«اسىل ارنا» يسلامي-اعارتۋشىلىق تەلەارناسىنىڭ باس ديرەكتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى مۇحامەدجان تازابەكپەن سۇحبات.

– مۇحامەدجان، تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» اتاندىڭىز. قۇتتى بولسىن! 

– راحمەت! اسىلى، ەڭبەگىمىز ءسىڭدى دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتا قويۋعا الى ەرتە. ەل-جۇرتپەن قاتار قال-قادىرىمىزشە قارەكەتتەمىز. بۇل دا بىر قۇدايدىڭ بۇيرىعى: ءارى يگىلىك، ءارى سىن. اتاقتىڭ پايدالى تۇسى سول – موتيۆاتسيا. اقيقاتتىڭ ولشەمى بولعان پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.ء) وزى ىزگىلىكتى جەتكىزۋ جولىندا اقىنداردى جىگەرلەندىرۋ ءۇشىن يىعىنداعى شاپانىن حاسان يبن ءسابيتتىڭ ارقاسىنا جاپقان. سوندىقتان، ادامعا كوركەم  ىستەرىن ودان ارى جاقسىراق اتقارۋى ۇشىن كەي-كەيدە ءبىر كەۋ-كەۋدىڭ، جىلى ءسوزدىڭ دە قاجەتتىلىگى بوپ جاتادى. بىراق، «سونداي ەكەنمىن» دەپ قولپاشقا سەنىپ قالىپ، عۇمىرىنىڭ ءمانىن داتتالۋ مەن داڭققا بولەنۋدىڭ اراسىنان عانا ىزدەپ جۇرگەن ادام قانشاما؟ «ارسىز بولماي اتاق جوق، الدامشى بولماي باق قايدانى» اباي حاكىم بىزدەرگە ارناپ جازعان-اۋ.

سودان دا، «قايراتكەرلىكتى» كەلەشەكتە جاسايتىن قىزمەتىمە الدىن الا اۆانس رەتىندە قاراستىرىپ تۇرمىن.

– بۇل ەندى ءسىزدىڭ جاعداي. ال جالپى قوعامنىڭ شەڭبەرىندە قاراساڭىز، اتاق الۋ، وعان تالپىنۋ، سول ءۇشىن ءومىرىن تارك ەتۋ ىندەتكە اينالىپ تۇر ەمەس پە؟

– ءدال بايقادىڭىز! اسىرەسە، مىنا الەۋمەتتىك جەلىلەردە مۇنى قاتتى سەزەسىڭ. تانىمالدىلىققا نەمەسە ەلەپ-ەسكەرىلۋگە دەگەن نە قىلعان جانكەشتى قۇشتارلىق دەپ ويلايسىڭ دا قورقاسىڭ. 

اسىرەسە، جاستاردىڭ ادامگەرشىلىگى بولماسا دا اتاعى بار ادامعا ەلىكتەۋى نەمەسە اتاعىن شىعارۋ ۇشىن وزىنە جاراسپايتىن ارەكەتكە بارۋى جيى. ءتىپتى الى مەكتەپ قابىرعاسىنداعى قىزداردىڭ الەۋمەتتىك جەلىدە ادەتتەگى، كۇندەگى تۇسكەن فوتوسىنا لايك باسۋىن اركىمنەن ءبىر سۇراپ، قايىرشىلىق سيپاتتا ءوتىنىپ جاتقانىن كورەسىڭ. قارشادايىنان اتاققا دەگەن قۇلشىنىسى وسىنداي بولسا، وندا ەرتەڭ الدىنان ءبىر اتاقتى ادام كەزدەسىپ، تاعدىرىن بۇزاتىن ۇسىنىس جاساپ جاتسا، باس تارتپايتىن سياقتى.

– بىراق، سول اۋرۋ جاستاردا ءوز-وزىنەن پايدا بولماعانى انىق.

– اعا بۋىنعا اتا بۋىننان اۋىسىپ دەگەندەي، زامانامەن بىرگە كوشىپ كەلەدى. قاي زامانداعى ادام بولسىن،ء وزىن-ءوزى ەستىلىكپەن قاداعالاماسا، اتاق دەگەننىڭ قاتەرى باسىم. وسىعان بايلانىستى ءبىر-ەكى مىسال ەسىمە ءتۇسىپ وتىر.

تاريحقا قاراساق، مىسالى الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ تۇبىنە نە جەتىپ ەدى؟ وزى بالقان تۇبەگىندەگى ماكەدونيادا تۋعانمەن، قازىرگى يراق جەرىندەگى ۆاۆيلوندا (بابىل) قايتىس بولدى. ءوز وتانىنا ەشقانداي جاۋ ءتونىپ تۇرماسا دا، «ۇندىستاندى باعىندىرامىن» دەگەن اتاق ءۇشىن اتقا قونىپ، كۇتىمى كەلمەي، جورىقتان قالجىراپ، 33 جاسىندا ومىردەن ءوتىپ كەتتى. ماكەدونسكي ءولىمىنىڭ ءتۇپ سىرى اتاققا قۇشتارلىق دەسەك تە، قاتتى قاتەلەسە قويمايمىز.

اتاق كەيدە شەكتەن شىعارادى. تۇركىمەنستاننىڭ العاشقى باسشىسى بولعان ساپارمۇرات ءنيازوۆ وزىنىڭ اتاعىنا سەنگەنى سونشالىق، جىلداعى ايدىڭ اتتارىن اۋىستىرىپ تاستادى. قاڭتاردى «تۇركىمەنباشى»،ء ساۋىردى ءوز اناسىنىڭ اتىمەن «قۇربانسۇلتان اجە» دەگىزسە، قىركۇيەك ايىن «رۋحناما» دەپ اۋىستىردى. ادام جاسىن 12 جىلدىق تسيكلدەرگە بولگەنى، ءار ادامعا بەت-بەينەسى بەدەرلەنگەن ساعات ۇلەستىرگەنى، ەل بويىنشا 3000-داي ەسكەرتكىشىن سالدىرعانىن دا بىلەمىز. مىنە، اتاق ادامدى وسىلاي دا اداستىرادى ەكەن. سوندىقتان، بەرىلىپ جاتقان اتاقتى اللا-تاعالا دۇنيە-اقىرەتىمىزگە قايىرلى ەتسىن. 

