قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ماڭگىلىك ەل يدەياسىن كوتەرگەنىنە ەكى-ءۇش جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ەلباسى ونى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مىزعىماس يدەيالىق تۇعىرى رەتىندە ۇسىندى. حالىققا بيىلعى جولداۋىندا سول ويىن ناقتىلاي ءتۇسىپ، ماڭگىلىك ەل حالىقتىڭ بىرىكتىرۋشى كۇشى، ەشۋاقىتتا سارقىلمايتىن قۋات كوزى ەكەنىن ايرىقشا اتاپ كورسەتتى. «وتكەن تاريحىمىزعا تاعزىم دا، بۇگىنگى باقىتىمىزعا ماقتانىش تا، گۇلدەنگەن كەلەشەككە سەنىم دە ماڭگىلىك ەل دەگەن قۇدىرەتتى ۇعىمعا سىيىپ تۇر. وتاندى ءسۇيۋ، بابالاردان ميراس بولعان ۇلى مۇرانى قادىرلەۋ، ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ، ءوز ۇلەسىڭدى قوسىپ دامىتۋ جانە كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ تابىستاۋ… بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ جۇمىسىنىڭ تۇپكى ءمانى – وسى!» دەگەن بولاتىن.

الدان سمايىل،
پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى.

بۇل – كيەلى پارىز، ۇلتتىق مۇرات. ال وسى مۇراتتى بۇگىن، ەرتەڭ جانە عاسىرلار بويى قالاي جۇزەگە اسىرامىز؟ ماڭگىلىكتىڭ ساياسي تۇعىرى نە؟ رۋحاني تىرەگى قايسى؟ ءسىرا دا سارقىلمايتىن ۇلان-عايىر ۋاقىتتىڭ ۇزىنا بويىندا كونەرمەۋ ءۇشىن، وشپەۋ ءۇشىن، ادامزاتپەن بىرگە جاساي بەرۋ ءۇشىن مەملەكەت قانداي ءمان-مازمۇنعا يە بولۋى كەرەك؟ ۇلت پەن ونىڭ ەستى قاۋىمى – زيالى قاۋىمنىڭ وسى قازىر جانە تاياۋ بولاشاقتا اتقاراتىن مىندەتتەرى قانداي؟ ماڭگىلىككە باستار جولدا بىزگە كىم ۇلگى؟ باتىستىڭ ليبەرالدى كاپيتاليزمى مەن ليبەرالدى دەموكراتياسى ما؟ قىتايدى الەمگە بەيىمدەۋدىڭ نەگىزگى جانە ءتيىمدى قۇرالىنا اينالعان كونفۋتسياندىق راتسيوناليزم بە؟ اراب الەمىنىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق جانە مادەني-عۇرىپتىق وقشاۋلانۋى ما؟ الدە ۇلتتىق بولمىس پەن سالت-ءداستۇردى ساقتاي وتىرىپ، جاھانمەن جارىسا دامۋعا مۇمكىندىك  بەرەتىن، باقىلاۋدا ۇستالىناتىن مادەني-رۋحاني اشىقتىق پا؟

مۇنداي قيىن ساۋالدار سارساڭعا سالعان ەلدەر از ەمەس. جاۋابىن ءدال تاپقاندار دا بار، تابا الماي اداسقاندار دا جەتەرلىك. ناقتى مىسالعا جۇگىنەتىن بولساق، جاپونيا وسى توڭىرەكتە ەرتە ويلانعان جۇرتتىڭ ءبىرى. كۇنشىعىس ەلى ماڭگىلىككە سىرتقى اسەرلەردىڭ قاندايىنا دا (مادەني ەكسپانسيا، ءدىني ارباۋ، تىكەلەي جاۋلاپ الۋ، ت.ب.) توتەپ بەرەتىن، باستاپقى قاسيەتتەرىن ەشقاشان جوعالتپايتىن ۇلتتىق ءدىل مەن ۇلتتىق رۋح باستايدى دەپ ءبىلدى. 1542 جىلى باتىسپەن قارىم-قاتىناستى ءبىرجولا ءۇزدى. ەكى جاقتى بايلانىستىڭ جەكەلەگەن زالالسىز تۇرلەرىنە عانا رۇقسات ەتىلدى. ماسەلەن – قارۋ-جاراق ساتىپ الۋ. ال مادەنيەت پەن ءدىن، ساياسات سالاسىنداعى ارالاسۋدىڭ كەز كەلگەن كورىنىسىنە، اسىرەسە، حريستياندىق كوزقاراسقا ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالىندى. ءحVىى عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا شەتەلدىكتەر تۇگەل ەلدەن قۋىلدى. بۇل احۋال ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ساقتالدى.

