(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە: http://abai.kz/post/49234)

سارجاننىڭ ءولىمى. قاسىمنىڭ اماناتى

ابىلاي حان  1781 جىلى ءولدى. وسى ۋاقىتتان ءدال ەلۋ جىل بۇرىن كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر بارلىق وردالىقتاردىڭ اتىنان رەسەيدىڭ بودانى بولۋعا انت بەردى جانە ابىلاي حان مەن ۇلى ءجۇزدى رەسەيگە بودان بولۋعا شاقىردى. رەسەيگە بودان بولساق بىزگە ورىستار قالماقتاردى جوياتىن اسكەر مەن زەڭبىرەكتەر بەرەدى دەپ ۇگىتتەدى. ابىلقايىر حاننىڭ ءوز اتىنان بەرگەن ۋادەسى بويىنشا رەسەيدىڭ سوزىندە تۇرماعانىن كورگەن ابىلاي حان، ورىستارعا انت بەرمەگەندىكتەن ءوز ءجۇزىن قالاۋىنشا باسقارا بەردى. ابىلاي ولگەن سوڭ ورتا ءجۇزدى ونىڭ ۇلكەن بالاسى ءۋالي باسقاردى. ءۋالي ابىلايحانۇلى رەسەيگە بودان بولۋعا انت بەرگەن سوڭ ورىس وكىمەتى ونى حان دەپ بەكىتتى. ۋاليگە اكەسىنىڭ بىردە ءبىر قاسيەتى دارىماعان بولاتىن. ول باسقارعان كەزدەگى (1781-1821) ۋاقىتتا حاننىڭ مارتەبەسى حالىقتىڭ الدىندا بارلىق مارتەبەسىن جوعالتتى. ءۋالي حاندى ەشكىم تىڭدامادى، ونىڭ قولىنان وزىمەن بىرگە كوشىپ جۇرگەن اۋىل ادامدارىن سوتتاۋ مەن جازالاۋ عانا كەلدى. حان ءوز ايماعىندا ءتارتىپتىڭ ساقتالۋىن ەش ويلامادى، بار اتقارعانى وتكەن كەتكەن كەرۋەندەردەن الىم سالىقتى جيناۋدى عانا ءبىلدى. كەيبىر كەزدە كەرۋەندەردىڭ كەرۋەنباسىلارىنىڭ وزىنە سىيلاعان سىيلىقتارىنا كوڭىلى تولماسا ولاردى توناپ تا جىبەرەتىن. ورىس وكىمەتىنىڭ قويعان تالاپتارىن ءوزىنىڭ تاۋەلسىز قوجايىن ەكەندىگىنە قول سۇعۋ دەپ سانادى. مارقۇم بولعان پاتشانىڭ شەشىمىمەن، ءۋالي حاننىڭ ءتىرى كەزىندە كەيبىر قازاق رۋلارىنا وزدەرىنە باسقا حان سايلاپ الۋعا رۇقسات بەرىلگەن بولاتىن.  تاڭداۋ سول كەزدەگى ەڭ اتاقتى قازاق فاميلياسىنىڭ  وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، سەكسەن جاستاعى بوكەيگە ءتۇسىپ حان سايلاندى. ءسۇيتىپ ورتا جۇزدە ءبىر ۋاقىتتا، ءبىر مەزگىلدە ەكى حان بولدى. ەكەۋىنىڭ دە حالىققا ىقپالى وتە از بولدى. بوكەي مەن ءۋالي، ەكەۋى دە بىرىنەن سوڭ ءبىرى ولگەننەن كەيىن، ورتا جۇزدە حان مارتەبەسى جويىلدى. سەبەبى، حان مارتەبەسىن يەمدەنگەن كىسىلەر شىن مانىندە وزدەرىنە تيەسىلى قىزمەتتەرىن – ورىس وكىمەتى مەن وردالىقتاردىڭ اراسىندا دەلدالدىقتى اتقارا  المادى.