– قازىرگى اتاقتى دەگەننىڭ بۇرىنعى زيالىمەن ماعىناسى وتە جاقىنداۋ بولۋشى ەدى. شىن زيالى ءسىزدىڭ ۇعىمىڭىزدا كىم؟ قازاق زيالىسىنىڭ بۇگىنگى بەتالىسى جايلى نە ويلايسىز؟ 

– «زيالىلىق» اراب تىلىندەگى «زيا» دەگەن ءتۇبىر سوزدەن شىعادى. ماعىناسى «وزىنەن جارىق تاراتۋشى»، «نۇر شىعارۋشى» دەگەنگە كەلەدى. زيالى جۇرگەن جەرىندە جارىعىن ءتۇسىرىپ، جاقسىلىقتاردى تۋىنداتىپ وتىرادى. مۇنى كۇن مەن ايدىڭ مىسالىندا قاراستىرسام، كۇن، راس، ول وزىنەن جارىق بولەدى، نۇر شىعارادى، جىلۋىن توگەدى. ال اي وزدىگىنەن جارىق شىعارمايدى، كۇننىڭ نۇرىنا شاعىلىسىپ، اينا سەكىلدى ساۋلە تاراتادى. سوندىقتان، زيالىلىقتىڭ وسى كۇن مەن ايعا ۇقسايتىن تۇرلەرى بولادى. شىن مانىندە،ء وزى جاقسى ادام كۇن سياقتى جاقسىلىق قىلماي جۇرە المايدى، ىزگىلىگىن تاراتپاي تۇرا المايدى. ەكىنشى جاعىنان، جۇرت كوزىنە زيالى بوپ كورىنگەنىمەن، اي سياقتى بىرەۋدىڭ جاقسىلىعىن وزىنە جاپسىرىپ، سول ارقىلى جاقسى بوپ كورىنەتىن دە زيالىلار بار. سول سەبەپتى وسى ەكەۋىن اجىراتىپ قاراۋىمىز كەرەك شىعار دەگەن ويدامىن.ء ارى تاۋەلسىز ەلدىڭ زيالىسىنىڭ بەت-بەينەسىنىڭ بار بولمىسىمەن ايقىندالاتىن كەزى ءالى الدا دەپ ويلايمىن. 

– مۇنىڭ سەبەبى نە؟ نەگە بۇگىن ەمەس؟

– قازاق زيالىسى بار. ەل ەر تۋعىزباي تۇرا المايدى. بىراق قاتارى وتە از دەپ ويلايمىن. ولار كوپتىڭ ىشىندە كورىنبەۋى، ءبىز ونى تانىماۋىمىز دا مۇمكىن. مەنىڭ ۇعىمىمدا، زيالى، اباي ايتقانداي – ەدينيتسا. اباي «ەدينيتسا بولماسا، نە بولادى وڭشەڭ ءنول» دەمەي مە؟

مىسالى، ەسىمى ەلگە بەلگىلى ادام قازاق قىزىمەن وڭاشا قالعاندا، وعان قارىنداسىم دەپ قاراي الماسا، ۇلت مۇددەسى سىنعا تۇسكەن ساتتە «نانىن جەپ جۇرگەن جۇرتىنىڭ قامىن جەي الماسا» (ب.تىلەۋحان) ، ونىڭ زيالىلىعى – قاعازداعى زيالىلىق قانا. جۇرت قازاق بولۋدان قاشىپ جاتقاندا، قازاق مەكتەپتەرىن اشۋعا جانىن سالعان شونا سماحانۇلىنداعى كەسەكتىك وتكەن عاسىرمەن تۇيىقتالماۋى كەرەك قوي. شىن زيالىنىڭ بەكزات تۇلعاسى، دەگدار ۇلگىسى «كەڭەستىك تۇرمەدە دە»، «تاۋەلسىز مىنبەدە دە» ء وز بوياۋىن جوعالتپاي كوزگە تۇسەدى. ادام ادىلدىك پەن تازالىقتى وزىنەن باستاماسا، اۋزىنىڭ دۋاسى، ءىسىنىڭ بەرەكەسى بولا ما؟

– زيالىلىقتى ەكىگە ءبولىپ تاستادىق، ولاي بولسا ەندى ونى قانداي ۇلگىلەرىمەن تانۋعا بولادى؟

– زيالىلىقتىڭ جالپى يدەال پوشىمىنا، قانداي بولۋى كەرەكتىگىنە مىسالدار تاريحىمىزدان كوپتەپ تابىلادى. بەرتىندەگى الاش ارىستارىنىڭ ءوزىن الىپ قارايىقشى. احمەت بايتۇرسىنۇلى ورىنبوردا «قازاق» گازەتىن شىعارىپ تۇرعان كەزدە، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جاندايشاپتارى كەلىپ: «نە مىنا گازەتتى جاباسىڭ، نە تۇرمەگە كەتەسىڭ» دەپ شارت قويادى. سوندا احمەت اتامىز اباقتىنى تاڭداعان. ال «قازاق» گازەتى ەڭ كەرەمەت تارالدى دەگەن جىلدىڭ وزىندە ۇش مىڭ دانامەن شىققانىن ەسكەرسەك، احمەت بايتۇرسىنۇلى «قالىڭ ۇيقىدا جاتقان» قازاق دالاسىنداعى سول ساناۋلى ادامنىڭ ساناسىن ءاشۋ ۇشىن تار قاپاستىڭ سىز ەدەنىندە بۇرگەگە ءتانىن تالاتىپ، جان تىنىشتىعىن تاستاپ، ايەلىن قالدىرىپ، تۇرمەنى تاڭدادى. از مۇمكىندىك ۇشىن وزىنە زيان كەلەتىن قادامعا باردى. زيالىعا ۇلگى مە؟ ۇلگى!

ساكەن سەيفۋللين قولىندا سابەت بيلىگى تۇرعاندا، سەمەيدەگى كىرپىش زاۋىتىنا ءبولىنىپ تۇرعان اقشانى الەكساندر زاتاەۆيچتىڭ قالتاسىنا سالادى.ء «ما، سەن بارىپ، اۋىلداردى ارالاپ، قازاقتىڭ ان-كۇيىن جيناپ قايت» دەپ قويا بەرەدى. سول كەزدىڭ دە، بۇگىنگىنىڭ دە زاڭىنا سالساڭ، زاۋىتتىڭ اقشاسىن تالان-تاراجعا سالۋ ناعىز جەمقورلىق ەدى. الايدا، ولار كەلەر ۇرپاقتىڭ قامىن، قازاق مادەنيەتىنىڭ ەرتەڭىن ويلاپ، قولدا بار مۇمكىندىكتى سارقا پايدالاندى. باسىن بايگەگە تىكتى. 

كەشەگى جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ سولتۇستىك وبلىستاردى رەسەيدىڭ قايشىسىنا ءتۇسىپ كەتۋدەن قالاي ساقتاپ قالعانىن تاريح ءالى كۇنگە دەيىن ايتادى. ەندەشە، زيالىلىقتىڭ ەڭ بيىك شىڭى – پايدا-زياندى تارازىلاي وتىرىپ،ء وز مۇددەسىنەن حالىقتىڭ مۇددەسىن جوعارى قويۋ، ۇلتىنىڭ يگىلىگى ۇشىن قۇرباندىققا بارۋ.

