كۇرەجول بويىندا بايلاۋلى تۇرعان تۇيە. قاراعاندى وبلىسى شەت اۋدانى.
كۇن باتىپ، قاس قارايعان شاقتا 650 شاقىرىمدى ارتقا تاستاعان ءبىز بالقاش قالاسىنا دا كەلىپ جەتتىك. قالانى جان-جاقتى تانۋ ءۇشىن كەلەسى كۇنى ءىس-ساپارىمىزدى قالالىق ولكەتانۋ مۋزەيىن ارالاۋدان باستادىق. وندا ءبىزدى عىلىمي قىزمەتكەر مەرۋەرت اعىلباەۆا قارسى الىپ، ايماق تاريحى، مادەنيەتى مەن جەرگىلىكتى تۇلعالار تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى اڭگىمەلەپ بەردى.
قازاقستان بويىنشا بالقاش ءوڭىرى قولا ءداۋىرى ەسكەرتكىشتەرىنە، جان-جانۋارلار مەن قورىمدارعا باي. مۇنداعى قىش-قۇمىرا، بالبال تاس، ءحى-ءحىى عاسىرلاردا پايدالانىلعان دۋلىعا، ساۋىتتار مەن ساياقتان تابىلعان تاڭبالى تاستار مۋزەيدىڭ ەڭ قۇندى جادىگەرى بولىپ تابىلادى.
بالقاشتىڭ سولتۇستىك-باتىس ءوڭىرى مىس، التىن، كۇمىس سەكىلدى قۇندى مەتالدارعا دا باي بولعاندىقتان ءوندىرىس ورىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى ايماقتا شوعىرلانعان. 1967 جىلى بالقاشتاعى كەن بايىتۋ كومبيناتىندا وندىرىلگەن مىس لوندوندا وتكەن ءتۇستى مەتالدار بيرجاسىندا ەڭ تازا مەتالل رەتىندە تىركەلگەن.
مىنا مەتالل قۇيمالارى قالا مەن كومبيناتتىڭ ءار جىلدارداعى مەرەيتويى قارساڭىندا شىعارىلىپتى. ال التىن مەن كۇمىس 1997 جىلدان باستاپ وندىرىلە باستاعان.
1928 جىلى بالقاش قالاسىنان 12 شاقىرىم جەردەن اشىلعان قوڭىرات، ودان كەيىنگى جىلدارى تابىلعان ساياق پەن شاتىركول سەكىلدى كەن ورىندارى ءالى كۇنگە دەيىن كومبيناتتىڭ نەگىزگى شيكىزات بازاسى بولىپ تابىلادى. ءبىر كەزدە بۇندا 12 مىڭعا دەيىن ادام جۇمىس ىستەگەن. بۇگىندە كومبينات ونىمدەرى سىم، بۋما نەمەسە پاراقشا تۇرىندە وننان استام ەلگە ەكسپورتقا شىعارىلادى. سونداي-اق 1950 جىلدان بەرى قالادا جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى (جەو) جۇمىس ىستەپ كەلەدى.
بالقاش قالاسىنىڭ ورتالىعى. بيىل 11 ساۋىردە 80 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتكەلى وتىرعان بالقاش قالاسىندا 75 مىڭعا جۋىق ادام تۇرادى.
«كولدىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان مۇنداي ءوندىرىس ورىندارى قالانىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن بولەك، اۋا باسسەينى مەن كول ەكولوگياسىنا دا تىكەلەي اسەرى بار. ماسەلەن، بالقاشتىڭ اۋاسى ەل بويىنشا ەڭ لاس سانالادى. بالقاش قالاسىنىڭ ەرەكشەلىگى ونداعى جەلدىڭ باعىتى ءبىر تاۋلىكتە 360 گرادۋسقا اينالا سوعىپ تۇرادى، ونى ءوندىرىس ورىندارىنان شىققان تۇتىنگە قاراپ تا بايقاۋعا بولادى، – دەيدى قاراعاندى وبلىستىق ەكولوگيالىق باقىلاۋ دەپارتامەنتىنە قاراستى مەكەمەدە 35 جىل بويى ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەگەن ەكولوگيا ينسپەكتورى، بۇگىندە زەينەتكەر رىمگۇل ماشۇربەكوۆا. – بالقاش كولىندەگى اپاتتى جاعدايعا بىرنەشە رەت كۋا بولدىم. ونىڭ العاشقىسى ادامي فاكتورلاردان بولسا، ەكىنشىسى تابيعي اپات ساناتىنا جاتقىزىلادى».