سوندا جاپون حالقى نە ۇتتى؟ بىرىنشىدەن، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ جاۋلاپ الۋعا باعىتتالعان قاتىگەز اگرەسسيا­سىنان تۋعان جەرىن امان ساقتاپ قالدى. ەكىنشىدەن، ءتول ۇلتتىڭ باستاپقى ەتنيكالىق قاينارلاردان قايتا سۋسىنداۋىنا، جاس تولقىننىڭ اتا داستۇرلەرگە ءشولىن قاندىرۋىنا، ەل ىشىندەگى ءتۇرلى نيەتتەگى توپتار مەن قاۋىمداردىڭ ءبىر ورتاق مۇراتتى – ۇلتتىق تۇتاستىقتى قادىرلەۋىنە، ۇلتتىق باۋىرمالدىق پەن نامىستىڭ كۇشەيۋىنە قول جەتكىزدى.  بۇل ۇلى جەڭىس ەدى. وسىدان سوڭ، جاپوندىقتار ەندى ەشقانداي ءازازىلدىڭ ازعىرۋىنا ەرمەيتىندىگىنە، الەمگە ۇلتتىڭ كوزىمەن، ۇلتتىق مۇددەمەن قارايتىندىعىنا، جاپون رۋحىنىڭ ماڭگىلىگىنە سەنىم ورنىققان سوڭ عالامعا ەسىك ايقارا اشىلدى.

مۇنداي قادامعا قىتاي 1601 جىلى باردى. ەلدەن حريستيان ميسسيونەرلەرى مەن ءتۇرلى اعىمداعى شەتەلدىكتەر قۋىلدى، قىتاي مادەنيەتى الەمدەگى ەڭ وزىق مادەنيەت ەكەندىگىن دارىپتەۋ باستالدى. اسپان استى ەلى تۋرالى يدەيا ماڭگىلىك يدەياسى رەتىندە اسقاق جىرلاندى. ميلليوندار: ء«بىز وشپەيمىز!» – دەپ ۇراندادى.

ءدال وسىنداي اسقاق سەزىم تۇركى اسپانىندا دا قىرانداي ساڭقىلداعان. ول كەزەڭ اتا-بابالارىمىز وزدەرىن جوعارىدا كوك ءتاڭىرى، تومەندە قارا جەر جارالعاندا، ورتاسىندا جارالعان ادام بالاسىنا بالادى. ول سوندىقتان ۇستەم ءارى ماڭگىلىك بولۋعا ءتيىس دەپ ءبىلدى. كوكتە تۇرىك تاڭىرىسىنە، تۇرىكتىڭ قاسيەتتى جەر-سۋىنا: «تۇرىك حالقى جويىلماسىن، ەل بولسىن» دەگىزدى. ال مۇنداي جويقىن يدەيانى قۇدىرەتى كۇشتى مەملەكەت قانا كوتەرە الاتىن ەدى. تەگىندە ماڭگىلىك دەگەنىمىز – مەملەكەتتىكتىڭ جانارتاۋداي قۋاتتى رۋحاني سەرپىنى، ەلدىكتىڭ شىرقاۋ شىڭىنا جەتۋى. جاھانعا جاسقانباي قاراي العان حالىقتىڭ اسقاق ارمانى. مەملەكەتى جوقتىڭ ماڭگىلىكتە نەسى بار؟ ونىڭ مۇراتى – جان ساقتاۋ.

وسىعان دەن قويساق، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ باس­تاۋى جارتى الەمدى بيلەگەن عۇن يمپەرياسىنا  تۇسپا تۇس كەلسە، سالتانات قۇرعان كەزى – تۇرىك قاعاناتىنىڭ التىن عاسىرى. بۋمىن قاعان 552 جىلى تۋ كوتەرگەن بۇل قاعاناتتىڭ شەكاراسى باتىستا ۆيزانتياعا، تۇستىكتە پەرسيا مەن ۇندىستانعا، شىعىسىندا قىتايعا دەيىن سوزىلدى. مۇنداي ايبىندى مەملەكەت ءدال سول تۇستا بىرەن-ساران-دى. ال الىپ ەلگە ەڭ قاجەتى ىشكى بىرلىك بولاتىن. ول ماڭگىلىكتىڭ تۇپقازىعى ەدى. سوندىقتان داڭقتى قاعاندار، دانىشپان تونىكوك ارالىق يدەيانى – «تۇتاس تۇركى ەلى» يدەياسىنا عۇمىر بەردى. ءدال وسى يدەيانىڭ بۇلجىماي ساقتالۋى ءۇشىن بارىن دا، جانىن دا سالدى. تاققا وتىرعان سوڭ تۋعان جەرىنىڭ بايىرعى مادەنيەتىنەن الشاقتاپ، قىتاي مادەنيەتىنە بەت بۇرعان قاپاعان قاعاندى 716 جىلى كۇلتەگىن بيلىكتەن تايدىرىپ، باسىن الدى.

