ەل ءىشىنىڭ اقى الىسىپ، اقى بەرىسىپ جاتقان سەزى ەدى. مۇنى وتكىزۋگە سەمەيدەن لوسوۆسكي دەگەن ۋەز كەلىپ ەدى. سول ءبىر ءىسىمدى جاقتىرماي، مەنى ەل كىسىلەرىنىڭ ورتاسىندا تۇرعانىمدا، ستراجنيكتەرىن (اتارمان) جىبەرىپ، جازالاماقشى بولدى. الگىلەر ەرىككە قويماي اكەتىپ بارا جاتقان سوڭ، قاسىمدا ەرىپ جۇرگەن ولەڭشى جىگىتتەرىم بار ەدى، سولاردىڭ بىرەۋىنەن ابايعا ءبىر اۋىز ولەڭمەن سالەم ايتىپ جىبەردىم. ول كەزدە ءان سالىپ، ولەڭ ايتاتۇعىم، قاسىمداعى جولداستارىم دا سوندايدى ادەت قىلاتىن.

ۋەزگە اكەلگەن سوڭ اباي كەلدى دە «جازىعى نە؟» دەپ ءىستىڭ ءجونىن سۇرادى. سودان كەيىن لوسوۆسكي: «بۇعان بىرەۋ باسشىلىق ەتىپ، تاربيەسىنە الماسا، مىنا ەلدىڭ ورتاسىندا ارىزقوي، پالەقۇمار بولىپ بۇزىلعالى جۇرگەن ادام. سەن تاربيەگە الىپ، مىندەتتى بولىپ تۇزەتەمىن دەسەڭ، بەرەم. ايتپەسە، جازاعا ۇشىرايتىن ءىسى بار»، - دەدى.

اباي ماعان كەپىل بولىپ الىپ شىقتى، وسىدان كەيىن ابايدىڭ جولداسى بولدىم. جاڭاعى وقيعا 1880 جىلداردىڭ شاماسىندا بولىپ ەدى. سونان كەيىن قىس بولسىن، جاز بولسىن، اباي ەل ارالاسا قاسىندا ءجۇرىپ كەلىپ، ءبىر ارەدىك تولاس بولعاندا ءوز ۇيىمە ءبىر جۇما، كوپ بولسا، ون كۇنگە رۇقسات الىپ كەلىپ، ارتىنان قايتا بارامىن.

ءوزى بىرەۋگە ۇزاق اڭگىمە، ۇزاق جىر سياقتى نارسەلەردى ايتقىزعاندا ەشۋاقىتتا باسقا بوتەن نارسەلەرگە اۋماي، تازا كوڭىلمەن، ۇلكەن ىقىلاسپەن تىڭدايتىن جانە ارقاشان سوندايدى تىڭداپ بولعان سوڭ ماعىناسى مەن ءمانىن ۇعىندىرىپ سىن ايتاتىن...

ەل ءىشىنىڭ اقى الىسىپ، اقى بەرىسىپ جاتقان سەزى ەدى. مۇنى وتكىزۋگە سەمەيدەن لوسوۆسكي دەگەن ۋەز كەلىپ ەدى. سول ءبىر ءىسىمدى جاقتىرماي، مەنى ەل كىسىلەرىنىڭ ورتاسىندا تۇرعانىمدا، ستراجنيكتەرىن (اتارمان) جىبەرىپ، جازالاماقشى بولدى. الگىلەر ەرىككە قويماي اكەتىپ بارا جاتقان سوڭ، قاسىمدا ەرىپ جۇرگەن ولەڭشى جىگىتتەرىم بار ەدى، سولاردىڭ بىرەۋىنەن ابايعا ءبىر اۋىز ولەڭمەن سالەم ايتىپ جىبەردىم. ول كەزدە ءان سالىپ، ولەڭ ايتاتۇعىم، قاسىمداعى جولداستارىم دا سوندايدى ادەت قىلاتىن.