كەز كەلگەن ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ جۇمىس ىستەپ تۇرعانى ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا پايداسى زور. الايدا تۇرعىندارىنىڭ تىنىس جولدارى تارىلتىپ، دەنساۋلىقتارىنا ۋلى ءتۇتىننىڭ كەلتىرەر زالالى كوپ بولىپ تۇر.
رىمگۇل اپاي العاشقى اپاتتى جاعداي 1975 جىلى قالانىڭ تۇرمىستىق سۋلارىن (كارىز) ايدايتىن قۇبىردىڭ ىستەن شىعۋىنان بولعانىن جانە ول لاس سۋ كولگە قۇيىلعانىن ايتادى. وكىنىشكە وراي، ول كەزدە بولماعان قالانىڭ تۇرمىستىق سۋلارىن تازارتاتىن قوندىرعى ءالى كۇنگە دەيىن سالىنعان جوق.
ال، بالقاش جەو سالىنعاندا كاسىپورىن پايدالانعان جىلى سۋدى سۋىتۋعا ارنالعان ۇزىندىعى 2,5 شاقىرىمعا سوزىلاتىن اشىق قۇبىر قوسا سالىنعانىمەن بۇل لوتوكقا مىس زاۋىتىنان دا سۋ قۇيىلاتىن. سوعان بايلانىستى كەيبىر جىلدارى سۋدىڭ قۇرامىندا حيميالىق قوسپالاردىڭ مولشەرى كوبەيىپ، كول سۋىنىڭ تازالىعىنا ايتارلىقتاي كەرى اسەرىن تيگىزگەن ەدى. وسىنى ەسكەرگەن ەكولوگتار بۇل ماسەلەنى قايتا قايتا كوتەرە بەرگەننەن كەيىن، مىس زاۋىتىنىڭ سۋلارىن كولگە قۇيۋ 1989 جىلى مۇلدە توقتاتىلدى.
تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 1937-53 جىلدارى كولگە كەن-بايىتۋ فابريكاسىنان شىققان قۇم ارالاس سۋ توسقاۋىلسىز تىكەلەي قۇيىلىپ كەلگەن. 1953 جىلى بالقاش كەن-بايىتۋ كومبيناتى (بگمك) قالدىق قويماسىن ىسكە قوسقاندا، ول كەن بايىتۋ كەزىندە قۇممەن بىرگە شىعاتىن رەاگەنتتەرگە توسقاۋىل بولا الدى. ماسەلەنى قايتا-قايتا كوتەرۋ ارقىلى بگمك-نىڭ ءىس-شارالارىنىڭ ارقاسىندا 1990 جىلدارى كولگە كاسىپورىننان سۋ جىبەرۋ مۇلدەم توقتاتىلعانى بىلاي تۇرسىن، سۋ ارنايى جۇيەدەن ءوتىپ، فابريكاعا قايتا جىبەرىلەتىن بولدى.
قازىرگى تاڭدا، كولگە جەو-نان سۋ تاستالىنادى، ونى شەشۋگە تەحنيكالىق مۇمكىندىك جوق دەپ تۇسىندىرەدى كاسىپورىن.
ەكىنشى قاۋىپتى جاعداي 1986-87 جىلدارى بالقاش كولى تەڭىز دەڭگەيىنەن 341 مەترگە تومەندەپ كەتكەن ۋاقىتتا ورىن الدى. ول كەزدە سولتۇستىك بالقاشتاعى تۇز مولشەرى ءبىر ليتر سۋدا 1 گرامنان 2,5 گرامعا ارتىپ كەتىپ، كولدىڭ تىرشىلىگىنە ايتارلىقتاي قاۋىپ توندىرگەن. قازىر كول سۋى تەڭىز دەڭگەيىنەن 342 مەترگە جوعارىلاعاندىقتان جاعداي قالىپتى سانالادى.
