ءبىرىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتىمىز. جازعان ولەڭىڭنىڭ باعاسىن ءادىل بوتپانوۆ بەرەتىن كەز. ءاي، بىراق باعاسىن بەرەدى دەگەننەن گورى «جانازاسىن شىعارادى» دەگەن دۇرىستاۋ شىعار، ءسىرا. قىرتيىپ وتىرىپ، كىرپىگىن قاقپاعان كۇيى، بەتىڭە قاراپ: «ەرۋندا» دەگەندە تۋرا توعىزىنشى قاباتتان سەكىرىپ كەتكىڭ كەلەدى...

ءبىر كۇنى ءادىل جوقتا ولەڭ وقىلدى. كىمدىكى ەكەنى ەسىمدە جوق، ءبىر ادەمى ولەڭگە جۇرت جاپپاي قول سوققان ساتتە بوتپانوۆتىڭ تىزەسى باتىپ قالعان بىرەۋ: ء«ادىل قالاي قارار ەكەن...» — دەپ قالعانى. كەنەت ۇنسىزدىك ورنادى. ءبىرتۇرلى ۇنسىزدىك. «نەمەنە، جاقسى ولەڭدى ء ادىل عانا تاني ما ەكەن؟ داۋ جوق، مىقتى ولەڭ!» — دەگەن سەنىمدى داۋىس شىققاندا ءبارىمىز جالت قارادىق.  «راس-اۋ، ءادىل دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە ەمەس پە؟». سانامىزدا وسى وي جىلت ەتە قالدى. جىلت ەتە قالعان جوق، بويىمىزداعى سەنىمدى دە وياتتى. قالامىن تاستاپ كەتكەندەر قايتا قولعا الدى.

الگى داۋىستىڭ يەسى قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلى ەدى. ۇزاماي قازىبەكتىڭ ماحاببات ليريكاسىن قازمۋ-دىڭ قىزدارى جاتقا وقيتىن بولدى. ادەتتە قىزعا قولى جەتپەگەن ادامنىڭ ءسۇدىنى قاشىپ ءجۇرۋشى  ەدى عوي، بۇنىكى بولەك:

سەن مەنىڭ ارمانىم ەڭ، تومەندەمە!

باسىڭدى يە كورمە ولەردە دە.

بويىمنان ءبىر وسالدىق كورەر بولسام،

سەنەن كورەم.

 

جۇلدىز بولشى، سەنى ىزدەپ كوككە كەتەم،

جىگەرسىز بوپ جاسىڭدى توكپە بەكەر.

سەنەن دە ءبىر وسالدىق كورەر بولسام،

وكپەلەتەم!

ءوزى كەكىرەيىپ جۇرگەن قىز مىنادان كەيىن قالاي قارايدى، ءا؟ قىزداردىڭ ءبارى «تومەندەمەيتىن» «ادەت» تاپتى...  

«پوەزيانىڭ ماحابباتپەن باستالىپ، پاراساتپەن اياقتالاتىنى» (مۇقاعالي) راس قوي. ولەڭنىڭ ءبىرىنشى باعاسىن بەرەتىن — قىزدار. اسىرەسە جاستىق شاقتا جىرىمەن ارۋلاردىڭ جۇرەگىن جاۋلاعىسى كەلمەيتىن اقىن جوققا ءتان. وسى تۇرعىدا قازىبەكتىڭ كوبىمىزدەن اتى وزدى. توقسانىنشى جىلدارداعى قارا بوياۋ كوبىرەك جاعىلعان ولەڭدەردىڭ ىشىندە ونىڭ ساۋلەلى ليريكاسى تۇنەكتىڭ ىشىندەگى جاپ-جارىق الەم سياقتى ەدى. سوندىقتان دا ونىڭ:

ءوتتى عوي كۇندەر قانشاما،

باقىتىمبىسىڭ ىزدەگەن؟

كوگىلدىر كوكتەم بولسا دا،

كوزىڭنەن ىلعي كۇز كورەم.

 

...جاس جانىڭ جاپا شەككەن بە؟

كوڭىلدەن كەتسىن تۇمان وي.

كوگىلدىر مىناۋ كوكتەمدە،

كۇرسىنىپ ءجۇرۋ كۇنا عوي!

نەمەسە:

قايتالاي بەرەم ءسوزىمنىڭ نەسىن،

مەندەگى جايدى ءوزىڭ بىلەسىڭ.

كۇنىم بوپ تاڭدا وياتاسىڭ دا،

ايىم بوپ تۇندە كوز ىلدىرەسىڭ، — دەيتىن  ولەڭدەرى  ستۋدەنتتەر اراسىنداعى «ۆەشىرلەردە» ءجيى وقىلاتىن.

قازىرگىدەي الەۋمەتتىك جەلىلەرى، سايتتارى مەن پورتالدارى، قاپتاعان گازەت-جۋرنالدارى جوق ول زاماننىڭ «اۋديتورياسى» — سول «ۆەشىرلەر» ەدى. ال ساناۋلى گازەت-جۋرنالعا شىعۋ ءتىپتى قيىن ەدى، تالاپ قاتتى بولاتىن. باسپاسوزدە ولەڭدەرى مەن اڭگىمەلەرى شىققانداردىڭ ەسىمىن كۇللى رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى بىلەتىن. قازىبەكتىڭ سول تۇستا «اق جەلكەنگە» شىققان توپتاماسى جاستاردى ءبىراز شۋلاتتى.