كىم بىلەدى، عالىمدار قۇندىلىعى جاعىنان اتاقتى ورحون ەسكەرتكىشتەرىنە تەڭەپ جۇرگەن ۇلىتاۋداعى تاڭبالى تاس وسى كەزدىڭ مۇراسى شىعار. ونىڭ تۇرعان جەرى دە ەرەكشە. 47 مەتر تەرەڭدىكتەگى اڭعاردا اۋماعى 6 شارشى مەتر جارتاس بار. سوعان 445 رۋدىڭ (تايپانىڭ) تاڭباسى ويىلعان. قاراپ تۇرىپ وزىڭنەن ءوزىڭ سۇرايسىڭ. نەگە 445 تايپا؟  ولاردى ورتاق ويعا ۇيىتىپ، ەتنوستىق بەلگىلەرىن ءبىر تاسقا قاشاتقان قانداي مۇرات؟ ۇلىتاۋ نەگە تاڭدالدى؟

جاۋاپ بىرەۋ: بۇل تۇركى قاعاناتى كوكسەگەن «تۇتاس تۇركى ەلى» يدەياسىن قولداعان تەكتەس جۇرتتاردىڭ ءوزارا ءپاتۋاسى، بولىنبەسكە بەرگەن انتى. سوعان سۇتتەي ۇيىعان، ۇلىتاۋدى تورتكۇل دۇنيەنىڭ التىن تورىنە بالاعان كوك تۇرىكتەردىڭ اينىماس سەرتى.

تاريحقا تەرەڭ كوز سالساق، تۇتاسۋ يدەياسى مەن باۋىرمالدىق ساق زامانىنان بار ەكەنىن كورەمىز. اڭگىمەنى شىرقاتپاي، دەرەككە جۇگىنىپ ايتساق، ەل بيلەگەن كوسەمدەرىن ءبىر جەرگە ارۋلاپ قويۋ ءراسىمى الەم ەلدەرىنىڭ تاريحىندا كەزدەسپەيتىن ەرەكشەلىك. ساقتاردىڭ شىلىكتىدە عانا پاتشالار جەرلەنگەن 150  وباسى بار. وسى كيەلى ءداستۇر كەيىن تۇركىستاندا جالعاسقانى بارشامىزعا بەلگىلى. ەگەر اتالعان ءراسىم ەلدىك مانگە يە بولماسا،  بۇلاي ساباقتاسپاس ەدى. ءبىزدىڭ بابالارىمىز تۇتاستىق پەن بىرلىكتى تىرلىكتەن عانا ەمەس، و دۇنيەدەن دە ىزدەگەن. ەكى الەمدە دە ىرگەمىز سوگىلمەسىن دەگەن. دۇنيەدەن وزعان رۋحتار قىلاۋسىز  تابىسىپ، جارىق دۇنيەدەگى ۇرپاقتارىنىڭ تىلەۋىن تىلەپ جاتسا، تۇركى ەلى ماڭگىلىككە بەت الاتىندىعىنا سەنگەن.

ءدال سول سەنىم مەن ءداستۇردى ءبىز جوعالتىپ الماي، جاڭعىرتۋعا ءتيىسپىز. ول ءبىر جاعىنان رۋحتار جالعاستىعىنا جەتەلەسە، ەكىنشى جاعىنان ۇلتتىق تامىردىڭ ۇزىلمەۋىنە، ۇلتتىق قاسيەتتەردىڭ باياندىلىعىنا باستايدى. ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا قۇلشىندىرادى.

اسىلىندا ماڭگىلىك ەلدىڭ تۇعىرى – ۇلتتىق مەملەكەت. انگليانىڭ تاريحي تۇلعاسى ۋينستون چەرچيلل: «وركەنيەتتىڭ نەگىزگى قاعيداتى – بيلەۋشى تاپتىڭ حالىقتىڭ كونە داستۇرلەرى مەن ەرىك-جىگەرىنە باعىنۋى»، دەگەن عوي.  وسى دۋالى ويدى ءسال وزگەرتىپ پارىقتاساق: «مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ۇستانىمى – ۇلتتىڭ تاريحي ارمان-اڭساۋى مەن مۇراتتارىنا  ادالدىق» دەر ەدىك. ال ءبىزدىڭ تاريحىمىز، كونە ساقتار مەن عۇنداردىڭ، كوكتۇرىكتەر مەن قازاق حاندىعىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىنا سۋارىلعان. سول يدەيا جۇزەگە اسقان عاسىرلاردا ۇلى دالا داۋىرلەگەن، مەملەكەتتىكتەن ايىرىلعان زامانداردا ۇلارداي شۋلاعان.