– زيالىلىق قازىر ەلدىڭ ۇعىمىندا مادەنيەت سالاسىنىڭ وكىلى نەمەسە عىلىم-ءبىلىم، ونەر سالاسىنىڭ ادامى سياقتى بوپ كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە ءسىز مۇندا «پلانكانى» كادىمگىدەي جوعارى كوتەرىپ تاستادىڭىز. سوندا قاراپايىم ادام زيالى بولا الماي ما؟

– اسىلىندا، زيالىلىقتىڭ باستاۋى قاراپايىم ادامدا جاتىر. مىسالى، ولار وتىنىڭ باسىنان ۇل-قىزىن وربىتكەن، اۋىر بەينەتكە كوندىككەن، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىن، تۋىسقا كەك ساقتامايتىن، الدىنا بارىپ اقىل سۇراساڭ، اپتىعىڭدى باساتىن، جاردەم سۇراساڭ، قاجەتىڭدى اشاتىن، ۇيىنە تۇسسەڭ قويىن سوياتىن، ءۇش كۇن قاپ كەتسەڭ تايىن سوياتىن اقجۇرەك اۋىلداعى قاريالار بولۋى مۇمكىن. باياناۋىلدا تۇراتىن تولەگەن وقاسوۆ دەگەن اڭشى اقساقالدى بىلەمىز. ءوزىنىڭ نەمەرەسىنە: «بولاشاققا» وقۋعا ءتۇس! مىنا ءبىر سالادا مامان جەتپەي جاتىر ەكەن. سەن، بالام، وسىعان وزىڭدى كوندىرىپ، مەملەكەتتىڭ قاجەتىنە جارا»، ‒ دەپ، ناسيحاتتاپ جاتقانىن ءاردايىم ەستيمىز. نەمەسە جەتىسايدا قۋاتبەك دەگەن اعام بار. مىڭ شارشى مەتر ءۇيى، 500-600 قويى بار، پالەن گەكتار ماقتاسى بار. بىراق بالا-شاعاسىن الماتىدا وقىتۋ، سولارعا باس-كوز بولۋ ءۇشىن عانا قالاعا كەلىپ، تاكسيست بوپ، كۇندەلىكتى تاماعىن تاۋىپ بەرىپ ءجۇر. مىسالعا، قۋاتبەك نە ءۇشىن ءتاتتى ومىرىن قيىپ، قالاداعى بالالارىن بوگدە كوزدەرگە تاپسىرىپ قويىپ جۇرە بەرمەدى؟ جوق، ول بالاسى ونىڭ بولاشاعى ەكەنىن، ەرتەڭ ەلدىڭ قاجەتىنە جارايتىن ەستى ادام بولۋى ۇشىن كوز الدىندا ءجۇرۋى كەرەك دەپ ءبىلدى. قاراپايىم تاكسيست بولعانمەن، ۇرپاعىنىڭ قامىن شىن ويلاعاندىقتان، ول دا ءبىر زيالىلىقتىڭ بەلگىسى دەپ ەسەپتەيمىن.  

قىسقاسى، حاديستە كەلگەن «پايدالى مۇسىلمان ‒ ەڭ جاقسى مۇسىلماننىڭ» مىسالىندا، وزگەگە پايداسى تيگەننىڭ ءبارىن زيالى دەۋگە كەلەدى. ونى اباي اتام دا ايتادى: «تولىق مۇسىلمان ‒ تولىق ادام، جارتىلاي مۇسىلمان ‒ جارتى ادام». اللامەن بايلانىسى دۇرىس بولعان، ءوزىنىڭ حاقىسىن، سول ارقىلى وزگەلەردىڭ دە حاقىسىن دۇرىس ساقتاعان ادامدى تولىق مۇسىلمان دەسە، ەندەشە ءونىڭ سينونيمى - زيالى ادام.

– گەرولد بەلگەر "1960-1970 جىلدارعا دەيىن قازاق زيالىسى مەن قازاق بيلىگىنىڭ ارا-جىگى بولىنبەگەن بولاتىن. قازىر حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەۋدى زيالى ءوز مىندەتىنە الدى، بيلىك قالتارىستا قالدى" دەيدى. ءسىز وسى پىكىرگە كەلىسەسىز بە؟ 

– ارينە، ول كىسىلەردىڭ قاسىندا جۇرگەنىمىز جوق، ايتسە دە، جازعان-سىزعاندارىنان، سول كەزەڭ جايلى جازىلعانداردان تۇسىنگەنىمىز بار سياقتى. بىرىنشىدەن، تاس-ءتۇيىن ساياسات. كرەملدىڭ تالابىنا كوگەندەلگەن رۋحاني كوش، قۇنداقتان شىقپاي جاتىپ قۇرساۋلانعان يدەيالار. ەكىنشىدەن، الاش الىپتارىنىڭ كوزىن كورگەن اكساقالدار بولدى. قانشا جەردەن ەگەلىك قىلۋشىلارعا ەسەسى كەتىپ بارا جاتقانىن بىلسە دە، كەشە عانا الدىڭعى تولقىن اعالارىن كەلمەسكە جىبەرگەن «قاندى قىلىش» توبەسىندە تۇرعانىن ۇمىتپاعان ەدى. ۇلت باقىتى جولىنداعى ۇلى ارماندارىن جۇزەگە اسىرماق تۇگىلى، جۇرەگىنەن سىرتقا شىعارۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قاتەر بولاتىن. 

ۇلكەن جازۋشى تولەن ابدىكوۆ اعامىز ايتادى: «كەشەگى زۇلمات زامانداردا قارسىلىقتى اشىق تانىتۋ – باسىڭدى بالتاعا ءوزىڭ بارىپ توسۋمەن بىردەي بولعان، مۇنىڭ زاردابى كۇنى كەشەگە دەيىن ساقتالىپ قالدى» دەپ. الدىڭا ساپ ايداساڭ، التى ءۇيىر جىلقى دا بىرىگىپ جوسىلادى، ال، جايباراقات كەزدە ءار ءۇيىر بەت-بەتىمەن جايىلادى ەمەس پە؟ سول سياقتى كەڭەستىڭ قايىس نوقتاسى قىسىپ، قىل بۇراۋى قىلقىندىرعان كەزدە بيلىك باسىنداعى ازعانتاي ۇلت جاناشىرلارى مەن زيالى قاۋىم يىق تىرەسىپ ىمىرالاسپاعاندا نە قىلماق؟ سوسىن، 60-70-جىلدارداعى زيالىلاردىڭ دەنى – سوعىستى وتكەرگەندەر. ال، سوعىس قيىندىعى ادامدى توزىمدىلىككە، ءبىر-ءبىرىنىڭ كەمشىلىگىن كەشىرۋگە ۇيرەتتى. وت كەشكەن ادامدار ءبىر-ءبىرىنىڭ عانا ەمەس، ءاربىر تىنىش كۇننىڭ قادىرىن ءبىلدى. سوعىس كورگەن ادامدار كەڭ كەلەدى، سوندىقتان پەندەشىلىكتەن بيىك تۇرىپ، اركىم قولىنان كەلەر شارۋامەن اينالىستى. ءبىر ادىم ارتقا، ەكى ادىم العا جۇرسە دە، ولاردا سوعىس ازابى مەن بەيبىت كۇننىڭ قيىندىعىن سالىستىرۋ مۇمكىندىگى بولدى.ء ارى ءسوز بوستاندىعى مەن دەموكراتيانى جەلەۋلەتكەن كەرى اۋىز، كەسىرلى يدەولوگيادان ولار امان ەدى. 