وسى ارادا العا وزىپ، ايتا كەتەتىن ءبىر جايت بار. بۇگىندە بەلگىلى اقىن، سول كەزدە مۇرتى ەندى عانا تەبىندەپ كەلە جاتقان بوزبالا، دالىرەك ايتساق، مەكتەپ بىتىرگەلى جۇرگەن ورەن داۋرەن بەرىكقاجىۇلى ءاليا ەسىمدى قىزعا عاشىق بولادى. قوس عاشىقتىڭ بار اڭگىمەسى ادەبيەتتىڭ اينالاسى بولسا كەرەك. داۋرەن ءاليانىڭ سۋرەتىن سالىپ اۋرەلەنىپ جۇرگەندە الگى سۇلۋ دا ءوز سەزىمىن جۋرنالدان قيىلىپ، داپتەرگە ادەمىلەپ جاپسىرىلعان ولەڭدەرمەن جەتكىزىپتى. كىمنىڭ ولەڭى دەيسىز عوي؟! قازىبەكتىڭ «اق جەلكەنگە» شىققان ولەڭدەرى! ارينە، سۇيىكتىسىنىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوز ءان بولىپ ەستىلىپ جۇرگەن ءايبات كۇندەردە داۋرەن ول ولەڭدەردىڭ اۆتورى تۋرالى ءتىپتى ويلاماعان دا. تەك جىلدار وتە كەلە الەۋمەتتىك جەلىگە سول جىرلاردى جاريالاپ، ەگەسىنە ىزدەۋ سالدى. تاپتى.  ال سەگىزىنشى كلاستا وقيتىن «شوپجەلكەنىڭ» داپتەرىنە «ەنىپ» كەتكەن قازىبەكتىڭ ولەڭدەرى تەك داۋرەن مەن ءاليانىڭ اراسىندا عانا ء«تىلماش» بولماعانى انىق!

سىرباز جاراس سارسەگى، ءامىرحان بالقىبەك، ساعىندىق رزاحمەتوۆ، مۇرات تىلەۋبەرگەنوۆ سەكىلدى پەرىلەرى، جۇرتتىڭ ءبارىن باۋىر كورەتىن، اڭقىلداق ابىلاي ءسابدالينى، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەتىن، پىسىق امانبەك سۇلەيمەنوۆى، كۇي تارتقاندا، سەزىمتال قىزداردى ءبىر جىلاتىپ، ءبىر كۇلدىرەتىن عاني قالماحانوۆى بار قازىبەكتەردىڭ كۋرسى وتە ۇيىمشىل بولدى. بىرتوعا، ۋ-شۋدان بويىن مەيلىنشە الىس ۇستايتىن، جۇلقىنىپ ولەڭ دە وقىمايتىن قۇتتىمۇراتۇلىنىڭ ءبىرتۇرلى مىسى بار ەدى. ءسال بىردەڭە بولسا، كوزى اقيلانىپ شىعا كەلەتىن جىندىلار دا ودان يمەنىپ تۇراتىن. ول جۇرت قىرىق پىشاق بوپ جاتاتىن ادەبي داۋلارعا دا كوپ ارالاسپايتىن. بىراق اندا-ساندا ايتاتىن پىكىرى ورنىقتى، نىق ەدى. ويىن ەشكىم تالاسا المايتىنداي ەتىپ مىقتى تۇيىندەيتىن. ال ەندى «قىمىز ۇستىندەگى» بىتپەيتىن قىرقىستىڭ كەزىندە جىميىپ قويىپ، وتىرا بەرەتىن.

كانيكۋلعا كەتكەندە قازىبەك پەن باتىربولات بىزگە ىلعي تابا الماي جۇرگەن كىتاپتارىمىزدى اكەلىپ بەرەتىن. ونىڭ سەبەبى الماتىدا تەز ءوتىپ كەتەتىن كىتاپتار وبلىس ورتالىقتارىنداعى كىتاپ دۇكەندەرىندە بولاتىن.

دوستىققا بارىنشا ادال قازىبەككە سەنبەيتىن ادام جوق-تىن. جىگىتتەردى بىلاي قويعاندا، قىزداردىڭ ءوزى ەشكىمگە ايتپايتىن سىرىن وعان اشاتىن. ول سىر ساقتايتىن قويما سياقتى ەدى. تەك كەيىن انا قىزداردىڭ وزدەرى «ايتىپ قويماعاندا» ونىڭ ىشىندە نە جاتقانىن ەشكىم بىلمەس ەدى...

