امانجول بەكەنۇلى. التاي اسقان الاش ارىستارى
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە وقيعا الاش اۆتونومياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى. 1917 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 5-13 جۇلدىزى ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا ەكىنشى جالپى قازاق سەزى وتەدى. بۇل سەزدى وتكىزۋ تۋرالى شەشىم وسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىنداعى تورعاي قازاقتارىنىڭ جيىنىندا قابىلدانعان. نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىلار: ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ە. وماروۆ، س. دوسجانوۆ، م. دۋلاتوۆتار.
وسى تاريحي جيىنعا 9 وبلىس (اقمولا، تورعاي، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا، ورال، بوكەي ورداسى، فەرعانا، سامارحاند) جانە التاي گۋبەرنياسىندا تۇراتىن قازاقتاردان بارلىعى 82 وكىل قاتىسقان. مۇندا كۇن تارتىبىنە 10 ماسەلە قويىلعان. سونىڭ ەكىنشىسى، الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋ ەدى. ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان توپ اۆتونوميا جاريالاۋ ءازىر ەرتەرەك دەگەن پىكىر ۇستانعان. ەكىنشى ءبىر حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان توپ دەرەۋ اۆتونوميا جاريالاۋ قاجەت دەگەن پىكىردە بولعان. اقىرى الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋ تۋرالى ءبىر شەشىمگە توقتاپ، الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرعان. ۇكىمەت توراعاسىنا ءاليحان بوكەيحانوۆ سايلانىپ، 25 ادامنىڭ قۇرامىنا ۇكىمەت مۇشەلەرىن تاعايىنداعان.
الاش اۆتونومياسىنىڭ اۋماعىنا جوعارداعى 9 وبلىس، 1 گۋبەرنيادا تۇراتىن قازاقتار جانە ءامۋداريا، زاكاسپي ۋەزدەرىنىڭ قازاقتارى قاتىستى دەلىنگەن. ارىقاراي اسكەر-ميليتسيا قۇرۋ، قارجى تابۋ جولدارى قاراستىرىلعان.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە وقيعا الاش اۆتونومياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى. 1917 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 5-13 جۇلدىزى ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا ەكىنشى جالپى قازاق سەزى وتەدى. بۇل سەزدى وتكىزۋ تۋرالى شەشىم وسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىنداعى تورعاي قازاقتارىنىڭ جيىنىندا قابىلدانعان. نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىلار: ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ە. وماروۆ، س. دوسجانوۆ، م. دۋلاتوۆتار.
وسى تاريحي جيىنعا 9 وبلىس (اقمولا، تورعاي، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا، ورال، بوكەي ورداسى، فەرعانا، سامارحاند) جانە التاي گۋبەرنياسىندا تۇراتىن قازاقتاردان بارلىعى 82 وكىل قاتىسقان. مۇندا كۇن تارتىبىنە 10 ماسەلە قويىلعان. سونىڭ ەكىنشىسى، الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋ ەدى. ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان توپ اۆتونوميا جاريالاۋ ءازىر ەرتەرەك دەگەن پىكىر ۇستانعان. ەكىنشى ءبىر حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان توپ دەرەۋ اۆتونوميا جاريالاۋ قاجەت دەگەن پىكىردە بولعان. اقىرى الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋ تۋرالى ءبىر شەشىمگە توقتاپ، الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرعان. ۇكىمەت توراعاسىنا ءاليحان بوكەيحانوۆ سايلانىپ، 25 ادامنىڭ قۇرامىنا ۇكىمەت مۇشەلەرىن تاعايىنداعان.
الاش اۆتونومياسىنىڭ اۋماعىنا جوعارداعى 9 وبلىس، 1 گۋبەرنيادا تۇراتىن قازاقتار جانە ءامۋداريا، زاكاسپي ۋەزدەرىنىڭ قازاقتارى قاتىستى دەلىنگەن. ارىقاراي اسكەر-ميليتسيا قۇرۋ، قارجى تابۋ جولدارى قاراستىرىلعان.
كەشىكپەي بالشابەكتەر بيلىگى كۇشەيىپ كەتۋىنە بايلانىستى الاش اۆتونومياسىنىڭ ءورىسى تارىلدى. 1918 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ورالدان حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدوۆتار ماسكەۋگە بارىپ، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى لەنين جانە ۇلت ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى ستاليندەرگە جولىعادى. قىسقاسىن ايتقاندا كەلىسسوز ناتيجەسىز اياقتالادى. قازاق دالاسىن باسقارۋدا بالشەبەك ءا. جانگەلديننىڭ ىقپالى ارتا باستايدى.