– 60-70 جىلدارداعى زيالىلاردىڭ تولقىنىنان كەيىنگى قازىرگى ءبىز سىناپ جۇرگەن زيالىلار قاۋىمى قالاي پايدا بولدى؟ اراسى از-اق ۋاقىت ەمەس پە؟ 

– تاريحي زاڭدىلىقتار بويىنشا، رەپرەسسيادان كەيىنگى ۇرەي مەن ساتقىندىق «ۆيرۋستاردى» سوعىس وتى بارىنشا تازارتتى. قانداي ءبىر سوعىس ادام بويىنداعى پەندەشىلىكتەردى سىلىپ الادى. ال، ءبىز ۇلت رەتىندە جيىرماسىنشى عاسىرداعى زۇلماتتاردى باستان وتكەرۋ ارقىلى تالاي پەندەشىلىكتەرگە تاۋبە ەتىپ، كىسىلىك تۇلعا تۇرعىسىنان تازارىپ شىققان ەدىك. وكىنىشكە قاراي، قۇدايسىزدىققا قۇرىلعان قوعام، كەرىلسەك كەۋدەمىزدى قىسىپ، جۇگىرسەك سوڭىمىزگا ءتۇسىپ، قادامىمىزدى اشتىرماي قويعان جوق  پا؟ «...قاۋىرسىنى قىرقىلىپ قاناتىمنىڭ، قۋ تىرلىككە قۇل بولىپ باراتىرمىن...» دەمەي مە مۇقاعالي اتامىز. قىمىزى – شاراپ، قۇبىلاسى – ماسكەۋ، شەكەسىنە جۇلدىز تاعىپ، شەجىرەسىن مايمىلدان تاراتقىسى كەلگەن قوعامدا كىمگە، نە دەپ، رەنجىگەندەيمىز؟ كەرىسىنشە، كەڭەستىك كەزەڭدەگى ۇلت جاناشىرلارىن سىناي بەرگەنشە، كەيبىر جانقيارلىقتارىنان ۇلگى الۋىمىز كەرەك سياقتى. ەلدىڭ ويىندا جوق كەز دە «وۆ»-تان قۇتىلعان مومىشۇلى، جەردىڭ كەنى عانا ەمەس، جىردىڭ كەنىن دە قاتار قازعان ساتباەۆتار قاي كەزدە دە قازاق تەگىنىڭ ولشەمى ەمەس پە؟ تاريحىمىز 1917 جىلعى توڭكەرىستەن باستالمايتىنىن ماعاۋيننىڭ «بەس عاسىر جىرلايدىسىن» وقىعاندا-اق تۇسىنگەنبىز. ەسەنبەرليننىڭ ەسەپسىز ەڭبەگى ارقىلى تۇعىرسىز ەل ەمەس ەكەندىگىمىزدى، بۇگىنگى بيلىكتىڭ باستاۋى قايدا جاتقانىن اڭعاردىق. سول اققان تەر، اتقارىلعان شارۋالار ازاتتىق العاننان كەيىن دە قاجەتىمىزگە جاراپ، اسىرەسە، «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن» تويلاردا موينىمىزدى قايتا بۇرعىزىپ جاتقان جوق پا؟ سوندىقتان، تاريح اركىمدى ورىنىنا قويادى عوي. اباي اتالارىمىزدان الىستاعان سايىن، ايتقانى جانىمىزعا جاقىن بولىپ، كەي پەندەنىڭ قوعامداعى كولەڭكەسى زورايعانمەن، تۇلعالىق تۇرقى الاسارىپ بارا جاتىر. قالاي بولعاندا دا، اۋەلى  اللانىڭ ۇلى مەيىرىمىمەن، سوسىن بابالارىمىزدىڭ دۇعاسى، كەڭەستىك كەزەڭدەگى كەسەك زيالىلارىمىزدىڭ مايدا قادامىمەن تاۋەلسىزدىككە جەتىپ، ەركىن كۇندەردىڭ ەسىگىن اشتىق. 

– جارايدى، سولاي-اق بولسىن، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزگە كەلىستىك دەلىك. سوندا بەلگەردىڭ پىكىرىنىڭ ەكىنشى جارتىسىنا كەلىسپەيسىز بە؟   

– بيلىك دەگەن كىم؟ كەز كەلگەن اتقامىنەردىڭ تۇبىن قازىپ كەلسەڭ، زيالى قاۋىمعا كەلىپ تىرەلەدى، نە سول زيالىلاردىڭ تاربيەلەپ شىعارعان ۇرپاعى بوپ شىعادى. قاراڭىز، توقاەۆتىڭ اكەسى كەشەگى كەمەل اتامىز ەدى، ىدىرىسوۆتىڭ اكەسى كەشەگى جازۋشى ءابىلفايىز اتامىز ەدى، كەلىمبەتوۆتىڭ اكەسى كەشەگى عالىم-جازۋشى نەمات اتامىز ەدى. بەينەلى تۇردە ايتساڭ، بيلىك پەن زيالى قاۋىم دەگەن ەت پەن تىرناقتاي ء بىرتۇتاس ەمەس پە؟ مەنىڭ ويىمشا، بيلىك ارباسىن ءوز زاڭدىلىقتارىنا ساي سۇيرەتىپ بارا جاتىر. زيالى قاۋىم ءوز شاماسى جەتكەنىنشە وز جۇگىن ارقالاپ بارا جاتىر. حالىق ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىنا سايكەس، وسى كەزەڭدەگى ۇلدارىن تۋعىزىپ جاتىر. سوندىقتان، حالىق، ينتەلليگەنتسيا جانە بيلىك - بىرىنەن-ءبىرىن اجىراتىپ الىپ قاراي المايتىن قازانداعى ەت، تۇز، سۋ سياقتى قۇندىلىقتار.

– سوندا حالىق، بيلىك، زيالىلارعا بايلانىستى كوزقاراستى سىرتتان تاڭا ما؟ كىم تاڭادى؟

– اتاڭنىڭ ەمەس، اقپاراتتىڭ اۋزى دۋالى بوپ تۇرعان زامان ەمەس پە؟ سەميانىڭ ماسەلەسىنەن سەريالدىڭ سيۋجەتى قىزىق بوپ، باباڭنىڭ بۇلاق-ءداستۇرىن گولليۆۋدتىڭ بلوكباستەرى ۇمىتتىرىپ، جەتىمنىڭ باسىن سيپايتىن قولدار سمارتفوننىڭ بەتىن سيپاپ كەتكەن جوق پا؟ «جىندى اكەسىن بايلاپ باققان» ەل ەدىك، قازىر ساۋ اكەسىن «وكىمەتتىڭ ۇيىنە» اپارا جاتقاندى كوردىك، «اقتابان شۇبىرىندىدا» ءبىر جاستىققا سىيعان باستاردىڭ، ازاتتىق العاندا ءبىر ۇيگە سىيماي، وتاۋ قۇرعانداردىڭ ۇشتەن ءبىرى اجىراسقانىن كوردىك. دەمەك، اتا-اناسىنان جەرىپ، جانىنداعى جارىنان بەزىپ جۇرگەن جۇگەنسىزدەرى بار قوعامعا بيلىگى مەن زيالىسىن قارسى قويۋ قيىن دەيسىز بە؟ دۇرىس ايتاسىز. بىزگە تىپتى قالاي ويلاۋ كەرەك ەكەنىن دە ۇيرەتەدى. اسىرەسە ءبىزدى دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرىپ دامىل تاپپايتىندارعا تاڭعالام. بوداندىقتان بوساپ شىعىپ، تاۋەكەلمەن مەملەكەت قۇرعان قازاقستانمەن بيلەۋشى ەلدەر جانىن سالىپ تۇرعىزعان اقش-تىڭ قالىپتاسۋى اراسىندا قانشاما بولەك باعىت، ۇقسامايتىن زاڭدىلىقتار بار. الەمدىك قاۋىمداستىققا جاڭا تۇسكەن كەلىندەيمىز. ءبارى اقىل ايتقىسى كەلەدى. سوندىقتان،ء بىز سياقتى ەندى عانا ەڭسەسىن تىكتەپ، تامىرىن تاۋىپ، تاريحىن جازىپ جاتقان حالىققا اۋىزبىرلىك، ىشكى تۇتاستىق اۋاداي قاجەت. ال سول ىشكى بىرلىك بولماسى ءۇشىن بىزگە حالىقتى ورگانيزمدەگى «كوز»، بيلىكتى بولەك تۇرعان «بەز» سەكىلدى كورسەتكىسى كەلەدى. جوق، بۇلاي ەمەس. ءبىز شالكيىز بابامىزدىڭ بي تەمىرگە ايتقانىنداي ورنىمىزدى ءبىلىپ، «اق وردانىڭ» ارقا سۇيەۋىنە جاراۋىمىز كەرەك. وڭاشا قالعاندا ويىنداعىسىن بۇكپەسىز جەتكىزىپ، سىپايىلاپ بولسا دا سىن ايتاتىن بابامىز جەمە-جەمگە كەلگەندە بيلىك يەسىنە: 