وسى جەردە ايرىقشا ايتا كەتەيىك، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا «قازاق ەلى» يدەياسىن جايدان جاي كوتەرگەن جوق. ماڭگىلىك ەل  مۇراتىن جۇزەگە اسىراتىن ۇلتتىق ساياسي ينستيتۋت رەتىندە الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق اينالىمعا ەنگىزدى. تىلگە بايلانىستىرا وتىرىپ، بارشامىزعا تەرەڭ وي سالدى. ەلباسىنىڭ: «قازاق ءتىلى جاپپاي قولدانىس تىلىنە اينالىپ، شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلگەندە، ءبىز ەلىمىزدى قازاق مەملەكەتى دەپ اتايتىن بولامىز» دەۋىندە جانە ء«داستۇر مەن مادەنيەت – ۇلتتىڭ گەنەتيكالىق كودى» ەكەنىن قاداپ ايتۋىندا تەرەڭ ءمان بار. بۇلاردىڭ ءبارى ۇلتتىق مەملەكەتتتىڭ بەلگىلەرى.

ءبىز پرەزيدەنتتىڭ: «مەن قوعامدا «قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋال ءجيى تالقىعا تۇسەتىنىن كورىپ ءجۇرمىن. ءبىز ءۇشىن بولاشاعىمىزعا باعدار ەتەتىن، ۇلتتى ۇيىستىرىپ، ۇلى ماقساتتارعا جەتەلەيتىن يدەيا بار. قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى – ماڭگىلىك ەل!»، دەگەن ۇلاعاتىن ۇدايى باسشىلىققا الۋعا ءتيىسپىز. ءتۇيىپ ايتساق، ماڭگىلىك ەل – شامشىراق يدەيا، ال قازاق ەلى مەن قازاق مەملەكەتى سول ۇلى يدەيانىڭ قوزعاۋشى كۇشى. ءبىز قازىرگى تاڭدا العاشقىسىن ەل رۋحىنىڭ ماڭگى سونبەيتىن جارىق جۇلدىزىنا اينالدىرساق، سوڭعىسىنىڭ كەرەگەسىن كەرۋ ۇستىندەمىز. سوندىقتان بۇگىنگى كەزەڭ دانا تاريحتىڭ ۇلتتىڭ ۇلاعاتى بولىپ قايتا ورالعان كەزەڭى، قازاق حالقى ءوزىنىڭ ءتول ارمانىمەن تابىسىپ، ۇلتتىق تاعىنا سەنىممەن وتىرعان شاعى.

ال الەمگە قاراساڭ، تار جولدى تايعاق كەشكەن تاڭداۋلاردان اياق الىپ جۇرگىسىز. ولاردىڭ ارقايسىسى تالاي-تالاي قىل كوپىردەن وتكەن جانە ءار ۇلتتىڭ تاعدىرىن شەشۋدە. ۇلتتىق مۇددەلەر مەن ادامزاتتىق مۇددەلەر ارپالىسىپ جاتىر. سول ايقاسقا وزىنە جاھاندىق دەگەن ات قويىپ العان ەۋروپالىق تاڭداۋدىڭ ايدارىنان جەل ەسەدى. الەۋەتتى ەلدەردىڭ ءوزى ونىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر. قىتاي سوناۋ تسين ديناستياسى داۋىرلەپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە «قىتاي دانالىعى ىرگەلى (فۋندامەنتالدى) قاعيداتتار ءۇشىن، باتىس كەمەڭگەرلىگى – ءىس جۇزىندە پايدالانۋ ءۇشىن» دەگەن ۇستانىمدا بولىپتى. ال ونىڭ ءالدى كورشىسى «جاپوندىق رۋح پەن باتىستىڭ تەحنيكاسى» تاڭداۋىنا توقتاعان. بۇدان ەكەۋى دە ۇتىلعان جوق. ويتكەنى، ەۋروپانىڭ جەتىستىكتەرىن بارلىق سالادا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاي وتىرىپ يگەردى. كەي رەتتە باتىس وركەنيەتى ارقىلى ۇلتتىق وركەنيەتتى بايىتتى.