ۋەزگە اكەلگەن سوڭ اباي كەلدى دە «جازىعى نە؟» دەپ ءىستىڭ ءجونىن سۇرادى. سودان كەيىن لوسوۆسكي: «بۇعان بىرەۋ باسشىلىق ەتىپ، تاربيەسىنە الماسا، مىنا ەلدىڭ ورتاسىندا ارىزقوي، پالەقۇمار بولىپ بۇزىلعالى جۇرگەن ادام. سەن تاربيەگە الىپ، مىندەتتى بولىپ تۇزەتەمىن دەسەڭ، بەرەم. ايتپەسە، جازاعا ۇشىرايتىن ءىسى بار»، - دەدى.

اباي ماعان كەپىل بولىپ الىپ شىقتى، وسىدان كەيىن ابايدىڭ جولداسى بولدىم. جاڭاعى وقيعا 1880 جىلداردىڭ شاماسىندا بولىپ ەدى. سونان كەيىن قىس بولسىن، جاز بولسىن، اباي ەل ارالاسا قاسىندا ءجۇرىپ كەلىپ، ءبىر ارەدىك تولاس بولعاندا ءوز ۇيىمە ءبىر جۇما، كوپ بولسا، ون كۇنگە رۇقسات الىپ كەلىپ، ارتىنان قايتا بارامىن.

ءوزى بىرەۋگە ۇزاق اڭگىمە، ۇزاق جىر سياقتى نارسەلەردى ايتقىزعاندا ەشۋاقىتتا باسقا بوتەن نارسەلەرگە اۋماي، تازا كوڭىلمەن، ۇلكەن ىقىلاسپەن تىڭدايتىن جانە ارقاشان سوندايدى تىڭداپ بولعان سوڭ ماعىناسى مەن ءمانىن ۇعىندىرىپ سىن ايتاتىن...

اباي اقىندىق تۋرالى سويلەگەندە: «ول - قۋات، تابيعات سىيى، قۇداي سىيى، - دەپ قۇرمەتپەن سويلەپ، - اقىندىق شابىتى شىن كەلگەندە ادامدى قايتا تۋدىرىپ جىبەرەدى. ول كەلگەندە جاي، جابايى ادام بولمايدى»، - دەيتىن.

اباي ەل ورتاسىندا ولەڭ شىعارىپ جۇرەتىن اقىنمىن دەگەن جىگىتتەردىڭ كەيبىرەۋلەرىنە كەزدەسكەندە، سولاردىڭ ءوز جاندارىنان شىعارعان ولەڭدەرىن ايتقىزىپ تىڭدايتىن. بىراق، ول اقىندار وزىنە ولەڭ شىعارىپ ايتسىن، باسقانى ولەڭ قىلسىن، سوزدەرىن جاي تىڭداعانى بولماسا، ولەڭدەرىنە وراي ولەڭ ايتىپ، ايتىسقا كىرىسپەيتىن.

ولەڭ ايتقىش جىگىتتەردىڭ سوزدەرىندە ءنار جۇعىن، بولماسا ءدامدى ءسوزىن كورىپ ىرزا بولسا، وندايلاردىڭ ولەڭدى كوبىرەك ايتقانىن تىلەيتىن. كەيبىرەۋلەرىنە ولەڭ قىلارلىق تاقىرىپتى دا بەرەتىن.

ابايدىڭ ءومىر بويعى ادەتى، بىرەۋ وزىنە كەلسە، كەلگەن جەردەن «جۇمىسىڭ نە؟» دەپ سۇرايدى دا، سول ارادا شارۋاسىن ءبىتىرىپ، سودان كەيىن ءوزىنىڭ اڭگىمەسىنە كوشەدى. العاش سۇراعان جەردە شاپشاڭ ايتىپ جىبەرگەن كىسى بولسا، ىرزا بولىپ قالادى. باسىندا ايتپاي، ارتىنان «پالەنىم بار ەدى» دەگەنگە اشۋلانىپ قالاتىن. كەيدە «باعانا نەگە ايتپادىڭ» دەپ ۇرسىپ، تىڭداماي دا قوياتىن.