جاستىق شاقتا ادام البىرت كەلەدى عوي. «ال كەتتىك...» دەگەندە ەرە قويمايتىن جاس از. اياق استىنان كۇرت كوتەرىلىپ، تارازداعى مارالتايدىڭ شىعارماشىلىق كەشىنەن ءبىر-اق شىققانداردىڭ ىشىندە قازىبەك تە بولدى. ىشىندە ءامىرحان، ساعىندىق، قازىبەكتەر بار توپ 1992 جىلى سەمەيدەگى تىنىشتىقبەك اعاسىنا دا ارنايى بارىپ، سالەم بەرىپ قايتتى. سول كەزدە اتاعى دۇرىلدەپ تۇرعان اقىنعا امانداسىپ كەلگەن ولار ءبىز ءۇشىن پىرگە قول بەرىپ قايتقان مۇريتتەن كەم كورىنگەن جوق. اعالارىنىڭ اڭگىمەسىن اپتالاپ، ايلاپ ايتتى.

جالپى توقسانىنشى جىلداردا بۇرىنعى استا-توك باراقات عۇمىر اياقتالىپ، شىن مانىندە تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس باستالدى. سول كەزدىڭ قيىندىقتارىنا شىداماي، «ەردەن اۋىپ قالعاندار» كوپ. ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا بىرگە جۇرگەن جىگىتتەر ەكىگە ايىرىلدى — بىرەۋلەرى زامان ىڭعايىمەن كوممەرتسيانىڭ جالىنا جارماسسا، ەكىنشىلەرى ءالى دە ءبىلىم الۋعا ۇمتىلدى، ەرتەڭگى كۇنگە سەندى. قازىبەك، ارينە، سوڭعىلارىنىڭ قاتارىندا بولدى. ول سول كەزدە-اق ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋگە، رۋحتى شىڭداۋعا قاتتى ءمان بەردى. وسى باعىتتاعى ادەبي شىعارمالاردى، تانىمدىق دۇنيەلەردى ىزدەپ ءجۇرىپ وقىدى، وزگەلەرگە دە وقۋعا كەڭەس بەردى. ونىمەن اڭگىمەلەسكەن ادامنىڭ بويداعى سەنىمى ويانىپ، قايراتتانىپ شىعاتىن. سودان دا بولار، قازىبەكتى توڭىرەكتەيتىندەر، وعان ارقا سۇيەيتىندەر كوپ ەدى.

بۇرىنعىلاردا دا بولعان، ءبىزدىڭ قاتارىمىز دا ءبىراز «اۋىرعان»، قازىرگى جاستاردا دا بار ءبىر «دەرت» — باتىس ادەبيەتىنە شەكتەن تىس ەلىكتەۋ. ال قازىبەك شىعىس ادەبيەتىنە كوبىرەك دەن قويدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ باستاۋلارىنا ءۇڭىلدى. سول ءۇشىن اراب گرافيكاسىن، توتە جازۋدى مەڭگەردى.  

كۇلاش احمەتوۆانىڭ ء«بىزدىڭ زاماننىڭ ارۋلارى ولەڭگە اينالمادى...» دەگەن مازمۇنداعى ولەڭى بار. ارينە، قاي زاماندا دا ارۋلارعا جىر ارنالادى عوي، اقىننىڭ ايتىپ وتىرعانى ءماجنۇننىڭ ءلايلىسى، ءنيزاميدىڭ اپپاعى سياقتى ادامزات تاريحىندا قالعان كوركەم وبرازدار بولسا كەرەك. سول ولەڭنىڭ ءبىر جولىندا كۇلاش اپاي: «كەشىر، بىراق جۇماتاي سەن ەستەسىڭ...» — دەيدى. راسىندا دا، جۇماتاي سوزبەن قالاعان ءلايلا وبرازى — حح عاسىرداعى قازاق ارۋىنا قويىلعان عاجاپ ەسكەرتكىش. توقسانىنشى جىلداردا الماتىداعى جاستاردىڭ اراسىندا جۇماتايدى وقىماعان، وعان ەلىكتەمەگەن تالاپكەر اقىن از. ال قازىبەك ول تۋرالى كەرەمەت ماقالا جازدى. «قازاق ادەبيەتىندە» «قازاقى ءماجنۇن» دەگەن تاقىرىپپەن اقىننىڭ ەلۋ جىلدىعىنا ارنالعان توپتامادا جارىق كورگەن بۇل ماقالا ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ نازارىن اۋداردى. جۇماتاي پوەزياسىنىڭ تاقىر جەرگە وسكەن ءدان ەمەستىگىن، ونىڭ باستاۋى سوپىلىق پوەزيانى تۇرلەنتكەن شىعىس شايىرلارىندا جاتقاندىعىن دالەلدەي كەلە، قازىبەك ءبۇي دەيدى:  «...جۇماتايدىڭ جىرلارىن جوعارىدا اتالعان شىعىس شايىرلارىنىڭ شىعارمالارىمەن سالىستىرا قاراعاندا، ءوزارا ۇندەسە التىن ارقاۋدى كورگەندەي بولامىز.

مەن شيرازدىڭ پاك سۇلۋىن تاڭىرىمە تەڭەر ەم،

ءبىر مەڭىنە سامارقان مەن بۇقارانى بەرەر ەم،  — دەپ شالقيتىن حافيز جىرلارىنداعى سەزىممەن جۇماتايدىڭ وزەكجاردى ماحابباتى ءتىپتى باۋىرلاس.

حافيز:

دۇنيەدە ءبارى قيرار، ءبارىن قاۋدان ءشوپ باسار،

قۇلاتا الار كۇش جوق بىراق ماحابباتتىڭ سارايىن.