«سەن – جىبەكسىڭ، مەن – ءجۇنمىن،

سەن – سۇلتانسىڭ، مەن – قۇلمىن،

سەن – سۇڭقارسىڭ، مەن – قۋمىن،

جەمساۋىڭا كەلگەندە،

سۇلتان يەم، سوم جۇرەگىم ايامان!

ساعان دۇسپان – ماعان جاۋ،

كەرەكتى كۇنى الدىڭدا

عازيزلەنگەن سۇلتان، جانىم ايامان!» - دەپ، ەل تۇتاستىعى ءۇشىن تۇرىپ بەرەتىندىگىن جەتكىزگەن. 

– دەمەك، وسى تۇرعىدان العاندا، زيالىلاردىڭ ءالى ناعىز تاريحي تاپسىرماسىن تابانىن نىق قويىپ تۇرىپ اتقاراتىن شوعىرى الداعى ۋاقىتتاردا دۇنيەگە كەلەدى دەگىڭىز كەلەدى مە؟

– يا، اتتىڭ ۇزەڭگىسىن، اربانىڭ دوڭگەلەگىن ويلاپ تاۋىپ، ادامزات وركەنيەتىنە ۇلەس قوسپاسا دا، سىراحانادا تۇرىپ ولەڭ وقىعانىن ماقتان كورمەيتىن، جەسىر ايەلگە تۇنەپ شىققانىن ولجا سانامايتىن، ماقتالماي قالسا مازاسى قاشىپ، «ۇلىلىعىن» ەلگە ۇعىندىرا بەرمەيتىن، مىنبەرگە شىقسا ۇلتتىق دەڭگەيدە، قوناققا بارسا رۋلىق دەڭگەيدە، ۇيگە كەلگەندە ايەلدىك دەڭگەيگە ءتۇسىپ، ابىگەر بولمايتىن ءالى تالاي تۇلعالار تۋار. ەلىم دەپ، ەر جەتەر. كوپتىڭ قامىن جەپ، كوشتىڭ تىزگىنىن ۇستار. 

– ءسىزدىڭ پايىمىڭىزعا سالساق، بىزدە ءال-ءازىر ۇلكەن قوعامدىق دۇربەلەڭ بولا قويۋى نەعايبىل. حالىق تا، بيلىك تە، زيالى دا رازى دەگەنگە اكەلە جاتىرسىز... 

– لەنيننىڭ ويلاپ شىعارعان رەۆوليۋتسيالىق ءپرينتسيپى بار: «ۆەرحي نە موگۋت، نيزى نە حوتيات». بيلىكتىڭ تالابىن حالىق مويىندامايدى، حالىقتىڭ تالابىن بيلىك ورىنداي المايدى. وسى تەڭسىزدىك ورىن السا عانا رەۆوليۋتسيا بولادى دەگەن ەدى لەنين. ال قازاقستاندا دال سونداي جاعداي، قۇدايعا شۇكىر، قالىپتاسىپ وتىرعان جوق. كەمشىلىك كىمدە بولمايدى؟ تاريحتا پاتشا تۇگىل پايعامبارعا ريزا ەمەس جاندار وتكەن. قازىرگى جاعدايدى قاراڭىز، بيلىك قوعامنىڭ دامۋى ءۇشىن، ايتالىق، «قازاقستان-2030»، ودان كەيىن «قازاقستان-2050»، بولماسا «ال ەقىۇ-عا توراعالىق ەتەمىز، سوسىن يسلام ەلدەرى كەڭەسى، ەندى مىنە ەكسپو» دەگەندەي ۇلكەن يدەولوگيالىق باعىتتار بەرىپ وتىر. زيالىلار وعان دەم بەرىپ، بۇقاراسى قولداپ كەلەدى. دەمەك، 23 جىل بويعى تىنىشتىق پەن تاتۋلىقتىڭ ساقتالۋىنىڭ ءبىر كىلتى – حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىندا قوعامدىق كەلىسىم بار. ماسەلە قانداي كوزبەن قاراعانىڭىزدا عوي. مەملەكەت تۇگىلى، وتباسىڭىزدىڭ وزىندە، جارىڭىزعا وكپەلەپ قالساڭىز ۇيگە كىرگىڭىز كەلمەيدى، تۇسىنىستىكپەن قاراساڭىز تىسقا شىققىڭىز كەلمەيدى.

– قازىر زامان تىنىش، قارىن توق. ەندەشە زيالىلارىمىز بار الەۋەتىمەن نەگە جارقىرىپ كورىنبەيدى، نەگە ءبىر-ءبىرىنىڭ نەمەسە ايەلىنىڭ ەتەگىنە تىعىلىپ قالۋعا بەيىل تۇرادى؟ ەشكىم تۇنشىقتىرىپ جاتقان جوق، جات كوزگە جءاۋتەڭ بولىپ وتىرعان جوق... 

– «قازانىنا قاراي قاقپاعى، قازىعىنا قاراي توقپاعى»، «كوتەرەم بيەدەن كوركەم قۇلىن تۋمايدى». وسىنداي سۇراق قويعاندا، قاي قوعامنان شىعىپ، قاي تولقىننىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزدى ۇمىتىپ كەتەتىن سياقتىمىز. مەملەكەتشىلدىكتى «مەملەكەتتىك سىيلىق» العاننان كەيىن عانا تۇسىنەتىن، جەكە باسىنىڭ بۇيىمتايى ورىندالماسا، «كوپتىڭ كوشى توقتاپ قالعانداي» بايبالام سالىپ، شۋ شىعاراتىن ادامدارى بار قوعام اياق استىنان پايدا بولعان جوق قوي. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ايتپاقشى، تاۋەلسىزدىك قالىپتاستىرعان جاڭا تۇرپاتتى ازاماتتىڭ بەت-بەينەسى ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. بۇيىرتسا، تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ءتالىمدى تاربيەدەن وتكەن، بىرنەشە ءتىل ءبىلىپ، تالاي جۇرتتىڭ جاقسىسىن ۇيرەنگەن، دالاداي كەڭ پەيىلمەن داريا-ءداستۇرىن يگەرگەن، كوك كوزدىڭ تىزەسى باتپاعان، كوك تۋىن ەشكىمگە ساتپاعان زيالىلارىمىزدىڭ جارقىرىپ كورىنەتىن كەزى ءالى الدا. ويتكەنى، ءۇش عاسىر تىزگىنىمىز تىلەرسەگىمىزگە بايلانىپ، قانىمىزعا حارام سۋ ارالاسسا دا، «ميلليارد قاۋىمىنان» شىقپاعان وت جۇرەكتى وليمپيادا چەمپيوندارى ات توبەلىندەي بىزدەن شىعۋى، عىلىمعا جەتىك، تۇرمىسى تۇمسا الپاۋىت ەلدەردىڭ «تەكتى جەتىم» ىزدەسە دە ءبىزدىڭ ەلدى توڭىرەكتەۋى نەگىزىمىزدىڭ قانداي مىقتى، ساقتاي الساق كەلەشەگىمىزدىڭ قانداي جارقىن ەكەنىن كورسەتەدى عوي.