ۇدايى جولداس بولعان ۋاقىتىمدا كوپ بايقاعان ءبىر نارسەم بار: ورىس بولسىن، قازاق بولسىن، جاقسى، جامان بولسىن، ارقاشان مىنەزىندە بوياما بولماي، شىنىمەن كەلگەن كىسىنى جاقتىرۋشى ەدى. بو­يىن باعىپ، قىمتىرىلىپ، پالەن كورىنەم، تۇلەن كورىنەم دەپ قولدان ءپىشىپ جاسايتىن مىنەزدى كورە باستاسا، قىتىعىنا تيگەندەي جاقتىرماي قالاتىن.

وندايدى كەكەتىپ، مىسقىل قىلىپ، قالجىڭمەن ولەڭ ايتىپ جىبەرەتىن. قالجىڭ ولەڭدەرىنىڭ كوبى ماڭىنداعى جۇرتتىڭ وسىنداي مىنەزدەرىنەن تۋادى.

ءبىر كۇنى وسىندايدىڭ تۇسىندا ءوزىمدى دە ولەڭ قىلدى. ەل ءىشىنىڭ ءبىر توبىنان كەلە جاتىر ەدىك، جولدا بىرەر ءسوز، بىرەر مىنەزىمدى ابايدىڭ جاقتىرماي قالعانىن سەزدىم. اۋىلعا جاقىنداعاندا اباي بىزدەن وزىپ كەتىپ ەدى. ۇيگە كەلسەم، قولىنا ءبىر تاباق اق قاعاز بەن قارىنداشتى الىپ ولەڭ جازىپ جاتىر ەكەن. «نە قىلسا دا، ءوزىمدى ولەڭ قىلىپ جاتىر-اۋ» دەپ، ىشىمە سەزىك كىرىپ، قاسىنا جەتىپ كەلىپ ەدىم، مىنا ولەڭدى وقىپ قويا بەردى:

بۇرالىپ تۇرىپ،

بۋىنى قۇرىپ،

قيسايتا تارتىپ مۇرىنىن;

اسەمسىپ، ءسانسىپ،

بىلگەنسىپ، ءبالسىپ،

ءار نارسەنىڭ ورىنىن.

كەرەناۋ كەردەڭ، ءبىر كەرىم،

جاقپايدى ماعان سول جەرىڭ، - دەپ ءوزىمدى ولەڭ قىلىپ قويىپتى. سودان سوڭ جالىنىپ وتىرىپ سۇراپ الدىم دا، جىرتىپ تاس­تادىم. ولەڭىن وزىمنەن باسقا ەشكىم بىلگەن جوق. سول ءبىر وقىپ شىققاندا ەسىمدە قالعانى وسى.

جالپى، ومىرىندەگى مۇرات قىلعان قيالى - ادىلشىلدىك پەن دۇرىستىق، شىندىق بولعاندىقتان، ورىستا دوس كورەتىن كىسىلەرى سول كەزدە وزىمەن جاقىن تانىس بولىپ جۇرگەن حالىقشىل سوتسياليستەر بولاتىن دا، قازاقتاعى دوسى وتىرىگى جوق، شىنشىل كىسى بولاتىن.

وتىرىك ايتپاي، شىنىن ايتاتىن بولسا، مال ۇرلايتىن ۇرى بولسا دا ءسۇيۋشى ەدى. ۇرىدان الاتىن پاراسى - شىنىن ايتقانى. اباي شىندىققا، دۇرىستىققا قۇمارلىعى جولىنداعى ەلدەن ەرەكشە مىنەزىنىڭ بارلىعىن بيلىكتە انىق كورسەتىپ ءجۇردى. بيلىككە كەلگەندە ابايداي ءادىل، تازا، دۇرىستىعى كۇشتى ءبيدى توبىقتى ءىشى بۇرىن-سوڭدى زاماننىڭ قايسىسىندا بولسا دا كورگەن جوق دەپ ايتا الامىن.