1824 جىلى ورتا ءجۇزدى باسقارۋ جۇيەسى  جاڭا وزگەرىسكە ۇشىرادى. بۇل وزگەرىستەردىڭ ماقساتى بويىنشا، بولاشاق ۋاقىتتا دالا حالقىن تىنىشتاندىرۋدىڭ ەڭ ءتاۋىر جولدارى جاسالماقشى ەدى. بۇعان دەيىنگى تاجىريبەلەر كورسەتكەندەي، ورتا ءجۇزدى باسقارۋدى تەك ءبىر ادامنىڭ قولىنا تاپسىرۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. مەيلى، بولاشاق سايلانعان حاننىڭ ەلدى باسقارۋ دارىندىلىعى بارلىق جاعىنان كەرەمەت بولىپ وكىمەتتىڭ سەنىمىن اقتاسا دا، حاندى تەك ءوز ورتاسىنان ۇسىنعان رۋلاردىڭ عانا قولدايتىنى، تەك سولاردىڭ عانا وعان باعىنارى انىق ەدى. باسقا رۋلاردىڭ وعان باعىنبايتىندىعى، ءتىپتى باعىنۋ ەمەس، بۇرىنعىشا وعان قارسى دۇشپاندىق باعىتتا ءىس-قيمىلدار جاسايتىنى ايدان انىق. قازاق دالاسىندا باسقا رۋلارمەن تۇگەلدەي دوستىق قارىم-قاتىناسى بار بىردە ءبىر رۋدى تابا المايسىڭ: عاسىرلار بويىندا ءبىر بىرىنە دەگەن ىشتەي ارازدىق ۇمىتىلماي ولاردىڭ ارالارىن جىكتەپ تۇرادى. ارالارىندا پايدا بولعان كىشكەنتاي عانا جاڭا ارازدىق باياعىدان بەرى ۇمىتىلىپ، ىشىندە تىعىلىپ جاتقان وقيعانى قايتا قوزدىراتىن. بۇرىنعى ارازدىقتار ۇمىتىلىپ كەتەر مە ەدى، بىراق توقتالماي كەلە جاتقان، قايتا جاسالعان بارىمتالار جاڭا ارازدىققا جەلەۋ بولادى. بۇل حالىقتىڭ وسى مىنەزى  ولكەنى قايتادان بولشەكتەپ باسقارۋ قاجەتتىگىن تۋدىردى. 1822 جىلى جوعارى مارتەبەلى باسقارۋشى جارلىق شىعارىپ سىبىرلىك قازاقتار جايلى جاڭا جارعىنى بەكىتتى. جارلىق بويىنشا قازاقتار بىرنەشە وكرۋگكە بولىنەتىن بولدى. ءار وكرۋگتى باسقارۋ جەكە پريكازعا (جەكە ايماقتى باسقاراتىن مەكەمەلەردى ورىس مەملەكەتىندە پريكاز دەپ اتاعان، - س.ج.) بەكىتىلدى، قازاقتار ونى دۋان دەپ اتايدى، دۋاندى اعا سۇلتان باسقارادى. اعا سۇلتاندى ءۇش جىلعا دۋاننىڭ قاراماعىنا كىرەتىن بولىستار سايلايدى. ءاربىر پريكازدىڭ ءوزىنىڭ قازاقتان جانە ورىستان زاسەداتەلدەرى  جانە تارتىپكە قارايتىن اسكەري وتريادى بار. بۇل جارلىقتى جۇزەگە اسىرۋ  1824 جىلى ەكى وكرۋگتى – كوكشەتاۋ مەن قارقارالى وكرۋگتەرىن اشۋدان باستالدى. بۇدان كەيىن بىرتىندەپ تاعى ءتورت وكرۋگ (1844 جىلى كوكپەكتى وكرۋگى اشىلعان سوڭ  ورتا جۇزدە بارلىعى جەتى وكرۋگ اشىلدى، اۆت. ەسكەرتۋى) اشىلدى. بارلىق وكرۋگتەردى باسقارۋ ومبىدا تۇراتىن ءسىبىر قازاقتارىنىڭ باستىعىنىڭ قولىنا بەرىلدى.