بۇگىندە وسى ەكى ەل دە وزدەرىنىڭ ماڭگىلىكتىگىنە كۇمانسىز سەنەدى. ال باتىس باسقا الەمنەن كوپتەگەن سالالاردا وق بويى وزىپ كەتكەنىن ايتىپ، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز دەۋدەن جالىعاتىن ەمەس. كارى قۇرلىقتىڭ بۇلاي دەۋگە تولىق حاقىسى بار. ونىڭ ورلەۋ جولى ەرتەدەن باستالسا، ءالى كۇنگە جالعاسۋدا. 1500 جىلى ەۋروپا ەلدەرى جەر شارىنىڭ 10 پايىزىن يەلەنىپ، ادامزاتتىڭ 16 پايىزىنا ۇستەمدىك ەتتى. ال 1913 جىلى قۇرلىقتىڭ ۇشتەن بەسىن بيلەپ-توستەپ، الەمدىك ءوندىرىس ءونىمىنىڭ 79 پايىزىن ءوندىردى. ۇلى وتان سوعىسىنان سوڭ از ۋاقىتقا توقىراسا، سوڭعى جارتى عاسىردان استام ۋاقىتتا عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستە كوش باستاپ كەلەدى.

ەۋروپانىڭ بۇگىنگى ارتىقشىلىقتارى قانداي دەسەك، ولار مىنالار: حالىقارالىق بانكتەر جۇيەسىنە يە; بارلىق بەدەلدى ۆاليۋتا اينالىمىنا باقىلاۋ ورناتقان; الەمدە نەگىزگى تۇتىنۋشى، دايىن ونىمدەردىڭ باسىم بولىگىن بەرەدى; ءىرى اسكەري ارەكەتتەر جاساۋعا قابىلەتتى، تەڭىز جولدارىن باقىلاۋىندا ۇستاپ وتىر، وسى زامانعى ەڭ وزىق تەحنيكالىق زەرتتەۋلەرمەن اينالىسادى، اەروعارىش يندۋسترياسىندا جەتەكشى ورىندا، ت.ب.

امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ الەۋەتى بۇدان ءبىر دە كەم ەمەس. 1990 جىلى ورتا داۋلەتتى امەريكالىقتىڭ بايلىعى ورتا احۋالدى قىتايدان 75 ەسە ارتىق بولعان. قازىرگى كۇندە دە كەمىگەن جوق. بۇگىندە قىتايدىڭ ىشكى جالپى ءونىمى ءار تۇرعىنعا شاققاندا اقش-تىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ 19-اق پايىزىن قۇرايدى. بۇل كورسەتكىشكە گونكونگ، سينگاپۋر مەن جاپونيا 1950 جىلى، تايۆان 1970 جىلى، وڭتۇستىك كورەيا 1975 جىلى جەتكەن بولاتىن.

حح جانە ءححى عاسىرلاردا ءوز تىزگىنى ءوز قولىندا بولعان ەلدەردىڭ باسىم بولىگى ەۋروپا مەن اقش-قا جاقىنداسۋعا ۇمتىلسا، ونىڭ سەبەبىن جوعارىدا ايتتىق. ازيانىڭ دامىعان مەملەكەتتەرى كسرو مەن رەسەيدىڭ ەمەس، باتىستىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەرىن، ەل باسقارۋداعى دەموكراتيالىق ۇردىستەرىن، ەكونوميكاداعى نارىقتىق قاتىناسىن يگەرۋ ارقىلى وركەندەدى.  مەملەكەت پەن ۇلتتى باسقارۋ جۇيەسىندە دە ەۋروپانىڭ كەيبىر ەلدەرى سەكىلدى تاريحي ساباقتاستىقتى ساقتاپ قالدى. ەل بيلەۋدەگى كونە داستۇرلەردى جاڭا داۋىردەگى ءتيىمدى ۇردىستەرمەن وڭتايلى ۇيلەستىردى. ماڭگىلىك دەگەنىمىز ۇلتتىق بولمىسقا ادالدىق، سالت پەن ساناداعى تۇراقتىلىق جانە تاريحتىڭ ءتالىم ەكەنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەسكەرىلدى.

ءوزىمىز ءجيى ايتاتىن مالايزيانى الايىق. ول – كونستيتۋتسيالى مونارحيالى مەملەكەت. ەل باسشىسى – سۇلتان. ون ءۇش شتاتتىڭ توعىزىن مۇراگەرلىك قۇقىعى بار سۇلتان اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى بيلەيدى، قالعان تورتەۋىنىڭ تىزگىنى گۋبەرناتورلاردىڭ قولىندا. سۇلتاندار جوعارى باسقارۋ كەڭەسىن قۇرادى جانە ءوز ارالارىنان باس سۇلتاندى سايلايدى. ال اتقارۋشى بيلىكتى پرەمەر-مينيسترگە بەرگەن. ەكى پالاتالى زاڭ شىعارۋ ورگانى بار.