بيلىكتە ادىلدىكپەن قاتار، وسىمەن ەگىز سياقتى ءبىر مىنەزى: ابايدىڭ ەرەكشە مىرزالىعى، جومارتتىعى، دۇنيەقور ەمەستىگى بولاتىن. جاقىن ماڭايداعى ەلدە ءوزى اتاعىن ەسىتكەن اتىشۋلى جۇيرىك ات، قىران قۇس، العىر يت سياقتى ساۋىق اسپاپتارى بولسا، اباي قالاپ تا الادى. قىزىققانى كەدەيدىكى بولسا، ساتىپ تا الادى. ءبىر جازدا بەس تۇيە بەرىپ، ءبىر بايگە ات الىپ، بەس قۇلىندى بيە بەرىپ، ەكىنشى بايگە ات العانىن كوردىم. سولاردىڭ ەكەۋىن دە سۇراعان ەكى كىسىگە ءوزى قىزىقتاماستان بەرىپ جىبەردى. وسى كۇنگە شەيىن توبىقتى ءىشى «ءبىر دوسىڭنان قىزىعىپ قالاپ، بۇلداپ العان جاقسىڭدى ۇيىڭە جەتكىزبەي، ءبىر جاقسى كورگەن ادامىڭ الىپ كەتسە، سودان قىزىق نە بار دەپ ابايدى ايتپاپ پا ەدى؟» دەپ اڭىز قىلىسادى.

ءوزى شارۋا باسقارىپ، قىردا مالدىڭ سانىن، قالادا پۇلدىڭ سانىن ەسكەرگەن ەمەس. قىر شارۋاسىندا ەسكەرسە، جىلقىنى عانا ەسكەرىپ، جاقسىدان ايعىر سالىپ، تەسە ءمىنىلىپ، ەر باتىپ كەتكەن ارىعى بولسا، سول جاعىن عانا ەسكەرەتىن. جالپى، مالىنا ەڭبەكاقىسىن تولىق قىلىپ بەرىپ، مىقتى مالشى سالۋدى ەسكەرەتىن، وسىدان باسقا اۋىل شارۋاسىندا ىستەيتىن قامى بولماۋشى ەدى. قالادا بولعان ۋاقىتتا اقشاسىنىڭ بارلىعىن قاسىنداعى اتقوسشى جىگىت ۇستايدى. ودان «قانشا قالدى، نە ۇستادىڭ» دەپ سۇرامايتىن. جالعىز-اق «ءبىتىپ قالدى» دەگەندە عانا، تىڭنان اقشا تاۋىپ، تاعى قالتاسىنا سالىپ بەرەدى دە وتىرادى.

اۋىلى قىسى-جازى قوناقشىل، ءاردايىم كۇندىز-ءتۇنى باسىپ جاتقان نەشە الۋان كىسى بولادى. سولاردىڭ ىشىندە «ابايدىڭ تۇستىگىنەن جەيمىز» دەپ اس اڭدىپ كەلەتىن كەدەي-كەپشىكپەن بىرگە، ەل-ەلدىڭ باستى ادامدارى، ەرتەكشى، قۇسبەگى، دومبىراشى، ءانشى نە بولماسا توعىزقۇمالاق، دويبى ويناعىش ويىنشىلارى دا جاتادى.

اباي قىستىگۇنى بوس ۋاقىتتارىنىڭ ءبىرتالايىندا ءوزى وقىپ العان رومانداردى كەيدە ەرتەك قىلىپ ماڭىنداعى جۇرتپەن بىرگە، اسىرەسە، ءوزىنىڭ ۇدايى قاسىندا بولاتىن ەرتەكشىسى بايماعامبەتكە ايتىپ بەرەتىن. بايماعامبەت ورىس روماندارىن ءبىر ايتقاننان جاڭىلماي ۇعادى. ىشىندەگى ەۋروپاشا اتتاردى دا قايتا سۇرامايدى. سودان كەيىن بىرنەشە كۇندەر وتكەندە، ءوزى ايتىپ بەرگەن ەرتەكتەرىن بايماعامبەتكە قايتا ايتقىزادى دا، ەشنارسەگە الاڭداماستان، بولىنبەستەن قايتا تۇگەل تىڭداپ شىعادى.