الايدا، عاسىرلار بويى جۇقتىرىپ العان جۇقسىزدىقتاردان، سۇيەككە سۇيەل بوپ بىتكەن ساتقىندىقتان قۇتىلماي قۇلدان بەكزاتتىق، ۇلدان ۇلاعات شىعا ما؟ ۇزاق جانشىلعانىمىزدىڭ جاماندىعى دا سول، تاقتا وتىرىپ ساپىرىپ-توككەن، اتتا وتىرىپ اقىرىپ، تەپكەن كەي اعالارىمىزدان، قۇلدارمەن بىرگە ساتىلىپ كەتكەن بەيبارىستىڭ بولمىسى تابىلماي وتىرعان جوق پا؟ 

– سوڭعى كەزدە قوعامدا ۇلتتىق زيالى بيلىكپەن قايشىلاسىپ ءجۇرۋ كەرەك دەگەن پىكىر قالىپتاسىپ قالعان. بۇل پىكىردى جاقتايتىندار قازاققا جانى اشيتىندار ما؟

– ءبىر اعام بالا كەزدەگى باسىنان وتكەن وقيعاسىن ايتىپ بەرىپ ەدى. ء«ۇيدىڭ ۇلكەندەرى: «وي، ءبىزدىڭ بالەنشە، قارىنعا سالعان سارى مايدى جەمەيدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىز، بۇل بالا ءوزى سونداي» دەپ، قوناقتاردىڭ الدىندا ماقتاعانداي بوپ ايتا بەردى، ايتا بەردى. سودان اۋزىمنان سۋىم اعىپ تۇرسا دا ۇيدەگىلەردىڭ ايتقانىنا يلانىپ، جەمەدىم. ءتىپتى، كوتەرمەلەپ، كوڭىل قالاۋىنان قايتارعانىنا قاتتى سەنىپ قالسام كەرەك، زيانسىز ەكەنىن بىلسەم دە قارىنعا ساقتاعان مايدى ءالى كۇنگە تاتىپ المايمىن» دەپ.

تاۋەلسىزدىك پەن تىنىشتىققا كەشە عانا قول جەتكىزىپ، ودان قايتا ايىرىلىپ قالعاننىڭ قانداي قاسىرەت ەكەنىن باستان وتكەرىپ كورمەگەن بۋىنبىز عوي. كىم نە ايتسا دا سەنەمىز. سارى مايدان باس تارتقان الگى بالاداي، كەيدە، بولماعىر گرانت، وڭباعىر ماقتاۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى نۇقىپ، كوزىمىزدى شۇقىپ بەرۋگە دايارمىز. بيلىككە كىم كەلىپ، كىم كەتسە دە جورعاسىنان جاڭىلمايتىن، جۇيەسى جۇزدەگەن جىلدارمەن شەگەندەلگەن داڭقتى مەملەكەتتەردىڭ زاڭدىلىعىن ءاپىل-ءتاپىل كوشىن تۇزەي باستاعان ءالجۋاز ەلدەن تالاپ ەتەمىز. «اتاڭ جاقسى ما؟ اپاڭ جاقسى ما؟» دەپ، بالانىڭ باسىن قاتىرعانداي، ۇلت زيالىلارىن جاقتايسىڭ با، بيلىكتى مە؟ حالىق جاعىنداسىڭ با؟» دەپ، ەكىۇداي كۇيگە تۇسىرەمىز. «اتتىعا ىلەسىپ، جاياۋدىڭ تاڭى ايىرىلىپتى» دەيدى عوي.

وتىرىقشى بولعاسىن مىنەزى مەن ءداستۇرى، تاريحى مەن تالعامى بولەك، دامىعان ەلدەردىڭ «دەموكراتياسى» دالالىق دارحاندىقتى شىعىستىڭ نازىكتىگىنە كىرىكتىرە بىلگەن كوشپەلىلەردىڭ ۇرپاعىنا بىردەن داري قويار ما ەكەن؟ جاسىنا قاراماي جۇدىرىق ءتۇيىپ، جاعدايدى بىلمەسە دە جانى كۇيىپ، بيلىككە دەگەنىن ءبىر ساتتە ىستەتۋ قازاقتىڭ قاي داستۇرىندە بار ەدى؟

كىسىنىڭ قىزىن الۋ ءۇشىن، كۇدالاسىپ بارعاندا اڭگىمەنى الىستان باستاپ، ءسوز تىزگىنىن كوپتى كورگەن، كونەكوز قارياعا ۇستاتىپ، جاۋابىن جىل كۇتكەن سابىرلى قازاق ەمەس پە ەدىك. اياۋلى ادامعا جاقىنىنىڭ قازاسىن ەستىرتكەندە دە، توبەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتكىزبەي، جولىن تاۋىپ، جانىن اۋىرتپاي جەتكىزەتىن دانا قازاقتىڭ ۇرپاعى ەمەس پە ەدىك. حانعا ءسوزىن وتكىزۋ ءۇشىن دە قادىرلىسىن جۇمساپ، الدىنا بارعان ابىرويلىمىز: «الديار تاقسىر، دات!» - دەپ، تىزەسىن بۇگىپ، قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، سوزگە قوناق بەرگەن كوشەلى قازاقتىڭ مۇراگەرى بولعانىمىز وسى ما؟

بيلىك پەن زيالى قايشىلاسىپ ءجۇرۋ بەرەكەلى ەلدىڭ بەينەسى مە؟ قايتا قاسىرەت ەمەس پە؟ مىسالى، قىرعىزستاندا ءسال الدىن، ءبىر جىلدا 700-750 ەرەۋىل-شەرۋ ءوتىپتى. كۇنىنە ەكى رەت سوندا. بۇنىڭ سەبەبى، حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلگەن، قوعامدىق قاتىناس بۇزىلعان. «التىن ارالىق» بولۋعا ءتيىستى زيالىلار «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىمداي» جەكە-جەكە پارتيا قۇرىپ، بىر ەلدى وڭتۇستىك پەن سولتۇستىككە ءبولىپ تىنۋعا ۇلەسىن قوستى. نەگىزى، تەورياعا سالساق، ناعىز زيالى دەگەن بيلىكپەن تەكەتىرەسكە دە تۇسپەيدى، ودان جاردەم دە كۇتپەيدى. ويتكەنى، تاريح تارازىسىندا ەل باسقارۋشى مەن ۇلت زيالىلارى بىردەي جاۋاپكەر. بىرىنە بيلىك، بىرىنە بەدەل بەرىلگەن. بۇعان سول باعانا ايتقان الاش ارىستارىنىڭ ارەكەتىن مىسال ەتۋگە بولادى. قازىر دە وسىنداي زيالىلىقتىڭ ۇلگىلەرى جاستاردا بار. ايتالىق، مىناۋ ءبارىمىز قولدانىپ جۇرگەن فەيسبۋكتى وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن بەس-التى ادام ۇكىمەتتەن جاردەم الماي، قولداۋ كۇتپەي، الاڭعا شىقپاي، ۇندەۋ تاستاماي-اق، قازاقشاعا اۋدارا باستادى. ءسويتىپ، وتكەن جىلى فەيسبۋكتى 97 پايىزعا قازاقشالاپ تاستادى.