الەمدە ەكونوميكالىق قۋاتى جاعىنان ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ەكىنشى-ءۇشىنشى ورىندا كەلە جاتقان جاپونيا دا تاريحي ۇلتتىق باسقارۋ جۇيەسىن ساقتاپ وتىر. ول دا كونستيتۋتسيالى مونارحيالى ەل بولىپ تابىلادى. 1947 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيادا يمپەراتور مەملەكەت پەن حالىقتىڭ بىرلىگى دەپ جاريالاندى. ول پارلامەنتتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا پرەمەر-ءمينيستردى، سونىڭ ۇيعارىمىمەن ۇكىمەت مۇشەلەرىن تاعايىندايدى. جوعارى سوتتىڭ توراعاسى مەن مۇشەلەرىن تاعايىنداۋ جانە ورىندارىنان الۋ قۇقى دا يمپەراتورعا بەرىلگەن.

ەكى ەل حالقى بيلىكتىڭ وسى ءتۇرىن تاريحتان قول ۇزبەۋ دەپ بىلەدى جانە قۇپتايدى. ال سۇلتاندار مەن يمپەراتورلار مەملەكەت پەن ۇلتقا  ادالدىقتىڭ سيمۆولى ىسپەتتى. ولار بۇل ادالدىقتى داڭقتى اۋلەتتەرىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ۇلتتىڭ ۇلى قاسيەتى رەتىندە قۇرمەتتەيدى.

مەملەكەتتى باسقارۋ ينستيتۋتىنىڭ ىقىلىم زاماننان بەرگى جۇيەسىن ساقتاپ كەلە جاتقان ەلدىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى – انگليا. ونىڭ رەسمي اتاۋى – ۇلىبريتانيا بىرىككەن كورولدىگى. ساياسي قۇرىلىمى جاعىنان – پارلامەنتتىك مونارحيا. وسى ۋاقىتقا دەيىن جەكە كونستيتۋتسياسى جوق. قابىلدانعان جانە قابىلداناتىن زاڭدارى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق داستۇرلەرگە نەگىزدەلەدى. ەلدى باسقارىپ وتىرعان مونارح سوت جۇيەسىنىڭ توراعاسى ءارى جوعارى باس قولباسشى بولىپ تابىلادى.  كورولەۆا تاريحي تۇلعالاردىڭ بۇگىنگى كوزىندەي، اعىلشىن دەگەن ۇلتتىق اتاۋدىڭ وزىندەي شەكسىز قۇرمەتكە  يە.

وسى جەردە ات شالدىرىپ الىپ ويلانايىقشى. دامۋ كەزەڭدەرىندە يمپەريا قۇرىپ ۇلگەرگەن، الەمدىك وركەنيەتكە سۇبەلى ۇلەس قوسقان، عالامداعى ءىرى سايا­سي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىستەردىڭ تالايىنا ۇيىتقى بولعان، ونەر مەن مادەنيەتتە دە شىرقاپ شىققان انگليادا ۇلتتىق سالت-ءداستۇردىڭ كونستيتۋتسيانىڭ ورنىنا ءجۇرۋى تالايلاردى تولعاندىرۋعا ءتيىس قوي. عاسىرلار جازىپ، داۋىرلەر وڭدەگەن، قاريا تاريح قۇپتاعان ۇلتتىق ءداستۇر تولقىننان تولقىن قۋىپ، بارلىق بۋىننىڭ ۇلاعاتىنا اينالسا، ۇلتتىڭ ءتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ ىقپالىندا كەتپەي، تابيعي تازالىعىن ساقتاۋىنا ىقپال ەتسە، ماڭگىلىككە بەت بۇرۋ دەگەنىمىز وسى ەمەس پە؟! تاريحي جولىنان اداسقان ۇلتتىڭ ءتۇبى – قۇردىم.

ال ۇلىبريتانيانى تاريحي ساباقتاستىق ىلديدان شاپسا – ورگە، ەرتەدەن شاپسا – كەشكە وزدىرۋمەن كەلەدى. اعىلشىن تىلىندە جىل سايىن ەكونوميكا، الەۋمەتتانۋ، مەديتسينا، ت.ب. تاقىرىپتاردا 550 000 اتاۋلى ەڭبەك جاريا­لانادى. سالىستىرۋ ءۇشىن كەلتىرە كەتەيىك، ورىس تىلىندە – 97 000, فرانتسۋز تىلىندە – 65 000, قازاق تىلىندە – 2300. تەحنيكا جانە جالپى تەحنولوگيا جايلى اقپاراتتىڭ 70 پايىزى الەمگە اعىلشىن تىلىندە تارايدى.