اباي قىردىڭ توعىزقۇمالاق، دويبى سياقتى ويىندارىنا كوپ ۋاقىت بولەتىن. اسىرەسە، كوپ سالىنىپ وينايتىنى توعىزقۇمالاق بولۋشى ەدى. اباي توبىقتىنىڭ ءىرى ويىنشىلارىن جيىپ، كوپ كۇندەر باس الماي ويناپ جاتادى. ارتىنان ويىن تارقاپ، الگى كىسىلەر قايتاتىن بولعاندا داۋلەتى از، ناشارلارىنا سوعىمدىق تاي، تايىنشا، قوي، كيىم سياقتى نارسەلەر بەرىپ قايىرادى. وسى سياقتى ەل ورتاسىنىڭ كوڭىلدى الاڭ قىلىپ، از بولسا سەرگىتەتىن قىزىق ساۋىقتارىنىڭ بارلىعىن دا اباي مولىنان كورىپ، تولىق قىزىقتادى.

وسى رەتتە اڭشىلىق قۇرۋ، بايگەگە ات اپارىپ قوسۋ، پالۋان اپارىپ كۇرەستىرۋ، قارشىعا، لاشىن سالعىزۋ، جۇيرىك ات پەن مىقتى جىگىت ساقتاپ  قاسقىر سوققىزۋ، اقىن، ءانشى، كۇيشىنى ساقتاپ ونەردى قىزىقتاۋ سياقتىنىڭ بارلىعىن ءوزى دە كوردى، بالا-ىنىلەرىنە دە تولىق كورسەتتى. وسىنداي كوپ ادەتتەرى ماڭايىنىڭ بارلىعىنا ۇلگى بولىپ جايىلدى.

اڭشىلىقتى جاسىندا ىستەگەن. ول كەزدە شىڭعىستىڭ قىس بويى ەلسىز قالاتىن سىرتىندا بۇعى، ارقار، كيىك، تۇلكى بولادى. اباي جاقسى قۇسبەگى، مەرگەندەرمەن، اڭشىلارمەن قوستاپ شىعىپ، بىرنەشە ۇيمەن، كوپ سوعىم، سويىسپەن بارىپ، ءبىر اي، ەكى اي ءجۇرىپ قايتادى. بەرىرەك كەلگەندە اڭشىلىقتى قويىپ، جوعارىدا سانالعان وزگە ءتۇرلى ساۋىقتارعا كوبىرەك اۋىس­تى. بىراق، بۇل ىستەرىنىڭ قايسىسى بولسا دا، ابايدىڭ جالپى تىڭداۋشىعا ايتىپ وتىراتىن وسيەت ۇگىتىنە، كەلەلى ماجىلىسىنە، كىتاپ وقىپ ءبىلىم تابۋىنا كوپ بوگەتى بولعان جوق. وسى ايتىلعانداردىڭ بارلىعىنا بوگەت بولاتىن نارسە بولسا، ول ەل ءسوزى، ەل تارتىسى بولدى.

اباي شىن ماعىناسىنداعى مۇسىلمان ەدى. بىراق مۇسىلمانشىلىعى مولدا، قوجا ايتىپ جۇرگەن سىرتى سوپى مۇسىلماندىق ەمەس، ۇلكەن سىنمەن قاراپ، ءدىننىڭ نەگىزىن، ماقسات-باعىتىن عانا الىپ، سونى اقيقات ءدىنى ەتىپ قولدانعان. ابايدىڭ ءدىنى مۇسىلمانشىلىقتىڭ ىشىندە وسىنداي جولمەن، ۇلكەن سىنمەن تابىلعان تازا اقىل ءدىن ەدى.