ساپارىمىزدىڭ ءۇشىنشى كۇنى بالىقشىلاردىڭ قىس ايلارىنداعى تىرشىلىگىن ءوز كوزىمىزبەن كورۋ ماقساتىندا كۇن قىلاڭ بەرە بالقاشتان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي 90 شاقىرىم جەردەگى تاسارال اۋىلىنا جول تارتتىق. ەلدىمەكەنگە كىرە بەرىستە ءبىزدى اۋىل اكىمى ايان سمايلوۆتىڭ ءوزى قارسى الدى. اكىم ءوزى باسقارىپ وتىرعان اۋىلىنىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى، وتكەنى مەن كەتكەنىن بايانداپ، شەجىرەسى مەن تاريحى جايلى اڭگىمە ءوربىتتى.
«بۇل جەرگە قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ باس قولباسشىسى اعىباي قوڭىربايۇلىنىڭ اناسى قويسانا قىستاۋعا كەلىپ، «تاس كوپ ەكەن، تاس ارال عوي» دەگەن ەكەن، سودان تاسارال اتالىپ كەتىپتى، – دەپ ءسوز باستادى اكىم. – كوزكورگەندەر سوناۋ 30 جىلدارداعى اشارشىلىقتان جان ساۋعالاپ كەلگەندەردىڭ بارلىعى امان قالعانىن ايتاتىن. جارىقتىق، بۇل جەر قۇنارلى، شۇرايلى جەر عوي».
اعىباي باتىردىڭ ەسكەرتكىشى. جورىقتا ۇنەمى جولى بولاتىندىقتان ول «اقجولتاي باتىر» اتاندى. ساربازدارى ابىلاي ەسىمىمەن قاتار اعىباي باتىردى دا ۇرانعا اينالدىردى.
كسرو تۇسىندا بالىق شارۋاشىلىعىمەن اقتوعاي اۋدانىندا تەك گۇلشات، شاشۋباي مەن تاسارال اۋىلى عانا اينالىسقان جانە اۋلانعان بالىقتاردىڭ بارلىعى ءبىر عانا «بالقاشبالىق» كومبيناتىنا وتكىزىلەتىن. «ال قازىر باسقا قالالاردان دا، شەتەلدەردەن دە كەلەتىندەر قىتايدىڭ سۋ استىندا شىرىمەيتىن اۋلارىن قۇرىپ قويادى دا، قاجەت بولسا جيناپ الىپ، قاجەت بولماسا تاستاپ كەتە بەرەدى. ال ونداي نەمقۇرايلىلىق ەكولوگياعا وراسان زالال كەلتىرەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وكىنىشتىسى وندايلاردى قاداعالاپ، تارتىپكە شاقىراتىن دا، كول تابانىن تازالايتىن دا ءدال قازىر ەشكىم جوق، – دەپ كەيدى ايان سمايلوۆ. – جەرگىلىكتى بالىقشىلاردىڭ ءوزى ەشقاشان كولدى بۇلاي لاستامايدى، امال جوق اشىنىستارىن بىزگە ايتادى».
اۋىل ءىشىن ارالاي ءجۇرىپ مەكتەپ، مەديتسينالىق پۋنكت سەكىلدى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە قىزمەت ەتەتىندەردەن بولەك مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىنداردىڭ دا بارشىلىق ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. شاعىن عانا اۋىلدا «شاپقىلاعان» بالالاردى كورگەندە قۋانىشىمىزدى جاسىرا المادىق.
ايان مىرزا بىزگە اۋىلدى ارالاتا ءجۇرىپ تاسارالدا 2001 جىلعا دەيىن بالىق وڭدەيتىن تسەحتىڭ جۇمىس ىستەگەنىن، ءتىپتى، كول جاعاسىندا الىپ كاتەرلەردىڭ كەزەكتە تۇرعانىن ايتىپ قالدى.