وسى ايتىلعانداردى سارالاي كەلگەندە، ەلبا­سىنىڭ: ء«داستۇر مەن مادەنيەت – ۇلتتىڭ گەنەتيكالىق كودى»، دەگەن پايىمى ودان سايىن سالماقتى بولا تۇسەدى. گەنەتيكالىق كودىنان ايىرىلعان ەل – قاڭباق. تامىرىنان ۇزىلگەندەردىڭ ءبارى تەكسىز. بۇگىندە مەملەكەتتىگى مەن تۋعان ءتىلىن ساقتاپ وتىرعاندار – سول تەكتى ەلدەر. ال تەكتىلىكتىڭ قاينارى – تاريحي سانا. اريلەردىڭ كەزىندە ەگىلگەن، ساقتاردىڭ تۇسىندا كوكتەگەن، عۇندار داۋىرلەگەن شاقتا ماساقتانعان، كوكتۇرىكتەر جەمىسىن تەرگەن، تالاي دا تالاي وڭدەلگەن،  ماڭگىلىك ۇعىمىن تۋعىزعان، سوعان جانە سەندىرگەن ۇلتتىق سانا.

ريمدىكتەر اسقاقتاپ تۇرعان شاعىندا استاناسىن «ماڭگىلىك قالا» دەپ اتاعان. قيداندار وزدەرىن «كۇمىس ەلىمىز» دەپ جاريالادى. مانچجۋريالىقتار (شۇرشىتتەر) «التىن ەل» اتاۋىمەن ايباتتانىپ، قىتايدى باسىپ الدى. ال بىزگە، ازاتتىق ءۇشىن عاسىرلار بويى ارپالىسقان حالىققا، تاريحىمەن تابىسىپ، ۇلتتىق نامىسپەن ءدۇر سىلكىنگەن ۇلتقا «قازاق ەلى» دەگەن تەكتى ات جاراسار ەدى. قازاق ەلى نىعايتقان قازاق مەملەكەتى قازاقتى ماڭگىلىك ەتەر ەدى.

تەگىندە قازاق حالقىنىڭ ەرىك-جىگەرى ەرەكشە عوي. ىشكى-سىرتقى جاۋمەن سان عاسىر قيان-كەسكى ايقاسىپ ءجۇرىپ، تۇبىندە ايى وڭىنان تۋاتىندىعىنا يلاندى. قانداي قيامەت بولسا دا ۇلى دالانىڭ ۇراندى بايراعى قۇلامايتىندىعىنا سەندى. التايى التىنمەن، ۇلىتاۋى كۇمىسپەن، الاتاۋى اسپانمەن، قاراتاۋى كوكتۇرىكتىڭ كيەسىمەن كومكەرىلگەن ۇلان ءوڭىر كەلەر ۇرپاققا ماڭگى مۇرا بولىپ قالاتىندىعىنا كۇمان كەلتىرمەدى. ازاتتىقتان ايىرىلىپ ءجۇرىپ تە تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتۇبى ءبىر قايتا شىراينالاتىندىعىن ۇرانداپ ايتۋمەن بولدى. ابزال ۇلدارىنىڭ، سۇلتانماحمۇت سەكىلدى اسىلدارىنىڭ تەگەۋرىنىمەن:

ولەر جەردەن كەتتىك ءبىز،

بۇل زامانعا جەتتىك ءبىز.

جاسايدى الاش، ولمەيمىز،

جاساسىن الاش، جاساسىن! – دەپ جار سالدى.

الاش دەگەندە، ارينە، التى الاش ەسكە تۇسەدى. بۇكىل تۇركى دۇنيەسى كوز الدىڭدا تۇرادى. يوللىع-تەگىن تاسقا قاشاپ جازعان «تۇتاس تۇركى ەلى» يدەياسى جۇرەگىڭدى جىلىتادى. ماڭگىلىككە تۇركى ەلدەرى تىزە قوسىپ بىرگە بەت الساق دەيسىڭ. بۇل ارمان-اڭساۋ ەمەس، سولاي بولىپ جاتقانى كوڭىلدى كونشىتەدى. وسى يگىلىككە ۇيىتقى بولعان باستامالاردىڭ قازاق ەلىندە كوتەرىلگەنىنە مەرەيلەنەسىڭ.