جاڭا جارعىنىڭ ەنگىزىلۋى كەيبىر قازاق سۇلتاندارىنا ۇنامادى. يا، شىندىعىندا جاڭا جارعى وسى كەزگە دەيىن قالىپتى جاعداي سانالاتىن، بۇكىل حالىقتىڭ بولاشاعىنا قاۋىپتى زياندىلىعىمەن اسەر ەتىپ كەلگەن باسبۇزارلىققا تيىم سالدى. ءوز ەركىمەن ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنگەن باسقا دا جابايى تايپالار سياقتى، قازاقتار دا شاپقىندىق پەن قاراقشىلىقتى ۇيات ءىس دەپ سانامايدى، كەرىسىنشە ونى باتىرلىققا . بالايدى. اتىن شىعارىپ، ابىرويىن ارتتىرۋ ماقساتىندا قازاقتىڭ جاس جىگىتى كورشىلەرىن ۇرەيلەندىرىپ، قورقىتىپ ءجۇرۋى ءتيىس، نەعۇرلىم كوبىرەك تالاۋ مەن توناۋعا قاتىسسا، سوعۇرلىم ابىرويى مەن داڭقى ارتىپ، سىي قۇرمەتكە بولەنەدى. جاڭا جارعى مۇنداي باتىرلىققا باسقا تۇرمىستىق كوزبەن قارادى،  باتىرلارعا شىعىس سىبىرگە جەر اۋدارۋ نەمەسە سولداتتىققا جىبەرۋ قاۋپى ءتونىپ، ولاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. نارازىلاردىڭ باسىندا قاسىم ابىلايحانۇلى تۇردى، ونىڭ شىققان تەگى جايلى جوعارىدا ايتىپ وتتىك (سىلتەمەنى قاراڭىز: http://abai.kz/post/49234 - رەد.