ءتۇس اۋا اكىم بىزگە اۋىلدى ارالاتىپ بولعاننان كەيىن بەرىك بەكماعامبەتوۆ ەسىمدى بالىقشىمەن تانىستىردى. ءار جىلدارى ءتۇرلى كەن ورىندارىندا بريگادير، مەحانيك بولىپ جۇمىس ىستەگەن بەرىك مۇسادىقۇلى قاي جاستا بولماسىن اۋىلدان ۇزاعان شاعىندا ۇنەمى بالىق اۋلاۋعا اڭسارى اۋىپ تۇراتىنىن ايتادى. «بالىق اۋلاۋ – ءبىزدىڭ اتا كاسىبىمىز. بالىقشى كولدىڭ بەتىنە جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە، كۇننىڭ قاي ۋاقىتىندا شىعۋ كەرەكتىگىن تۇيسىنە بىلگەندە عانا كورەر ناپاقاسى ارتپاق. بىراق ونىڭ ارتىندا تارتار تاۋقىمەتتىڭ دە تۇراتىنىن ەستەن شىعارماعان ابزال، – دەدى بەرىك مىرزا.
كاسىبي بالىقشىنىڭ ايتۋىنشا، اسىرەسە سوڭعى جىلدارى بالىقتى ساتپاق تۇگىلى، جەۋگە دە تاپپاي قالاتىن كەزدەر بولادى. سوعان قاراعاندا، ءدال قازىر بۇگىنگىدەي جەر بەتىندە ادام سانى كوبەيگەن سايىن، سۋعا دا، ازىق-تۇلىككە دە سۇرانىس ارتا بەرەتىنى انىق. «سوندىقتان بالىققا عانا قاراپ وتىرۋعا بولمايدى»، – دەدى بەرىك مۇسادىقۇلى.
تاڭعى ساعات 7. ءۇي يەسىمەن بىرگە جۋىنىپ-شايىنىپ، تاڭعى اسىمىزدى ىشتىك. شايدان سوڭ بەرىك مىرزا قوراداعى مالىن جايعاۋعا كەتتى.
ءبىر قاراعان ادامعا قىسقى بالقاشتىڭ اينالاسى ۇنەمى سۇرعىلت تارتىپ، كولدىڭ جاعاسى قايسىسى، ءوزى قايسىسى ەكەنى بىلىنبەي جاتقانداي بولىپ كورىنەدى. الايدا ونداي تابيعي قۇبىلىس اۋىل تۇرعىندارى ءۇشىن ۇيرەنشىكتى نارسە.
ساعات ءتىلى 9-عا تاياعاندا بەرىك اعا ۇلىمەن بىرگە وسىدان ونشاقتى كۇن بۇرىن سالىنعان اۋلاردى تەكسەرىپ قايتۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇرال-سايماندارىن جيناۋعا كىرىستى. ۇيدەن 10 شاقىرىم جەردەگى اۋعا جەتەم دەگەنشە قالىڭ قارعا بىرنەشە رەت مالتىعىپ تا الدىق. جولعا شىققانىمىزعا ءبىر ساعات وتپەي جاتىپ بىرنەشە جەردەن سالىنعان اۋدىڭ العاشقىسىنا دا كەلىپ جەتتىك.
قىستى كۇندەرى كولدىڭ ءار جەرىندە كۇننىڭ ءبىر جىلىپ، ءبىر سۋىنان وسىنداي مۇزقىرقالار پايدا بولادى.
كولدىڭ بەتىنە شىعۋ ءۇشىن مۇزقىرقالاردى تەگىستەپ جاتقان ءسات.
«وسىدان 4-5 جىل بۇرىن اۋعا ءىرى بالىقتار ىلىگەتىن، ال كەيىندەرى بالىقشىنىڭ كوپتىگىنەن بە، جوق باسقا ما كولدەگى بالىق سانى ازايىپ بارادى، – دەيدى بەرىك بەكماعامبەتوۆ. – بۇگىن وزدەرىڭىز كورىپ تۇرعانداي اۋعا ىلىنگەن بالىق تىم از ءارى مايدا».
بەرىك مىرزا مەن ۇلى ءۇشىنشى اۋدىڭ ورنىن ارشۋعا كىرىسكەندە ءبىز تاسارالدان 40 شاقىرىم جەردەگى پريوزەر قالاسىنا تارتتىق. ماقسات – پريوزەرگە جاقىن اسكەري پوليگوندارداعى قيراعان عيماراتتاردى قاس قارايعانشا سۋرەتكە ءتۇسىرىپ ۇلگەرۋ. پوليگونداعى عيماراتتاردىڭ جۇمىس ىستەيتىنى بار، ىستەمەيتىنى بار، قازاقستاندىق اسكەريلەرگە تيەسىلىسى بار، رەسەيلىكتەرگە جالعا بەرىلگەنى بار ورىنداردى ارالاماق ويدامىز.