جۇماتاي:

ساعان دەگەن ماحابباتىم مىڭ جەردەن،

مەن ولسەم دە ولمەيتۇعىن ءتۇرى بار.

حافيز:

قاتال قىستىڭ قاھارىنان قورعانىش تا ىزدەمەن،

قۇشتارلىقتىڭ قىزۋلى وتى — مەنىڭ ىستىق مەكەنىم.

جۇماتاي:

قۇي تۇگەل مۇزدى مۇقيت سۋىن اكەپ،

كوڭىلىم سوندا عانا سۋىر مۇمكىن.

حافيز:

جۇرەگىمدى وتقا سالىپ كۇيدىرەسىڭ قاشانعى،

قاشانعى ەندى شىجعىراسىڭ ماي سەكىلدى ەرىتكەن؟

جۇماتاي:

ورتەي-ورتەي ءىشىم مەنىڭ قىپ-قىزىل،

ىشىمە ەندى جابامىسىڭ تاندىر نان؟

تۋعاننان مۇسىلماندىق سالت-داستۇردە تاربيەلەنىپ، عۇمىرى اللا جولىندا وتكەن حافيز:

نامازعا ۇيىي بەرگەندە ەلەستەپ كەتتى قاباعىڭ،

سول-اق ەكەن قالدىم ۇمىتىپ نامازدىڭ بار ساباعىن، — دەسە، ءدىنسىز-قۇدايسىز قوعامدا تۋىپ-وسكەن جۇماتاي:

ولەڭ نە؟! ىشىندە اتىڭ بار بولعان سوڭ،

وقىعىم كەپ ءجۇر مەنىڭ نامازدى دا، — دەپ جازادى. بۇل قاراما-قايشىلىق ەمەس، ارالارىن سان عاسىر ءبولىپ جاتقان قوس شايىردىڭ ءبىرىن-ءبىرىن تولىقتىرۋى سەكىلدى»، — دەي كەلە اۆتور: ء«بىز بۇل شاعىن ماقالادا جۇماتاي جاقىپباەۆتى قالايدا سوپىلىق ادەبيەتتىڭ وكىلى ەتىپ شىعۋدى ماقسات تۇتپادىق. ويتكەنى، اراداعى سان عاسىر، قوعام مەن مادەنيەتتىڭ دامۋى جۇماتايدى مۇنداي تار قالىپقا سىيعىزبايدى. ول — بۇگىنگى زاماننىڭ اقىنى! الايدا وتكەنسىز بۇگىن جوق. قازاق پوەزياسىندا سونى باعىت باستاپ كەتكەن اقىننىڭ ەرەكشە جارقىراعان قىرى — ماحاببات ليريكاسى، ونىڭ ءنار العان باستاۋى حاقىندا تام-تۇم ءسوز قوزعادىق» — دەپ تۇجىرىمدايدى.

وسى ماقالا قازىبەككە ءبىراز بەدەل الىپ كەلدى. ال 1995 جىلى بەلگىلى عالىم، ادەبيەتتانۋشى باۋىرجان ومارۇلى قۇراستىرىپ، «ەر-داۋلەت» باسپاسىنان شىققان «تولقىننان تولقىن تۋادى» اتتى جاستار جيناعىنداعى اقىننىڭ ولەڭدەرىن جۇرتشىلىق جىلى قابىلدادى. 2000 جىلى العىسوزىن بەلگىلى اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت جازعان «جاس اقىندار انتولوگياسىنداعى» قازىبەكتىڭ توپتاماسى وسى كىتاپتاعى ەڭ سۇلۋ جىرلاردىڭ ءبىرى. اسىرەسە «مەنىڭ بۇلتىم» دەگەن ولەڭىن جاستار جاتتاپ الدى. جاتتاپ الاتىنداي-اق ولەڭ. قاراڭىز:

مەنىڭ بۇلتىم

اۋليەدەي، ويناعان توبەسىندە وت

جەبەپ جۇرەر ءدال بۇگىن ەلەسىڭ جوق.

تيبەتتىڭ يوگىنداي سالقىن قانمەن

وزىمە ۇكىم كەستىم: «ولەسىڭ» دەپ.

 

ءتان توزىپ، قالسا-داعى قاراڭ كوزىم

بىلەمىن جان شىركىنگە اجال جوعىن.

ءدارۋىش دۇعاسىنان تاستامايتىن

اللاداي بيلەپ الدىڭ سانامدى ءوزىڭ.

 

ەستى الىپ، ەلەس بولىپ كەتكەنىڭدە

سوڭىڭنان قۋمادىم با، جەتپەدىم بە؟

جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ، جانىپ-ىسىپ

قارسىلىق كورسەتپەپ ەڭ وپكەنىمدە.

 

كوزدەگەن وي كوگىنەن شىقپاي قالىپ

جۇرسەم دە كورگەنىم جوق قۇيتتاي نالىپ.

ەرەكشە بەلگىسىندەي پايعامباردىڭ

توبەمدە قالىقتاپ ەڭ بۇلتقا اينالىپ.

 

بىلمەيمىن ۇرى العانىن، قارى العانىن

سول بۇلتتى بۇگىن قاراپ تابا المادىم.