ونان سوڭ، جالپى مۇسىلمانشىلىق جولىنداعى ۇلكەن عۇلامالار جازعان ءىرى سوزدەردىڭ بارلىعىن دا بىلەتىن. ءوز تۇسىنداعى مولدالاردىڭ قايسىسىمەن بولسا دا قاتار تۇسەرلىك ماعلۇماتى بار-دى...

سەمەي قالاسىنداعى قازاق، تاتار مولدالارىنىڭ بارلىعى دا ابايدىڭ ءدىن ماسەلەسىنە ابدەن جەتىك ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، بۇل كىسىنى ءوز زامانىنىڭ عۇلاماسى سياقتى كورگەن.

ءبىر جىلدارى سەمەيگە ميسسيونەر دەگەن كىسى كەلىپ، مۇسىلمان ءدىنىن قورعاۋشى مولدا يمامدارمەن سويلەسەمىن دەپ ىزدەگەندە، سەمەي قالاسىنداعى مۇسىلمان وقىمىستىلارىنىڭ بارلىعى ءبىراۋىزدان ابايدى سايلاپ شىعارادى.

بىراق، سەرگەيدىڭ نە ماقساتپەن سويلەسەمىن دەگەنىن قالا مولدالارى شالا ۇعىنىپ، الىپ قاشتىمەن ۇلعايتىپ جىبەرىپ، ەلدى دە ۇركىتىپ، وزدەرى دە بوسقا ۇرىككەن عوي.  اباي بارعاندا سەرگەي ءدىن جايىندا تالاس جاساماي، بىرەر نارسەلەردى سۇراپ جانە ارتىنان جاي اڭگىمەگە كەتسە كەرەك. بۇل ماجىلىستە اباي ءدىن جايىنان قانشالىق سويلەسىپ، قانشا تالاستى، ول اراسىن  مەن تولىق بىلمەيمىن. بىراق، ارتىنان ابايدىڭ وزىنەن سۇراعاندا ازىن-اۋلاق ايتقانى: «سەرگەيدىڭ: «مۇسىلمان دىنىنشە قۇداي كۇش يەسى، قورقىتۋشى، سوندىقتان، قۇداي جولىنداعى قۇلشىلىق، تازالىق، اقتىق بارلىعى دا قورقۋدان تۋاتىن سياقتى» دەگەنىنە، اباي: «ءبىزدىڭ قۇداي - «راحىمان، راحيم» قۋات قانا يەسى ەمەس، راحىم دا قىلۋشى. قۋاتى قارا كۇش باستاعان قۋات ەمەس. ماحابباتى بار قۋات; اكە مەن بالانىڭ اراسى سياقتى اكەشە ءسۇيۋشى يە»، - دەگەن ەكەن.

سودان كەيىن اباي حريستيان ءدىنىنىڭ نانىمى بويىنشا «ءۇش ءجۇزدى قۇداي» دەگەن ۇعىمعا قارسى داۋ ايتادى. «بىرلىگىنە ءۇش ءجۇزدى بولۋ سىيا ما، سول ءۇش سيپات ءبىر جۇزىندە بولسا، قۇدايلىعىنا كوپ بولا ما؟» دەسە كەرەك. بۇل ءماجىلىس تۋرالى تاعى دا ءبىر ەسىمدە قالعان نارسە: سەرگەيدىڭ قاسىندا سەمەيدىڭ كوپ پوپتارى بار ەكەن. سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءبىر ارەدىكتە مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ۇساق ماسەلەلەرى تۋرالى ابايمەن داۋلاسقىسى كەلسە كەرەك. سوندا سەرگەي: «سەندەر قويىڭدار، ىبىرايىم قۇنانباەۆ سەندەردىڭ ءتىسىڭ باتاتىن كىسى ەمەس»، - دەگەن ەكەن...

نەگىزى، ابايدىڭ كوپ ناسيحاتىنىڭ تۇپقازىعى: ادامشىلىق، اقتىق ادىلەت بولاتىن...