1824 جىلدان باستاپ وكىمەتتىڭ بارلىق جارلىقتارىنا قارسى ءىس-قيمىلدار باستالدى. قاسىمنىڭ ۇلكەن ۇلى سارجان قاسىنا جيناعان باتىرلارعا باس بولىپ كەرۋەندەردى توناپ، وكىمەتتىڭ ايتقانىن ورىنداپ جاتقان قازاقتاردىڭ مالىن بارىمتالاي باستادى. سارجاننىڭ شايكاسىن ورىس كازاك وتريادى دالادا قۋىپ جەتىپ ەكى-ءۇش كارتەشپەن وق اتىپ بىتىراتىپ قۋىپ تاراتتى. سارجان بىرنەشە جىلعا تىنىشتالىپ 1830 جىلى  رەسەيگە بودان بولۋعا انت بەردى دە، ءبىر جىلدان كەيىن قوقان حانىنىڭ قول استىنا،  تاشكەنتكە كەتىپ قالدى. تاشكەنتتە قوقان حانىنىڭ قۇسبەگىسى، تاشكەنت قالاسىن باسقارىپ وتىرعان لاشكەرمەن وتە جاقىن قارىم-قاتىناس قۇردى. بۇل قۇسبەگى قوقاندا اتى شىعىپ تۇرعان كىسى ەدى. ايتۋلارىنا قاراعاندا، لاشكەر شىققان تەگى بويىنشا پارسىلىق، جاس كەزىندە تۇرىكمەندەر تۇتقىنعا ءتۇسىرىپ، بىرنەشە رەت قولدان قولعا ساتىلعان، ازيالىق تۇتقىندىقتىڭ بارلىق ازابى مەن قيامەتىن كورگەن، ءومىرىنىڭ جارتىسى اۋىر جۇمىسپەن وتكەن ادام. نەشە ءتۇرلى  جازالاۋدىڭ بارلىعىن باسىنان كەشكەن ول  ءبىر كۇنى قوقان حانىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالادى، وعان ەرەكشە قۇلشىلىعىمەن ۇناعان بولسا كەرەك، بىرنەشە جىلدان كەيىن حان لاشكەردى قاراماعىنداعى ءبىرىنشى ساناتتاعى شەنەۋنىك دارەجەسىنە كوتەرەدى. لاشكەرگە قوقاننىڭ ەڭ باستى قالاسى – تاشكەنتتى باسقارۋدى تاپسىرادى، ول وزىنە بەرىلگەن شەكسىز بيلىككە قوجايىن بولادى. لاشكەردىڭ حانمەن قارىم-قاتىناسى مىناعان ساياتىن بولعان – جىلىنا ەكى رەت حانعا بارىپ وتە قىمبات سىيلىقتار بەرەدى، ءوزىن قورلايتىن ءارتۇرلى سالتاناتتار جاساپ حانعا باعىنىشتى ەكەنىن دالەلدەيدى.  حان ودان باسقا ەشتەڭەنى تالاپ تا ەتپەگەن; سوندىقتان ول جاڭا سارداناپالعا ۇقساپ اڭعا شىعىپ، شاراپ ءىشىپ، ايەلدەر گارەمى سياقتى راقاتتاردىڭ ورتاسىندا لاززاتقا باتىپ ءجۇردى، حالقىن باسقارۋدى، قامىن جاساۋدى  ويلاعان جوق. قۇسبەگىنىڭ حالىقتى الداي الاتىن  دا اقىلى بار بولاتىن. ىسكەرلىگى دە بولدى، ساۋدا ماسەلەسىن قامقورىنا الدى، ءتىپتى وزىنشە ءادىل بولۋعا تىرىستى. عايىپتان كەلگەن باق قۇسىنىڭ باسىنا قونعانىنا كوڭىلى تولماي، ودان دا جوعارى قيالعا – اسىرەسە جاۋلاپ الۋشىنىڭ داڭقى ەلىكتىردى.  كۇندە تاڭەرتەڭ تاشكەنت بازارىنا بارىپ اشىق اسپاننىڭ استىندا سوت قۇرىپ، ايىپتىلاردى جازالادى، اراسىندا رەسەيدىڭ نيجەگورود قالاسىنا جارمەڭكەگە بارىپ جۇرگەن كوپەستەردى اڭگىمەگە تارتاتىن ەدى. كوپەستەر دە قۋ عوي، ونىڭ ءالسىز جاعىن بايقاپ وتىرىك ماقتاپ لاشكەردى رەسەيمەن سوعىسۋعا، رەسەيدەن قازاق دالاسىن تارتىپ الۋدى كوكەيىنە قوندىردى. مىنە، وسىنداي ادامعا اكەسى مەن اعا-ىنىلەرىن الىپ كەلگەن سارجاندى قۇسبەگى قۇشاق جايىپ قارسى الدى.

ءبىر جىلدان سوڭ، ياعني 1832 جىلى قۇسبەگى ورەسكەل مازمۇندا حات جازىپ ونى قازاق دالاسىنا تاراتىپ، وندا ولاردى كاپىر ورىستارعا قارسى كوتەرىلۋگە شاقىردى. ارتىنشا قۇسبەگى مەن سارجان ورتا ءجۇزدىڭ اۋىلدارىنا كەلدى، قاستارىندا قولدارىنا ىلىككەن ءار ءتۇرلى قارۋ ۇستاعان ۇلكەن قولى بار. ولاردىڭ توناۋشىلىعىن توقتاتۋ ماقساتىندا گەنەرال ۆەليامينوۆ كازاكتاردان قۇرالعان وتريادتى جۇمسادى. كازاكتار العاشقى كەزدەسۋدە-اق تاشكەنتتىك جەكسۇرىنداردى قۋىپ جىبەردى، سارىسۋ وزەنىنىڭ بويىندا قۇسبەگى سالعان ەكى بەكىنىسىن قولعا ءتۇسىردى. ەل ىشىندە بەت-بەدەلى بار بىرنەشە تاشكەنتتىكتى تۇتقىنعا الىپ، ومبىعا جەتكىزىپ، اباقتىعا  جاپتى. ولار ومىرلەرىمەن ويشا قوشتاسىپ، ورىس جەڭىمپازدارى قانداي جولمەن ولتىرەدى ەكەن دەپ كۇتىپ وتىرعاندا، گەنەرال ۆەليامينوۆ ۇلى مارتەبەلى  يمپەراتوردىڭ اتىنان 22 تامىزدا كەشىرىم جاساپ،  ەلدەرىنە قايتۋعا رۇقسات بەردى. كوپكە دەيىن تاشكەنتتىكتەر  مۇنداي راقىمشىلىققا سەنە المادى، ولاردىڭ تۇسىنىگىنشە، ىستەگەن ىستەرى  مۇنداي اياۋشىلىققا سايكەس ەمەس ەدى.

ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ بۇل جۇمساقتىعى قۇسبەگىگە جاڭادان دۇشپاندىق ءىس-ارەكەتتەر جاساۋعا ىنتالاندىرۋ سىيىنداي اسەر ەتتى.  1834 جىلى قۇسبەگى قاسىنا قاسىمنىڭ بالالارىن ەرتىپ ورتا ءجۇزدىڭ ايماعىنا ەكىنشى رەت كەلىپ، تاعى دا جولىنداعى قازاق بولىستارىن توناي باستادى. دالانى تاشكەنتتىكتەردەن تازارتۋ ءۇشىن ولارعا قارسى گەنەرال-مايور برونەۆسكي باستاعان قول جۇمسالدى. وتريادتىڭ جولعا شىققانىن ەستىگەن زاماتتا قۇسبەگى تاشكەنتىنە زىتىپ كەتتى. بىراق ۇلىتاۋ تاۋىندا بەكىنىس سالىپ ونى قورعاۋعا مىڭ تاشكەنتتىكتى جانە بىرنەشە زەڭبىرەكتى قالدىرىپ كەتىپتى. گەنەرال برونەۆسكي بەكىنىستى، زەڭبىرەكتەرى مەن ادامدارىن  ەش قينالماي الىپ، ۇستالعان تاشكەنتتىكتەردى بەكىنىستى نىعايتۋعا جۇمىسقا سالادى دا، قازۋ جۇمىستار بىتكەن سوڭ ءبارىن دە قايىرىمدىلىق جاساپ قايتارىپ جىبەرەدى. بۇل ساتسىزدىكتەردەن كەيىن قۇسبەگى قازاق دالاسىن رەسەيدەن ءبولىپ الامىن دەگەن ارمانىنان باس تارتۋعا ءماجبۇر بولادى، بىراق جاۋىنگەرلىك قىزبالىعىن قويمادى. ول 1836 جىلى ۇلى ءجۇزدىڭ ولكەسىنە جورىققا شىعادى، ول جاقتا ورىستار جوق، سوندىقتان بۇل جورىعىم ءساتتى بولادى دەپ ويلاعان ەدى. شىنىندا دا ورىستاردى كەزدەستىرگەن جوق، بىراق بۇل جورىعى دا ءساتتى بولمادى، قۇسبەگى بۇل ساتسىزدىگىن قاسىندا ارقاشان ەرىپ جۇرگەن سارجاننىڭ ساتقىندىعى دەپ بار پالەنى سوعان اۋداردى. تاشكەنتتىڭ باسشىسىنا وسى ءبىر كۇدىكتى كۇمان تۋعان كۇننەن باستاپ سارجاننىڭ تاعدىرى شەشىلگەن بولاتىن. قۇسبەگى كەگىن ىشىنە جيناپ، ۇيىنە قايتىپ كەلگەنشە بىلدىرمەدى. سەبەبى باسىم كوپشىلىگى قازاقتاردان تۇراتىن وتريادتا سارجاندى قولداۋشىلار كوپ بولاتىن. قۇسبەگى سارجانعا جىلى مەيىرباندىق ءبىلدىرۋىن توقتاتپادى، جۇبى جازىلمادى، اقىلىن تىڭداپ وتىردى، كۇزدە ەكەۋى تاشكەنتكە بۇرىنعى دوستار ەسەبىندە ورالدى. ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ قۇسبەگى سارجاندى كەشكى اسقا شاقىرىپ، داستارحان باسىندا دوستىق اڭگىمەنى كۇرت تىيعان قۇسبەگى وعان «سەن ساتقىنسىڭ» دەپ ايىپ تاعىپ، سول ءۇشىن ولەر شاعىڭ كەلدى دەپ حابارلايدى. جاسالعان بەلگى بويىنشا جەندەتتەر كىرىپ كەلىپ سارجاندى، ءىنىسى ەسەنگەلدىنى جانە ۇلكەن ۇلى ەرجاندى  شاۋىپ ولتىرەدى. سارجاننىڭ ءىنىسى كەنەسارىنى زىندانعا سالادى. ابىلاي حاننىڭ ۇلى قاسىم شال ول كەزدە ءوز اۋىلىمەن جانە ۇلدارىمەن ۇلى تورعاي وزەنىنىڭ بويىندا كوشىپ جۇرگەن بولاتىن. كوپ ۇزاماي قوقان حانى ءوزى جاقسى كورەتىن لاشكەردىڭ ءوز بەتىنشە قازاق دالاسىنا جورىق جاساۋى رەسەيدىڭ قوقاننان كەك الۋىنا اكەپ سوعادى دەپ قورقىپ، لاشكەردى ورنىنان الىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا يۋلداش مولدانى داتقا ەتىپ تاعايىندايدى.