كسرو تۇسىندا بۇل عيماراتتاردىڭ كەيبىرىندە، قارۋ جاراقتارمەن قاتار، اسا ۋلى حيميالىق قوسپالاردىڭ دا ساقتالعانى جاسىرىن ەمەس. سولاردىڭ كەيبىرى رەسەيلىك اسكەريلەر ۇدەرە كوشكەن جىلدارى اينالاعا شاشىراپ، قورشاعان ورتاعا وراسان زيان كەلتىردى.
بالقاش كوگەرشىنى – بەيبىتشىلىك قۇسى
ەستەرىڭىزدە بولسا، 2014 جىلى 20 مامىر كۇنى رەسەيدىڭ «كاپۋستين يار» اسكەري پوليگونىنان ۇشىپ شىققان «توپول» بالليستيكالىق زىمىرانى 2 مىڭ شاقىرىم قاشىقتا جاتقان قازاقستانداعى سارىشاعان پوليگونى اۋماعىنا قۇلاپ، پوليگون ماڭىنداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ زارە-قۇتىن العان. تۇنگى 23:55-تە ۇشىرىلعان زىمىراننىڭ ءىزى اتىراۋ، اقتاۋ، ورال، جەزقازعان جانە تاعى باسقا قالالاردىڭ ۇستىنەن كورىنگەن. پوليگوننىڭ ءبىر شەتى بالقاشقا دا ءتيىپ تۇرعاندىقتان باسقا ءبىر ەلدىڭ اۋماعىنان ۇشىرىلعان مۇنداي زىمىراننىڭ باعىتىنان جاڭىلىپ نە كولگە، يا بولماسا كەز كەلگەن ءۇيدىڭ توبەسىنە ءتۇسۋ قاۋىپى تىم جوعارى ەدى. سوندىقتان اۋماعى ەكى گوللاندياعا تەڭ «سارىشاعاندى» تۇتاستاي ءبىر سىناق الاڭى دەسەك تە بولاتىنداي.
تىلەۋالى كوككوزوۆ، تاسارال اۋىلى مەشىتىنىڭ يمامى، بۇرىنعى بالىقشى.
بالقاش ءوڭىرىنىڭ حالقى قاي زاماندا دا، تابيعات پەن ادامزاتتىڭ دا قاتالدىعىنا قاتار ءتوزىپ كەلەدى. بۇنداي قاتالدىق ولاردى تەك قايسارلىققا تاربيەلەيتىندەي.
ءبىز ەكسپەديتسيادان قايتقان كۇنى بالقاش وڭىرىندەگى اۋا تەمپەراتۋراسى ءسال دە بولسا كوتەرىلىپ، جول قارايا باستاعان. سول كەزدەگى كولدىڭ بەتىندەگى قالىڭدىعى 80 سانتيمەتردەن اسقان مۇز قاباتى ارادا ەكى اپتا وتكەندە عانا جۇقارىپتى.
بالىقشىلار اراسىندا «بالىقشىنىڭ بايلىعى ەتەك-جەڭى كەپكەنشە» دەگەن ناقىل ءسوز بار. ءبىر بالىقشى سۋعا كەتىپ، سۇيەگى جەر قويناۋىنا تاپسىرىلىپ جاتقاندا ەكىنشى بالىقشى كولگە قايتا شىعادى. ال بۇل بالىقشىنىڭ ءومىرى ۇنەمى قىل ۇستىندە تۇراتىنىن اڭعارتسا كەرەك.
بۇل باسىلىم ەۋروپالىق وداق قولداۋىمەن ازىرلەنگەن. باسىلىمنىڭ مازمۇنى جشس «KAZMEDIA HOLDING» جاۋاپكەرشىلىگىنە جاتادى جانە ەۋروپالىق وداق كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى.
اۆتورى: داۋرەن قۇدايبەرگەن، فوتو: ەربولات شادراحوۆ، بەكزات ساينازار
Abai.kz