كول ايتتى كولەڭكەسىن كورە العانىن

بەل ايتتى جەل ەركەسى جوعالعانىن.

 

زىم-زيا، ءبىر حابارى مۇلدە ەستىلمەي

تاڭ اتقان سودان بەرى، كۇن كەشكىرگەن.

سول كەزدە ايتقان ەدىم: "توبەڭدەگى

بۇلتىڭ جوق، سەن دە ۇزاق جۇرمەسسىڭ",  — دەپ.

 

موناحتاي ماساڭ توپتىڭ عۇرپىن سىنار

ءساتىمدى كۇتكەن ەدىم ءبىر تىنشىعار.

جوق ءالى. اق بۇلت كورسەڭ سالەم ايتشى —

اداسقان،  بالكىم،  مەنىڭ بۇلتىم شىعار...

ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەسىن قازىبەك الماتىعا الاڭداماي، بىردەن ءوزىنىڭ ورالىنا تارتتى. «جاس الاشتىڭ» وسىنداعى ءتىلشىسى رەتىندە جازعان سىن ماقالالارى كوپ شەنەۋنىكتىڭ زارەسىن ۇشىردى. جالپى نۇرتورە ءجۇسىپ باسقارعان سول كەزدەگى «جاس الاشتىڭ» سويىلى دىتتەگەن جەرگە ءتيىپ جاتتى عوي. ورالدان قيقۋعا قيقۋ قوسقان قۇتتىمۇراتۇلىنىڭ ماتەريالدارىن دا كۇتەتىندەر كوپ ەدى. سەبەبى، جۇرتتىڭ قىشىعان جەرىن ءدوپ باساتىن. اي، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ دە كەيبىر ارەكەتى كەيدە: ء«اي، قاي قىلىعىڭدى ايتايىن...» دەگىزەتىندەي عوي، شىركىن. بىردە ورالداعى جىندىحانانىڭ توبەسىنە «قازاقستاننىڭ بولاشاعى — ءبىزدىڭ قولىمىزدا!» دەپ ۇران ءىلىپ قويىپتى. ءسىرا، كوشەدەن جاقسى كورىنەتىن، بيىك ورىن بولعاسىن ىلسە كەرەك. بىراق جىندىحانانىڭ اتىن ەستىسە ۇركىپ، قاسىنان ءوتۋدىڭ وزىنەن قاراداي قورقىپ جۇرەتىن جۇرتتى دا ويلاۋ كەرەك قوي ءبىر ءسات. «جاس الاشقا» عالىم سماعۇلدىڭ كەرەمەت كاريكاتۋراسىمەن قازىبەكتىڭ ماتەريالى شىققان سوڭ ورالدىڭ شەنەۋنىكتەرى ءبىراز دۇرلىكتى. ارينە، ۇران الىنىپ تاستالدى.

باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى رەتىندە ءبىراز كوشەلى ىستەر اتقارعان قىرىمبەك كوشەرباەۆ قازىبەكتى ەرەكشە جاقسى كوردى. كەيدە ءتىپتى ءوزى تىكەلەي زۆونداپ، حال-جاعدايىن ءبىلىپ تۇردى. بىراق اۋەلدەن «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەگەن ادامعا اسىلا كەتەتىن پىسىقتىعى جوق مەنىڭ دوسىم ءۇي-كۇيسىز جۇرسە دە، جاعدايىن ايتىپ، اكىمنىڭ الدىنا بارعان جوق. باۋىرلارىمەن بىرگە اناۋ تايپاقتان بالىق اكەلىپ ساتتى، قۇتتىمۇرات اقساقالدىڭ ەنشىگە بەرگەن مالىن بازارعا شىعاردى، ايتەۋىر، تيىن-تەبەننىڭ باسىن قۇراپ، ءبىر بولمەلى ءۇي ساتىپ الدى. كەيىن ۇيلەنىپ، بالا-شاعاسى كوبەيگەن كەزدە ونى ساتىپ، قالانىڭ سىرتىنداعى اۋىلعا كوشتى. اينالاكول اتالاتىن، اتى ايتىپ تۇرعانداي، ەركە جايىقتىڭ تارماقتارى قورشاپ جاتقان اۋىلدا تۇرىپ جاتقان ونىڭ پاتەرى ورالعا كەلگەن اقىن-جازۋشى، جۋرناليست باس سۇقپاي كەتپەيتىن قۇتتىحاناعا اينالدى.