انىعىندا سولاي عوي. تاريحي تامىرلاس اعايىنداردىڭ قايتا باۋىرلاسۋىنا قىزمەت ەتۋگە كىرىسكەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسى مەن وسى ەلدەر پارلامەنتتەرىنىڭ اسسامبلەياسى، قانداستاردىڭ ورتاق تاريحىن تۇگەندەپ جاتقان تۇركى اكادەمياسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ تىكەلەي ۇسىنىسىمەن شاڭىراق كوتەردى. ولاردىڭ اياسى كەڭەيە بەرەتىندىگى اي مەن كۇندەي اقيقات. ءتۇبى تۇتاستىڭ تارماقتانىپ بارىپ قايتا بىرىگەتىندىگى جاراتىلىستىڭ تابيعي زاڭدىلىعى.

فيلوسوف ءارى ساياساتتانۋشى ساميۋەل حانتينگتوننىڭ («وركەنيەتتەر قاقتىعىسى») پايىمداۋىنا جۇگىنسەك، ءححى عاسىردا مادەنيەتتەرى تەكتەس ەلدەردىڭ جاقىنداسۋ، مادەنيەتى تامىرلاس ەمەس ۇلتتاردىڭ ءبولىنۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتىر.  الىپ دەرجاۆالار ىدىراپ، باۋىرلاس حالىقتاردىڭ وداقتارى بەل الىپ كەلەدى. ەۋرووداق سونىڭ جارقىن كورىنىسى. ەجەلدەن قاناتتاسا وتىرعان، كوپ رەتتە تاعدىرلاس، ءىشىنارا قانداس، ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتى دەڭگەيلەس، ساياسي قۇرىلىمى ۇقساس ۇلتتار بىرىگىپ قانا قويماي، الەمگە اقىل ايتۋدا.

مۇنداي ىمىرالاسۋ ءۇردىسى لاتىن امەريكاسىندا دا ايقىن اڭعارىلادى. ەكونوميكالىق وداقتاسۋعا نەگىزدەلگەن اند پاكتىسى، ۇشەۋدىڭ توبى (مەكسيكا، كولۋمبيا، ۆەنەسۋەلا), ورتالىق لاتىنامەريكالىق ورتاق رىنوك – تىلدەرى ۇقساس، ەتنوستىق تامىرلاس ۇلتتاردىڭ جاڭا جاعدايدا قايتا تابىسۋ، سول ارقىلى ادامزات كوشىنەن قالماۋ ءۇشىن جاساعان العى قادامدارى. وسىنداي ىنتىماقتاستىقتى شىعىس ازيا ەلدەرى دە قالايدى. ولار، اتاپ ايتقاندا، اسەان ەلدەرى – مالايزيا، تايۆان، گونكونگ، وڭتۇستىك كورەيا، قىتاي مەن جاپونيا ءتۇپتىڭ تۇبىندە تىزە قوسادى دەگەن بولجام بار. نەگىزگى ماقسات – شىعىس ازيا ەكونوميكالىق كەڭەسىن قۇرۋ ارقىلى الەمگە بيىكتەن قاراۋ.

جەر شارىنداعى قانداستار وسىلاي ءتىل تابىسىپ جاتقاندا ادەت-عۇرپى مەن ۇلتتىق مادەنيەتتەرى بارىنشا ۇقساس تۇركى حالىقتارى ءبىر-بىرىنە قول سوزىپ قانا قويماي، قويان-قولتىق ارالاسۋعا ءتيىس. ولاردىڭ سيمۆوليكالىق ورتاق ەلتاڭباسى جاسالىپ «تۇركى تەكتەس تۇگەل بول!» دەپ ايشىقتاساق، ارتىق پا؟! «باۋىرلاستىق سەزىممەن – ماڭگىلىككە» دەپ تۇلپارلانساڭ ورىندى عوي.

فرانتسيانىڭ ۇرانى – ەركىندىك. تەڭدىك. اعايىندىق. رەسەيدىڭ ۇرانى – دەرجاۆالىق روسسيا. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى – قۇدايعا سەنەمىز. ءبىز، اتا-باباسى ەۋرازيا قۇرلىعىندا ات ويناتقان، بۇگىنگى تولقىنى جاھانعا پاراساتتى وي-ۇسىنىستارىمەن جاققان ەجەلگى ەل – قازاق ەلى ىزگىلىك پەن يماندىلىق اجارلاندىرعان، كەڭدىك پەن جومارتتىق دارحانداندىرعان، قايتپاس قايسارلىق پەن نامىس شىڭداعان ۇلتتىق قۋاتىمىزعا سەنەمىز. «ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتقان اللانى سۇيەمىز». ماڭگىلىككە قۇلشىندىرعان دانالىققا جۇگىنەمىز.

Abai. kz

دەرەككوز: egemen.kz