وسى كەزدەن باستاپ قازاق ۇلتشىلدارى ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتى (ومبى) مەن بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ (سامارا) قۋاتىنا سۇيەنبەك بولادى. 1918 جىلى شىلدە ايىندا ساماراداعى ۋاقىتشا ۇكىمەت الاشورداعا 2 ملن سوم اقشا 3000 اسكەرگە قارۋ جاراق بەرىپ كومەكتەسەدى. تەك باتىس الاشورداعا 2000 مىلتىق، 37 پۋلەمەت، 2 زەڭبىرەك بەرگەن ەكەن. ونىڭ ءوزى قازاقتاردى قىزىلدارعا ايداپ سالۋدىڭ ءبىر باعىتى ەدى. ال، بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى الاش اۆتونومياسىن مويىنداۋدان باس تارتقان.
وسىنداي قيىن-قىستاۋ جاعدايدان كەيىن الاش قايراتكەرلەرى ءارتۇرلى جولدار ىزدەگەن. سونىڭ ءبىرى شەتەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىس جاساپ ولاردى الاش شاڭىراعىنا بىرىكتىرۋ ءىسى بولاتىن. 1917 جىلدىڭ بەيرەسمي دەرەگى بويىنشا رەسەيگە باعىنىشتى ولكەلەردە 5 ملن. 400 مىڭ قازاق تۇرعان. ال شەتەلدە قازاقتار قىتاي مەن مونعول ەلدەرىندە عانا بار ەدى. وسى تۇستا قىتاي ەلىندە 150 مىڭعا تارتا قازاق بولسا، مونعول ەلىندە 20 مىڭنىڭ شاماسىندا ەكەن.
1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە الاشتىڭ كەيبىر كوسەمدەرى سەمەيگە جينالىپ اقىلداسادى. مۇنداعى ماقسات شەتەلدەگى قازاقتارعا بارىپ، وندا الاش يدەياسىن ناسيحاتتاۋ ەدى. بۇل باسقوسۋعا ابايدىڭ اقىن شاكىرتى كوكباي جاناتايۇلى، ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇل ابايۇلى، اتاقتى بالۋان قاجىمۇقان مۇڭايتپاسۇلى باستاعان الاش ارداقتىلارى قاتىسادى. (1-سۋرەت).
وسى جىلدىڭ جازىندا قىتاي ەلىن بەتكە الىپ الاش كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سالىق امانجولوۆ، رايىمجان مارسەكوۆتەر جولعا شىعادى. ولار اقسۋات ولكەسىن باسىپ ءوتىپ، شاۋەشەك قالاسىنا بارادى. كەزىندە سەمەي قالاسىندا تۇرىپ، وسىندا قونىس اۋدارعان كوپەس رامازان شانىشەۆتىڭ ۇيىنە تۇسەدى. ەلدى جيناپ كەلگەن ماقساتتارىن ايتادى. وسى كەزدەسۋدا ايگىلى ءانشى، اقىن اسەت نايمانبايۇلى دا بولادى. اتاقتى «الاش» اتتى تولعاۋىن شىعارعان. اسەت اقىننىڭ ەكى جىلدىڭ الدىندا 1916 جىلى وسى ولكەگە ءبىرجولا قونىس اۋدارعان كەزى-ءتىن.
الاش كوسەمدەرىنىڭ بۇل ساپارىنان بىزگە مۇرا بولىپ جەتكەن ەكى دۇنيە بار. ولار: شاۋەشەكتە احاڭداردى سۋرەتكە تۇسىرگەن احمەتجاننىڭ فوتوسى (2-سۋرەت )مەن اسەتتىڭ تولعاۋى.