– سوندا بيلىككە ءسوزدى قالاي وتكىزۋىمىز كەرەك؟ نە ىستەۋ كەرەك دەگەنگە جاۋابىڭىز بار ما؟

– تاريحقا قارايىقشى. قاراشانىڭ ءسوزىن حانعا جەتكىزۋ ۇلكەن ءداستۇردى، عىلىمي نەگىزدى تالاپ ەتكەن. بۇل ءسوزدىڭ اماناتىن العاندار بيلىكتىڭ پسيحولوگياسىن تەرەڭ زەرتتەپ تۇسىنگەن جانە حاننىڭ الدىندا قادىر-قاسيەتى بار، جاقسىلىعى وتكەن ادامدار بولاتىن. ولار ءبىر اۋىز ءسوز ايتسا دا،ء بىلىپ ايتاتىن.ء سوزى قابىلداناتىنىن الدىن الا سەزىپ جانە ونىڭ ناتيجەسىنە دەيىن بولجاي الاتىن ەدى. بۇلاي ەتپەگەن جاعدايدا، بۇقارانىڭ تىنىشىن كەتىرىپ، بيلىك پەن قاراشانى قىرىلىستىراتىن ءسوزدى ايتپاي، بارىنشا بەيتاراپتىق ۇستانۋعا تىرىساتىن. سوندىقتان، ەلدىڭ باسىندا ىنتىماق پەن تاتۋلىق سالتانات قۇرىپ تۇراتىن.  

ال ەندى كەشە وتىراردىڭ كىتاپحاناسى ورتەنگەندەي، قانشاما رۋحاني ورتالىقتارىمىز كۇيرەپ، ۇلگى قالدىرار كوسەمدەرىمىزدىڭ ورىنىن سيپاپ قالعان جوقپىز با؟ سونىڭ ارقاسىندا ءبىلىپ ايتىپ، بيلىككە ءسوز وتكىزبەك تۇگىلى، تۋعان بالاڭ ءتىلىڭدى الماي، تۋعان قىزىڭ ۇيدە بولعانمەن، قىلىعى ينتەرنەتتە بوپ تۇرعانىن كىمنەن جاسىرامىز؟ بيلىك ەگەلەرىنە اقيقاتتى جەتكىزۋ، ادىلدىككە شاقىرۋ مادەنيەتىنىڭ تەتىكتەرىن جوعالتپاق تۇگىلى، ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتە جازداعان جوقپىز با؟ 

وتپەلى كەزەڭنىڭ ءوز زاڭدىلىعى بار. اساۋ وزەننەن ارعى بەتكە اتپەن وتپەك بولعان ادام، تەبىنىپ، قامشى تارتا بەرۋگە بولمايدى. تىزگىندى بوستاۋ ۇستاپ، استىنداعى ارعىماققا ەركىندىك بەرەدى. شاماسى جەتسە، جال-جال تولقىندى جارىپ شىعادى، قارا سۋ قاپى بەرمەسە، تەبىنگەننەن پايدا جوق، تەرەڭگە بىرگە كەتەسىڭ. بولجاپ بولمايتىن بۇلىڭعىر كەزدە دە ۇلت تىزگىنىن ۇستاعان ۇلدىڭ جاعدايى وسىنداي. جاۋ جاعادان العاندا ەتەكتەن تارتپاي، ىشكى بىرلىكتى ساقتاي الساق، جيىرما جىلدان استام جىلعادان جول تاپقان باسشىمىز، ينشا اللا، ارى قاراي اداستىرمايتىنىنا جۇرەگىم سەنەدى. ورتاڭقول شەنەۋنىك، اكىم، مينيسترلەردىڭ قاتەلىكتەرىن ىنساپپەن كورسەتىپ، شەشۋشى ورىندارعا ارىزدانۋدى ءدىنىمىز دە، ءدىلىمىز دە قولدايدى. ال، ەل تاعدىرىن سەنىپ تاپسىرعان ادامعا اللادان دۇعا قىلعاننان ارتىق امال جوق. 

– بيلىككە ءسوزىن وتكىزۋ تۋرالى ايتقاندا، بۇقار جىراۋ مەن ابىلاي حاننىڭ مىسالىن ەشكىم اينالىپ وتپەيدى. ءسىز شە؟ نەگە بىزدەن بۇقار شىقپاي جاتىر؟

– دانالىق بەرىلگەن ادامدار حانعا ءسوز ايتار الدىن ونىڭ سالدارىن ولشەپ، تۇپكى ناتيجەگە جۇمىس جاسايتىن. ح-XIX عاسىرلاردا ومىر سۇرگەن بابالارىمىزدىڭ رۋحاني دەڭگەيىنە ماڭايلاي الماي جاتقانىمىزعا جانىم اۋىرادى. ءبىز سولاردى زەردەلەمەگەندىكتەن، بۇقار بولعىمىز كەلەدى، ابايدىڭ شالعايىنا جارماسقىمىز كەلەدى. كەزىندە اسقار توقپانوۆ ءوزىن «زيالىمىن» دەپ كەۋدەسىن ۇرىپ وتىرعان ءبىر كىسىگە «سەن بۇحار ەمەس، بۋقاريكسىڭ» دەگەن ەكەن. بۇقار جىراۋ ابىلايعا جۇمساق تا، قاتتى دا ايتىپ، حالىقتىڭ ۇنىن جەتكىزىپ وتىردى. سابىرعا شاقىردى نەمەسە قايراتىن جانىپ، جىگەرلەندىردى. بىراق، بۇقار وسى تاريحي ميسسياسىن اتقارۋ ءۇشىن قانشاما وتكەلەكتى باسىنان كەشىردى. ابىلاي حانمەن جورىققا بىرگە شىقتى. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قاسىندا بولدى. اتى ءسۇرىنىپ بولعانشا، اقىل تاۋىپ، ءوزىنىڭ قادىر-قاسيەتىن دالەلدەپ شىقتى. «ەي، ابىلاي، سەن كىم ەدىڭ؟ تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ!» دەگەن ءسوزدى ايتۋدىڭ ار جاعىندا قانشاما ەڭبەك جاتىر، قانشاما بەدەل، ابىروي جاتىر. قانشاما جەردە حان ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگىپ، قانشاما جۇرتتىڭ الدىندا ابىرويىن ساقتاۋعا اتقارىلعان شارۋالار جاتىر. 

ال ەندى قازىر كەز كەلگەن قالام ۇستاعان شوپجەلكە نەمەسە سارىاۋىز بالاپان جۋرناليست بيلىككە وكتەم سويلەپ جانە ونى ورىنداي قويمادىڭ دەپ، حالىققا مۇڭىن شاعىپ، ەكى ورتادا وت تۇتاندىرۋعا دايىن تۇرادى. سوندىقتان، سول مادەنيەتتەردى قالپىنا كەلتىرمەيىنشە، حان مەن قاراشانىڭ ورتاسىنداعى زيالى قاۋىمنىڭ قالپىن ورنىنا كەلتىرمەيىنشە، ناتيجەگە جەتۋ ەمەس، كەرىسىنشە بارىمىزدان ايرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. 