سارجاندى ءولتىرىپ ودان ءوز كەگىن العان قۇسبەگى لاشكەردىڭ بۇل ارەكەتى بۇكىل تاشكەنت ءۇشىن ءتيىمسىز سالداردى تۋعىزدى. تاشكەنتتىڭ توڭىرەگىندە كوپتەگەن قازاق بولىستارىنىڭ تۇرعىندارى كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن. ولار باسقارۋشىعا قوماقتى زەكەت تولەيتىن، بۇل زەكەت تاشكەنتتىڭ باسقارۋشىسىنىڭ قازىناسىن تولتىراتىن تابىستىڭ باستى بولىگى ەدى. تاشكەنتتىك قازاقتار اتاقتى ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى سانالاتىن قاسىم حاننىڭ وتباسىنا وتە جاقىن بولاتىن. سوندىقتان دا سارجاننىڭ ءولىمى ولاردى قاتتى دۇرلىكتىردى. ولاردى ءبىر جاعىنان تىنىشتاندىرۋ، ەكىنشى جاعىنان ولاردىڭ كوشىپ كەتىپ قالۋىن توقتاتۋ ماقساتىندا تاشكەنتتىڭ جاڭا داتقاسى قاسىممەن دوستاسۋعا بەل بايلادى. بۇل ماقساتتا ول كەنەسارى قاسىمۇلىن زىنداننان بوساتىپ، مول سىيلىقتار تارتۋ ەتىپ اكەسىنە جىبەرەدى جانە اكەسىنە دوستىق دۇعاي سالەم جولداپ، ەكى ۇلى مەن نەمەرەسىنىڭ ءولىمى ءۇشىن وتەم تولەيتىنىن حابارلايدى. تاشكەنتتىڭ ەڭ اتاقتى ادامدارىنىڭ ءبىرىن كەنەسارىنىڭ قاسىنا قوسىپ قاسىم ابىلايحانۇلىنان جاۋاپ اكەلۋدى تاپسىرادى.