باقتىقوجا ىزمۇحامبەتوۆ تىزگىن ۇستاعان جىلداردا ورالدىق جۋرناليستەردىڭ جاعدايى ءبىراز دۇرىستالىپ، جاباعى ءجۇنى كوتەرىلىپ قالدى. قۇرامىندا ەكى وبلىستىق گازەت جانە بارشا اۋداندىق گازەتتەر بار «جايىق-پرەسس» جشس-ى  ءۇشىن باسپاحاناسى بار جەكە عيمارات سالىندى. «جاس الاشتا» جۇرگەندە ويلى ماتەريالدارىمەن كوزگە تۇسكەن شىڭعىس مۇقان جشس-نىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن قولعا العان ساتتە ىسكەرلىگىمەن تانىلدى. بۇرىن بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن قىزمەتىنەن شەتتەتىلگەن تالانتتى جۋرناليست، دارىندى جازۋشى باۋىرجان عۇبايدۋللين قايتادان باس رەداكتور بوپ بەكىدى. شىڭعىستان كەيىن باسشى بوپ كەلگەن جانتاس سافۋللين دە ءىستى دوڭگەلەنتىپ اكەتتى. ەندى «جايىق پرەسس» وسى وڭىردەگى مادەني شارالارعا مۇرىندىق بولىپ وتىراتىن ءىرى ورتالىققا اينالدى. اسىرەسە مۇنداعى جىگىتتەردىڭ 1911-1913 جىلداردا شىققان «قازاقستان» گازەتىنىڭ رەسەي مۇراعاتتارىندا ساقتالعان 16 ءنومىرىنىڭ تۇپنۇسقاسىن تاۋىپ، ونى قازىرگى الىپبيگە اۋدارىپ جيناق ەتىپ شىعارۋى ەلىمىزدىڭ جۋرناليستيكا سالاسى عانا ەمەس، مادەني ومىرىندەگى دە ءىرى جاڭالىق! جيناقتا الگى 16 ءنومىر عانا ەمەس، «قازاقستان» باسىلىمىنىڭ شىعارۋشىلارى تۋرالى زەرتتەگەن قايىرجان بەكقوجين، مۇستافا ىسماعۇلوۆ، يساتاي كەنجاليەۆ، ماقسات ءتاجىمۇرات سەكىلدى عالىمداردىڭ ءار جىلداردا جاريالانعان ماقالالارى، 1912 جىلى ورال قالاسىندا گازەتتىڭ ءوز باسپاحاناسىنان باسىلىپ شىققان «ىزىڭ» اتتى جىر جيناعىنداعى جىرلار دا توپتاستىرىلعان. ءبىر قىزىعى، بۇگىنگى قازاقستان مەملەكەتى اۋماعىندا شىققان تۇڭعىش گازەتتىڭ تۇپنۇسقاسى تۇگىلى، كوشىرمەسى دە وزىمىزدە ساقتالماپتى. ال رەسەي مۇراعاتتارى وسىعان دەيىن قازاق عالىمدارىن جولاتپاي كەلگەن. ەندەشە، اينالا سۇراۋ سالىپ، شاڭ باسقان ارحيۆتەرگە جول تاپقان جانتاس سافۋللين مەن سول مۇراعاتتاردان تابىلعان قازىنانى اراب گرافيكاسىنان قازىرگى الىپبيگە اۋدارىپ، كوپشىلىككە ۇسىنعان قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلىنىڭ ەڭبەگى قانداي ماقتاۋعا دا لايىق! حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقتىڭ احۋالىن بىلگىڭىز كەلسە، «قازاقستانعا» ءۇڭىلىڭىز! ايتپاقشى، «كيرگيز» اتانىپ جۇرگەن سول تۇستا باسىلىمنىڭ «قازاقستان» دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى ونى شىعارۋشىلاردىڭ كورەگەندىگى ەمەس پە؟!

قازىبەك پەن ونى اينالاسىنداعى جىگىتتەردىڭ تاعى ءبىر يگىلىكتى ءىسى — باتىس قازاقستان وبلىسى  اۋماعى قورىمدارىنداعى قۇلپىتاستاردى زەرتتەپ، ونى قازىرگى الىپبيگە ءتۇسىرىپ ءجۇر. جول جۇرگەن، جوق ىزدەگەن قازاقتىڭ «گەوگرافيالىق كارتاسى» دا، «كومپاسى» دا — مولا عوي. اكەلەرىمىزدىڭ: «جالعىز مولادان» اسقاسىن، ايداۋ جولعا تۇسەسىڭ...» — دەپ جول سىلتەپ جاتقانىن تالاي كوردىك. بالا كۇنىمىزدە ايدالادا اداسقان ساتتەردە دە الدىمىزدان كەزدەسكەن «پالەنشەنىڭ تامى» سان رەت «جول نۇسقادى». ماڭعىستاۋدا اداي مەن تۇرىكپەن شەكاراعا  تالاسقاندا اتاسىنىڭ قۇلپىتاسىن كورسەتكەن قازاقتىڭ مەرەيى ۇستەم بولىپتى دەگەن اڭىز بار. ەندەشە، مولا — ءبىزدىڭ تاريحىمىز. قۇلپىتاستاردا سان ءتۇرلى دەرەك، زامانا سالعان ورنەكتەر جاتىر. قازىبەكتىڭ ايتۋىنشا، ءبىر باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ وزىندە ون مىڭنان استام  قۇلپىتاس بار ەكەن. سولاردىڭ ءبارى قاعاز بەتىنە تۇسكەندە ءبىرشاما تاريح تۇگەندەلەدى. ازىرگە 50 قۇلپىتاستىڭ جازۋى وقىلىپ، كىتاپشا بوپ جارىق كوردى. بارەكەلدە!

