعىپ كەتپەسە، كۇن تارتىبىنەن بۇدان بىلاي قىزىلجار اتاۋىن تۇسىرمەيتىن بولادى.

«اباي-اقپارات»