ەستىلەردەن قالعان ەسكى ءداستۇر بويىنشا پاتشاعا ناسيحات جۇرت كوزىنشە ايتىلمايدى. ال جەكە ايتقان كۇننىڭ وزىندە دە، ايتتىم، دەپ، اعايىندى قۇلاعدار ەتپەگەن. ءبىزدىڭ ەستىمەگەنىمىز ناسيحات ايتىلمادى دەگەن ءسوز ەمەس. اقوردانىڭ اشىلۋىندا شاپان كيىپ، باتا بەرگەن مىرزاتاي، ءابىش، اقسەلەۋ اعالارىمىز سول قۇرمەتكە بەكەر ەگە بولماعان شىعار. ەلباسىنىڭ الدىندا ەركىن سويلەپ جۇرگەن شەرحان، دۋلات اعالارىمىزدىڭ دا نە جايلى تولعاعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. 

– سوندا بىزدەگى بەدەلدىلەردىڭ ءوز بيلىگىنىڭ بالاعىنا جارماسىپ، ارتىنا ەرگەن بۇقاراسىن ايداپ سالۋى سەكىلدى تۇسىنىكتەر قالاي قالىپتاسىپ جاتىر؟ 

– ءبىزدىڭ قوعامدىق دەڭگەيدەگى قارىم-قاتىناس - وتباسىلىق دەڭگەيدەگى قارىم-قاتىناستىڭ ۇلكەيتىلگەن مودەلى. مىسالى، ءبىر ەر كىسى وتباسىندا ايەلىمەن داۋىس كوتەرمەي-اق تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرەدى دەلىك. جاراسىمدىلىق، ۇيلەسىمدىلىك بار. سونى كورىپ تۇرعان كورشىسى «مىناۋ ايەلىنەن قورقادى، ايەلىنەن ايبىنىن اسىرا المايدى ەكەن» دەپ، ونى ايەلىنە قارسى ايداپ سالۋى مۇمكىن. سەبەبى، ونىڭ ۇعىمىندا ەركەكتىڭ مىقتىلىعى ايەلىن قاباعىمەن ىقتىرىپ، جۇدىرىعىمەن جىم قىلىپ وتىراتىندىعىندا. ەندى ءدال وسى ويدىڭ كورىنىسى ءبىزدىڭ قوعامدا ورنىققان. بيلىككە قارسى شىعۋ، ەلباسىنا سىرتىنان جۇدىرىق تۇيگەندەردى باتىل ادام عىپ كورسەتۋدى قالىپتاستىرىپ وتىرعاندار بار. «قورتىق قوشقار قوي بۇزار» دەيدى.

ەلدىڭ بەرەكەسىن كەتىرۋدىڭ ودان ارتىق جولى جوق. قازىر ءىلىم بار، اقپارات بار. بىراق، قورىتا الاتىن مي از. سەبەبى، نەگىز بەن تۇعىر جوق. جاڭعاقتى تاسقا لاقتىرىپ جارۋ كەرەك ەكەنىن قارعا دا بىلەدى. ال، ءبىزدىڭ دۇشپاندارىمىز قارعادان اقىلدى. توڭىرەكتەگى كورىنىپ تۇرعان كەمشىلىكتەردى ءتوندىرىپ ايتىپ، باق ارقىلى بايبالام سالعان كەزدە، بيلىك تۇگىلى، بۇل دۇنيەدەن بەزىپ كەتكىڭ كەلەدى. جاقىندا ءبىر جاعداي بولدى. جەمقورلىقپەن اياۋسىز كۇرەسىپ، كۇندىز-ءتۇنى كۇرسىنىپ جۇرەتىن بەدەلدى ءبىر اعام بار ەدى. اياق استىنان كەنجە قىزى تۇرمىسقا شىعاتىن بولدى. «قۇدالار كىم ەكەن؟» دەپ، سۇراپ جاتىرمىز. بىلسەك، باس قۇدا بىلدەي ءبىر كەدەننىڭ باسشىسى ەكەن. ءىنىسى دە كارا جاياۋ ەمەس، قۇقىق سالاسىنىڭ قۇرىعى ۇزىن قۇرمەتتىلەرىنەن بوپ شىقتى. «قاپ، اعام مۇندايلاردى جاقتىرماۋشى ەدى، جاعدايى نە بولار ەكەن؟» دەپ، ۋايىمداپ قالدىم. بەكەر ۋايىمداپپىن. ازدان سوڭ اعامنىڭ ءسوزىن ەستىپ ايران-اسىر بولدىم. اعام اقىلداسۋعا جينالعان اعايىنعا: «بولاشاق قۇدام بەكەر ادام ەمەس ەكەن. تەكتى جەردەن شىققان، باقانداي ءبىر باسقارمانىڭ باستىعى ەكەن. ءوسىپ-ونگەن ەل عوي، ءىنىسى دە ەلدىڭ ەلەۋلى ازاماتى ەكەن»، - دەپ، كۋانىپ، ءماز بولعاننان ءجۇزى بال-بۇل جانىپ تۇر ەكەن. ءۇنسىز قالدىم، ويلاندىم. «ە، ە، بۇرىن دجيپ مىنگەندەردىڭ ءبارى – جەگىش، شەندىلەردىڭ ءبارى – ءشومىش، بايلىق كالقيتىن» دەپ، اعامنىڭ ايتاتىنى وزىندە بولماعان سوڭ ەكەن عوي»، - دەپ، باس شايقادىم. اۋقاتتى ادام اۋلاسىنا كەلىپ ەدى، «جەمقور»، «پاراقور» دەگەننىڭ ءبارى ۇمىتىلدى. جاقسىلاپ ويلانساق، جاتىپىشەرلىك، جەمقورلىق از مولشەردە بولسا دا، ارقايسىمىزدىڭ قانىمىزدا بار ەكەن. «جەمىس اعاشىنان الىسقا تۇسپەيدى». وسى قوعامنىڭ جەمىسىمىز عوي. قازاندا نە بولسا شومىشكە سول ىلىنەدى.

سوندىقتان، بيلىككە ەسەسى كەتىپ بارا جاتقان ادام سياقتى بوپ جۇرگەن بازبىرەۋلەردى «ماعان كولىك مىنگىزە الماساڭ، كيمەپ-كە تۇسىرە الماساڭ، نەسىنە تۋعىزدىڭ؟» دەپ، اكەسىن بۇرىشقا تاقاپ، لاجسىز جاعدايعا تاستاپ قوياتىن ەركە پەرزەنتتەر سياقتى كورەمىن. بيلىكتىڭ جاعدايىنا كىرىپ كورمەۋدى، قوعامنىڭ احۋالىنا ساراپتاپ قاراماۋدى ءدال ءبىر اناسىنا «مەنى اسىراي الماساڭ، نەگە تۋدىڭ؟» دەپ مىندەت ارتاتىن بالانىڭ ىسىنە ۇقساتامىن.

– سۇبەلى سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!

 گۇلبارشىن ساباەۆا.

 اباي.kz