سارجان – قاسىمنىڭ سۇيىكتى بالاسى ەدى. بالاسىنىڭ ولگەنى جايلى قايعىلى حاباردى ەستىگەن شال ومىردەن تورىعىپ كەتتى. قاسىنداعىلار بۇل قايعىنى شال كوتەرە الماس دەپ ويلادى. ەندى ءتىرى كەزىندە كورمەسپىن دەگەن كەنەسارىنىڭ امان كەلگەنىنە جۇبانعان بولسا كەرەك. تاشكەنتتەن كەلگەن كىسىگە «بالالارىم مەن نەمەرەمنىڭ ولىمىنە كىنالى دەپ قۇسبەگى لاشكەردى سانايتىندىعىن» ايتقان، كەك قايتارۋعا كارىمىن، قۇدايدىڭ ءوزى  جازىقسىزداردىڭ قانىن توككەن قۇسبەگى لاشكەرگە جازاسىن بەرىپ قوقان حانىنىڭ مەيىرىمىنەن تايدىردى. تاعى قوسارىم، «تاشكەنتكە ورالىپ جاڭا باسقارۋشىمەن دوستىق شارتقا وتىرۋعا دايىنمىن، مارتەبەسىن كوتەرمەلەۋ ءۇشىن قالانىڭ ارداقتى ادامدارى شۋ وزەنىنىڭ بويىنان الدىنان شىعىپ كۇتىپ السىن» دەپ حابار قايتارادى.

سول زاماتتا تاشكەندىك ەلشى يۋلداش مولداعا دوستاسۋ جونىندەگى قۋانىشتى حاباردى الىپ كەتەدى دە، بۇل كەزدە قاسىم حاننىڭ اۋىلدارى تاشكەنت باعىتىندا كوشىن شۋ وزەنىنە قاراي تۇزەيدى.  يۋلداش داتقا شالدىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋعا كوپ ويلانبايدى، ازيالىق ەتيكەت بويىنشا، سالتاناتتى كەزدەسۋلەر مەن شىعارىپ سالۋ ءداستۇرى بويىنشا مۇنداي سالت-ءداستۇر ەجەلدەن قالىپتاسقان جاعداي بولىپ سانالادى. شۋ وزەنى تاشكەنتتەن 200 شاقىرىم جەردە، قوناقتىڭ اتى نەعۇرلىم جەر جارعان سايىن سوعۇرلىم الىستان كۇتىپ، الىسقا شىعارىپ سالادى. تاشكەنتتەن شىققان 40 ادام شۋعا اتتانىپ سول جەردە قاسىمدى كەزدەستىرەدى. شال ولاردى جاقسى قارسى الادى; بالالارى مەن نەمەرەسىنىڭ ولىمىنە وكسىپ جىلاپ الادى، بىراق بۇرىنعى ايتقان ءسوزىن، لاشكەر قۇسبەگى تاشكەنتتەن كەتىرىلگەن سوڭ ونىڭ ودان باسقا بۇل قالادا دۇشپانى جوق ەكەنىن تاعى ايتادى. داڭعازا ءسان-سالتاناتقا تولى داستارحان اسى، ءبىر بىرلەرىنە ايتقان ماقتاۋ جانە قۇتتىقتاۋ سوزدەر توگىلىپ توي ءتۇن ورتاسىنا دەيىن جالعاسىپ، ءبىر كەزدە تاشكەنتتىكتەر ۇزاق جول مەن دۋماندى داستارحاننان ابدەن شارشاپ دەمالۋعا جاتىپ بىردەن قاتتى ۇيقىعا كەتەدى. تىگىلگەن كيىز ۇيلەردى ءولى تىنىشتىق باسادى، تەك قاسىم عانا ۇيىقتاماعان. ءتۇن ورتاسىندا ول تولەڭگىتىنىڭ (قارۋلى نوكەر) قۇلاعىنا بىرنارسە دەپ سىبىرلادى. بىرنەشە مينۋتتاردان كەيىن جاقىن جەردەگى  قامىستىڭ اراسىنان ءبىر توپ قارۋلى كىسىلەر شىعىپ، ارتىنشا جاندارى ىشقىنعان تاشكەنتتىكتەردىڭ جان ايقايى قارات ءتۇندى قاقا جارادى. قازاقتاردىڭ ايبالتاسى قوناقتاردىڭ ءتاتتى ۇيقىسىن بۇزىپ ولاردى قايتادان ۇيىقتاۋعا، ەندى ماڭگى ۇيقىعا اتتاندىرادى. ولاردىڭ تەك بىرەۋىن عانا ءتىرى قالدىرادى. قاسىم ونى  قۇلاعى مەن مۇرنىن كەستىرىپ  تاشكەنتكە قايتارادى دا: «ايتا بار باسقارۋشىڭا، مەن ءوز بالالارىم مەن نەمەرەمنىڭ ءولىمى ءۇشىن تاشكەنتتىكتەردەن كەك الۋدى توقتاتپايمىن، كەك الۋدى ۇرپاعىما تاپسىرىپ كەتەمىن» دەيدى. وسىلاي دەپ اسىعىس تۇردە  اۋىلدارىن تاشكەنتتەن جىراق سولتۇستىك جاققا كوشىرىپ الىپ كەتەدى.