ورالدان شىعاتىن DANA kz دەيتىن جۋرنال بار. قازىبەك باسقاراتىن سول جۋرنال ايماقتىڭ انىقتامالىعىنا اينالىپ كەلەدى. ورال وڭىرىنە قاتىستى ءبىر دەرەك ىزدەسەڭىز، سول جۋرنالدان تاباسىز.

قاتارىندا، جوعارىدا اتالعان ازاماتتارعا قوسا، رەسپۋليكاعا اتى ءماشھۇر زاڭگەر ابزال قۇسپانوۆ،  تىلىنەن ۋ توگىلەتىن ساتيريك نۇرلان ءسادىر، عاجاپ سۋرەتشى بەرىك شادىعالي، اقىن، تەلەۆيزيا سالاسىنىڭ مايتالمانى مۇنايدار بايمولدا سەكىلدى ۇلت دەسە جانىن بەرەتىن ازاماتتار جانە سولاردىڭ تاربيەسىندەگى ونداعان جاستار بار قازىبەكتەردىڭ توبى ورالداعى ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ يادروسىنا اينالىپ وتىر. انا جىلى سەمەيدەن كوزى كورمەسە دە، كوكىرەگىندەگى قازىناسى مول جىرشى دۇيسەنعازى نىعمەتجانوۆتى الدىرىپ جىرلاتىپ، تەكە قالاسى قازاقتارىنىڭ قاندارىن تۋلاتتى. وزدەرىندەگى فارحاد ورازوۆ توكپەلەيتىن تەرمەلەر دە كارى-جاستى ءبىر جەلپىنتىپ تاستايدى. قانشا دەگەنمەن، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىن» جىرلاعان مارابايدىڭ ەلى ەمەس پە، وسى كۇنى جىر دەسە، ەلەڭدەپ تۇراتىنداردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. قازاقتىڭ: «وشكەن جاندى، ولگەن ءتىرىلدى» دەيتىنى وسى بولسا كەرەك...

قازىبەكتى تىڭداساڭ، وسىنىڭ ءبارىن جىگىتتەر ىستەپ وتىر. بۇل — تەك كومەكشى. بىراق الماتىدان، استانادان، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن بارعان اقىن-جازۋشىلار، جۋرناليستەردىڭ الدىمەن قازىبەكتى ىزدەيتىنى كوپ جايتتى اڭعارتسا كەرەك... 

ونىڭ  ادەبيەتكە، تاريحي، تابيعي مۇرالارعا قۇشتارلىعىنىڭ سەبەبى — قاننان. توقسانعا جاقىنداپ دۇنيەدەن وتكەن قۇتتىمۇرات اقساقال ارعى-بەرگى تاريحتى جاقسى بىلەتىن، ءدىلمار كىسى بولىپتى. كوزى تىرىسىندە بالالارىنا اتا-بابا زيراتتارىنىڭ قايدا جاتقانىن كورسەتىپ، كۇللى بەرىش رۋىنىڭ تاريحىن، ۇرپاق شەجىرەسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، حاتتاپ كەتكەن. اكەگە ەرىپ، بالالارىنىڭ سايىن دالادا اربامەن ساپار شەككەنى دە ءبىر حيكايا.

ءبىر سويلەپ كەتسە، ءوڭىر تاريحى تۋرالى تاڭعا دەيىن ايتۋعا بار قازىبەكتىڭ قىزىق مىنەزدەرى دە جەتەرلىك. پەندە بولعاسىن بىرەۋگە رەنجىمەي تۇرمايسىڭ، تاعى بىرەۋگە كوڭىلىڭ تولمايدى. ونىڭدى باسقا بىرەۋگە ايتپاي، تاعى جۇرە  المايسىڭ. ايتقان كەزىڭدە اڭگىمەلەسۋشىڭ قوستاي جونەلسە عوي،  ءتىپتى جانىڭ كىرەدى. ءسويتىپ وتىرىپ، كۇناعا باتىپ جاتقانىڭدى بايقامايسىڭ. ال قازىبەكپەن ولاي اڭگىمە ايتا المايسىڭ. جو-جوق، قارسى ءۋاج ايتپايدى. ءسوزىڭدى دە بولمەيدى. مۇقيات تىڭدايدى. تەك كوزدەرى... سىعىرايىپ، سىناي قاراپ وتىرادى. سالدەن سوڭ الگى كوز... ايناعا اينالادى. «اينادان» الەمدەگى ەڭ ۇنامسىز ىسپەن اينالىسىپ وتىرعان ءوزىڭدى كورەسىڭ. سوسىن امالسىز قيپاقتايسىڭ. اڭگىمەڭ دە شاشىراي باستايدى. اقىرى دىڭكەلەپ توقتايسىڭ. ول تاعى دا ۇندەمەيدى. «ەكىنشىلەي وسىنىڭ الدىندا ەشكىمدى جاماندامايمىن...» دەپ ىشتەي وزىڭە ۋادە بەرەسىڭ سوسىن. كىناز قازىبەك ادامدى وسىلاي دا تاربيەلەيدى.