مىرجاقىپ ولەڭ ايت دەپ، قولقالادىڭ،
مەن بە، اقىن سەن تۇرعاندا وي تاباتىن،
الاش - دەپ اعايىنعا ساۋعا سالىپ،
احاڭ ەر وتىرماي ما جول تاباتىن، - دەپ، ءسوز باستاعان اسەت اقىن احاڭا ءبىرشاما ناز ايتادى. شىن مانىندە الاش ارداقتىلارىنىڭ بۇل ساپارىن جەرگىلىكتى جۇرت تىم قۇپتاي قويماعان. ول جايىندا اسەتتىڭ ايتقان جىرىنان دا بايقالىپ تۇر. مىسالى:
و، احا، نە دەگەنىڭ - ءبۇي دەگەنىڭ،
الاشقا بار قازاقتى جي دەگەنىڭ،
سىرتتا جۇرگەن اعايىن سۋىق باۋىر،
وعان مىسى جۇرمەيدى تۇزدەگى ەلدىڭ،
جارىسساڭ - توبەگە وزىپ شىقساڭ نەتتى،
بەلدەسسەڭ بەلىن ءۇزىپ جىقساڭ نەتتى،
توزعان ەلدەن تويىنار كۇي ىزدەمەي،
ءوز ءحالىڭدى انىقتاپ ۇقساڭ نەتتى، - دەيتىن نارازى كوزقاراس بار.
شاۋەشەككە كەلگەن الاش وكىلدەرىن قازاقتىڭ اۋقاتتى بايى قۇسايىن ءوزى ەرتىپ ۇرىمجىگە اپارادى. ولاردى شىنجاڭ ولكەسىنىڭ بيلەۋشىسى يان زىن شين قابىلدايدى. كەزدەسۋدەن ەش ناتيجە شىقپاعان. بۇل ارادا ەسكەرە كەتەتىن جايت شاۋەشەك قالاسىندا باياعىدان كەلە جاتقان ورىس كونسۋلى بولعان. وسى كونسۋل كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مۇددەسىنە ويىسقان بولۋى كەرەك. سوندىقتاندا الاش ارىستارىنىڭ ساپارىنا شەكتەۋ قويىلعان. ءتىپتى ارىستاردىڭ قانداي شارۋامەن كەلگەنىن دە ءبىلىپ وتىرعان. تەز قايتۋعا ماجبۇرلەگەن.
احاڭ مەن جاحاڭا ەرىپ بارعان سادىق امانجولوۆ پەن رايىمجان مارسەكوۆتەر جايىندا ايتار بولساق، س. امانجولوۆ ەكىنشى جالپى قازاق سەزىندە جەتىسۋ وبلىسى اتىنان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانعانى تۋرالى دەرەك بار. قۋعىن - سۇرگىن جىلدارىنان امان ءوتىپ، 1941 جىل قايتىس بولعان.
ال، رايىمجان مارسەكوۆ - الاشوردانىڭ شىعىس بولىمشەسىنىڭ بەلدى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. الاش پولكىن جاساقتاعان. الاشتىڭ ۇرانى «سارىارقا» گازەتىن سەمەيدە شىعارىپ تۇرعان. ازامات سوعىسى جىلدارى جەرگىلىكتى حالىقتى ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شىعىستاعى ۆلاديۆوستوك قالاسىنا بارىپ، امەريكاندىق «مەيەر» فيرماسىمەن شارت جاساپ سەمەيگە 15 ميلليون سومنىڭ زاتىن اكەلىپ حالىقتى قامتاماسىز ەتكەن قايراتكەر. جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر. 1922 جىلى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ اتقاۋ كوميتەتىندە ۇلكەن قىزمەت اتقارىپ ءجۇرىپ، جالعىز تۇندە قىتاي ەلىنە اسىپ كەتكەن. قىتاي ەلىندە ءجۇرىپ 1939-40 جىلدارى اتىلعان.
وسى الاش ارىستارى قايتار جولىندا جايلاۋدا وتىرعان تاڭعىت ۇكىردايدىڭ اۋىلىنا كەلىپ ات سۋىتقان. ارتىنان تاڭعىت ەڭسەۇلىنا «الاشورداعا بۇيرەگى بۇرعان» دەگەن جالا جابىلىپ 73 جاسىندا بۇل ادامدا اتۋعا بۇيىرىلعان. الاش ارىستارىنىڭ وسى ساپارى كەزىندە بىرگە جۇرگەن ديدارلاسقان ادامداردىڭ كوبى ارتىنان اتىلعان، اسىلعان.
بۇدان ءبىز 1937-38 جىلدارداعى جاپپاي جازالاۋ ناۋقانى قىتايداعى قازاقتاردى دا اينالىپ وتپەگەنىن اڭعارامىز.