مىنە، وسىلاي قاسىمداردىڭ وتباسىن تاشكەنتتىڭ باسقارۋشىسىمەن بايلانىستىرعان بارلىق قاتىناستار ءۇزىلدى. كەلەسى 1837 جىلى كەنەسارى قاسىمۇلى كىشى ءجۇزدىڭ ىشىنەن ۇلكەن اسكەر جيناپ، ءسىبىر ۆەدومستۆوسىنا باعىناتىن قازاق دالاسىنا شابۋىل جاسادى. قازاق سۇلتاندارىنىڭ كوپشىلىگىمەن تۋىسقاندىق بايلانىستارىن پايدالانىپ ول ءوز جاعىنا بىرنەشە بولىستى قاراتا ءبىلدى.  بىراق وعان قارسى جىبەرىلگەن وتريادتاردان بىرنەشە اۋىر سوققى كورىپ جەڭىلگەن سوڭ سودىرلار ءوز وكرۋگتەرىنە قايتۋعا ءماجبۇر بولدى،  ولارعا مارتەبەلى پاتشامىز كەشىرىم جاسادى. بىراق، كەنەسارى ىنىلەرىمەن بىرگە دالانىڭ الىس ايماقتارىندا بۇرىنعى قاراقشىلىق قىزمەتىن جاساي بەردى. ونىڭ جان-جاققا جىبەرگەن سودىرلارىن ۇستاۋ ءۇشىن، بەيبىت حالىقتى توناۋدان قورعاۋ ماقساتىندا قازاق دالاسىنا ءار جازدا كازاكتاردىڭ وتريادتارى جىبەرىلىپ تۇردى. وسىنداي وتريادتىڭ بىرىنە مەن 184.. جىلى قوسىلىپ ساپارعا شىقتىم.

اقمولا وبلىسى، بۇقار امىرلىگى، قازاق دالاسى، قىتاي جوڭعارياسى، قىتاي تۇركىستانى، قوقان حاندىعى، سەميپالاتينسك وبلىسى، حيۋا حاندىعى، 18-عاسىر، 1801-1825, 1826-1850, قارقارالى، ومبى، پەتروپاۆل، سەميپالاتينسك (سەمەي), تاشكەنت، اكىمشىلىك باسقارماسى، بارىمتا (الامان), قاراقشىلىق، سوعىستار (تۇركىستان جورىعى، كوتەرىلىستەر (بۇلىكتەر) بۇلىكشىلىك، قالالار (بەكىنىستەر), قازاقستاننىڭ تاريحى، وزبەكستاننىڭ تاريحى، قازاقتار، ءولىم جازاسى، ازاپتاۋلار، مونعولدار، باتىس قالماقتارى، قۇلدار، اتا-مەكەن جازبالارى، پارسىلار، اق پاتشانىڭ قول استىندا، باسقارۋشىلار، ءادىل سوت، ورىستار، ۋسلار پەتر كارلوۆيچ.

(جالعاسى بار)

ورىس تىلىنەن اۋدارعان ساعات ءجۇسىپ

Abai.kz