ەندى ونىڭ اقىندىعىنا ورالايىق. عاجاپ ولەڭدەر جازىپ جۇرسە دە، ول كىتاپ شىعارۋعا اسىققان ەمەس. اناۋ ءبىر جىلدارى «باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كىتاپحاناسى» سەرياسىمەن شىققان كىتابىن دا جۇرتقا تاراتپادى. «نەگە كىتاپ شىعارمايسىڭ؟» دەگەن سۇراققا جىلى جىميادى دا قويادى. جيىن-تويلاردا دا ولەڭ وقىمايدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە اسا بەلسەندى، جاقسى جىر، سۇحبات كورسە، دەرەۋ كوشىرىپ، جاريالاپ جاتاتىن ول ءوز پاراقشاسىنا بىردە-ءبىر ولەڭىن سالعان ەمەس. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بولۋعا دا اسىقپادى. جاقىندا «جازۋشى» باسپاسىنا «ارمانتاۋ» اتتى جيناعىن ۇسىنعانىن، سوندا ىستەيتىن ساندىبەك جۇبانيازوۆتان ەستىگەندە، قاتتى قۋانىپ قالدىم. وزىنەن سۇراپ ءجۇرىپ الىپ، قولجازباسىن قاراپ شىقتىم. قۇداي قالاسا، كۇشتى كىتاپ بولعالى تۇر.

وسى جيناقتا مىناداي ءبىر ولەڭ بار:

“الديلە، ءولىم، الديلە”

ماعجان

سارىلىپ قانشا كۇتتىم، اجال، سەنى

تۇنشىعىپ، قاماعاندا توزاڭ سەلى.

جانىمدى ىبىلىستەن اراشالاپ

پەرىشتەم ازىرەيىل ءوزى السا ەدى…

 

تالايدان قالعان ءومىر ماعىناسىز،

ءسىڭىرىپ بولدى-اۋ ابدەن جانىما سىز.

سۋىق كور جىميادى سالقىن ماعان:

“ەنسەڭىز قۇشاعىما، ارىلاسىز”.

 

بار ەدى جەردە جالعىز جۇبانىشىم،

ايرىلدىم،

ارمان تاۋىم قۇلادى شىن.

مەن قازىر مىڭ جاساعان قاريامىن،

سارقىلعان بويىمداعى بۇلا كۇشىم…

 

ال، مەنى، اجال، قىلماي بەكەرگە الاڭ،

تىلەيدى جالعىز تىلەك كەتەردە ادام:

بازارىن بۇل دۇنيەنىڭ تارتىپ العان

سول ءبىر جان دۇعا قىلسا جەتەر ماعان.

ءبىرىنشى شۋماقتىڭ سوڭعى ەكى جولى بويىڭدى وقىس ءدىر ەتكىزەدى. «جانىمدى ىبىلىستەن اراشالاپ، پەرىشتەم ازىرەيىل ءوزى السا ەدى…». ادەتتە پەندە بىتكەن ازىرەيىلدەن ولەردەي قورقادى عوي. قانشا جەردەن اللانىڭ پەرىشتەسى عوي دەگەنمەن، جانىڭدى الاتىن ازىرەيىلدىڭ اتى سۋىق… ال قازىبەكتىڭ جىرىندا ول — ءبىرتۇرلى سۇيكىمدى وبراز. وسى ولەڭدى وقىعان سايىن قىلتاماقتان قاتتى قينالىپ ولگەن اكەمنىڭ: «ادام قاتتى قينالىپ جاتقاندا، ءىبىلىس كەلىپ، ءبىر جۇتىم سۋعا جانىن ساۋدالايدى. ءوزىم دە بەرىسپەسپىن، بىراق وقۋى كۇشتى مالعۇن عوي، قورقامىن. سوندىقتان وتپەسە دە  ءالسىن-ءالسىن اۋزىما سۋ تامىزىپ، بىلگەن اياتتارىڭدى وقىپ وتىرىڭدار…» — دەگەنى ەسكە تۇسەدى. بۇيرىقتى كۇن بولعاندا، ءىبىلىستىڭ قۇرىعىنا ىلىكتىرمەي، ءبارىمىزدىڭ دە جانىمىزدى ازىرەيىل پەرىشتەنىڭ ءوزى الۋعا جازسىن.

ورالعا ءجيى جول تۇسەدى. بۇرىن ىلعي اقسيا كۇلىپ، مارقۇم تالعات باكۋشەۆ دوسىم قارسى الاتىن. شاي-سۋ ءىشىپ بولعاسىن: «قازىبەككە بارايىق…» — دەيتىن. وسى كۇنى قازىبەك كۇتىپ الادى. سوسىن اۋەلى تالعاتتىڭ ۇيىنە، سوسىن باسىنا بارامىز. ءومىر عوي…

…ساعىندىقتىڭ التىنشى بالاسى دۇنيەگە كەلىپ، كۇمىس القا العاندا قازىبەك: «بۇل ءيتتىڭ ساراڭدىعى سونداي، ايەلىنە دە القانى ۇكىمەت الىپ بەرەدى…» — دەپ ەدى. «سوقىر اتقا قوتىر ات…» دەگەندەي،  ونىڭ ءوزى دە تاس «ساراڭنىڭ» ءبىرى. كەلىنشەگى مارالعا التىن القا الىپ بەرگىسى كەلىپ ءجۇر. ۇكىمەتتىڭ ەسەبىنەن…

باۋىرجان باباجانۇلى.

Abai.kz