كامال بۇرحانوۆ:«جەكە پىكىرىم، پەتروپاۆل اتاۋىن اۋىس­تى­راتىن ۋاقىت جەتتى. ونىڭ ۇستىنە عالىمدار مەن دەرەك­تانۋشىلار قىزىلجاردىڭ تاريحي اتاۋ ەكەنىن ناقتى دالەلدەپ قويدى. مەنىڭشە، بۇل شەشىمدى مەم­لەكەت باسشىسى دا قولدار ەدى. سەبەبى ول كىسى باق بەتىندەگى ءبىر سوزىندە «لەنينگراد، ستالينگراد سەكىلدى قالا­لار اتاۋىن وزگەرتىپ جاتقاندا، بىزگە نەگە بول­مايدى؟» دەگەن سياقتى پىكىر ايتقان بولاتىن. ال جەر­گىلىكتى تۇرعىنداردىڭ تاراپىنان قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتقاندار بولسا، بۇل دا - قالىپتى قۇبىلىس. دەگەن­مەن حالقىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى قالا اتاۋىنىڭ وزگەر­گەنىن قولدايتىنىنا مەن بەك سەنىمدىمىن.»(«الاش ايناسى» 24 قىركۇيەك 2010ج.) دەپتى.

«بۇل - ۋاقىتى ابدەن ءپىسىپ جەتكەن باستاما. بىرىنشىدەن، بۇل - قوعامدىق سۇرانىس. قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ، ءتىپتى مەملەكەت باسشىلىعىندا جۇرگەن ادامداردىڭ دا باسىم كوپشىلىگى بۇل باستامانى قولدايدى. پەتروپاۆل قالاسىنا تاريحي اتاۋىن الىپ بەرۋ كەرەك. مۇنداي قادام جاساۋ­عا تاريحي نەگىز بار. قىزىلجار  دەگەن اتاۋ سول ايماقتىڭ جەر بەدەرىنە، توپىراعىنىڭ، جارتاستارىنىڭ تۇسىنە باي­لا­نىس­تى پايدا بولعان. پەتروپاۆلدىڭ بۇرىنعى اتاۋى قىزىلجار بولعانىن كوپتەگەن دەرەكتەر دالەلدەيدى. ماسەلەن، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە، اتاقتى اقىن-جىراۋلاردىڭ ولەڭدەرىندە، فولكلورلىق مۇرالارىمىزدا كورىنىس تاپقان. ءتىپتى ءوزىمىزدى بىلاي قويعاندا، رەسەيدىڭ دە جازبا دەرەكتەرى وسى وڭىرگە قاتىستى قىزىلجار اتاۋى قولدانىلعانىن دالەلدەيدى. سوندىقتان ءبىز تاريحي ادىلەتتىلىكتى ورناتۋىمىز كەرەك. ال تاريحي ادىلەتتىلىك دەگەنىمىز جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ۇلتتىق قۇرا­مى­مەن ەسەپتەلمەيدى. («الاش ايناسى» 24 قىركۇيەك 2010ج.) بۇل  فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ديحان قامزابەكتىڭ پىكىرى.

ۇلت مۇددەسى تارازى باسىنا تارتىلعان ناق وسى كەزدە ويىن اشىق بىلدىرگەن ەتنوگراف- عالىم سەيىت كەنجەاحمەتوۆقا دا ريزا بولىپ قالعانىمدى نەسىنە جاسىرايىن.ول «ايقىن» گازەتىندە: «پەتروپاۆلعا بۇرىنعى تاريحي قىزىلجار اتاۋىن قايتارۋ تۋرالى ءبىر توپ دەپۋتاتتىڭ كوتەرگەن باستاماسى وتە دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل بۇرىننان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان، مەزگىلى جەتكەن ماسەلە عوي. پەتروپاۆلدىڭ تاريحىن پەتر مەن پاۆەلدىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىپ جۇرگەنمەن ونىڭ بۇرناعى اتاۋى تۇعىرىن تابۋى ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە قىزىلجار - ۇلكەن جەردىڭ، وبلىستىڭ ورتالىعى، قازاقتىڭ مادەنيەتىنىڭ وشاعى، ۇلتتىڭ بەتكەۇستار قايراتكەرلەرىن تۋعىزعان قۇتتى مەكەن. سوندىقتان قىزىلجار اتاۋىن قايتارۋ تاريح ءۇشىن، ادام ءۇشىن، ەلدىك ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن دە بارلىق تۇرعىدان سايكەسىن تاۋىپ وتىرعان ماسەلە. ونى جاي قوزعاپ قانا قويماي، قىزىلجار اتاۋىن تۇپكىلىكتى قايتارۋ كەرەك. باياعىدا پاۆلوداردا باسقا ۇلتتار ساتباەۆتىڭ اتىن بەرمەي قانشا جىل كۇتىپ جۇردىك. سول سياقتى ولاردىڭ قارسىلىعى بولۋى مۇمكىن. بىراق تاريح ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى. جەرگىلىكتى اعايىندار اۋىزەكى تىلدە پەتروپاۆلدى قىزىلجار دەپ اتاپ ءجۇر. وسىنداي زاڭدى باستامانى ەلباسى دا قولدايدى دەپ ويلايمىن» دەپ جازدى. («الاش ايناسى» 24 قىركۇيەك 2010ج.) پەتروپاۆلدىڭ قىزىلجار اتالۋىن ەلباسىنىڭ قولدايتىنى داۋسىز. ايتپەسە، ول كىسى وبلىسقا كەلگەن سايىن قۇرمەتتى قىزىلجارلىقتار دەپ ءسوز ساباقتار ما ەدى.

قىزىلجار اتاۋىنا بارلىق قازاق گازەتتەرى قولداۋ ءبىلدىردى دەسەم، «الاش ايناسى» اپتالىعى وسى ماسەلەگە ءبىر ەمەس، بىرنەشە ماقالا ارنادى. اسىرەسە، باسىلىمنىڭ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى ءتىلشىسى ەرباقىت امانتايدىڭ تەگەۋىرىنى قاتتى كورىندى ماعان.

ەرباقىتتى مەن ءبىرازدان بەرى بىلەمىن. مەن «سولتۇستىك قازاقستان» گازەتىن باسقارىپ جۇرگەندە ول ستۋدەنت ەدى.كەيىن وقۋىن ءتامامداپ، وبلىستىق تەلەراديوكومپانياعا  جۇمىسقا ورنالاستى،جاستىق جالىنمەن جارقىلداپ، وتكىر ماتەريالدارىمەن كوزگە ءتۇستى، گازەتكە اۋىستى.كەشىكپەي ونىڭ ەسىمى «الاش ايناسى» گازەتىنەن كورىنە باستادى.جازعاندارى جاپ -جاقسى، اسىرەسە، ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى ماسەلەلەردە تۇيدەك-تۇيدەك وي ايتىپ، كوسىلىپ كەتەدى. ءبىر كۇنى ءوزىم وسىلاي سىرتتاي ءسۇيسىنىپ جۇرگەن ەرباقىتىم مەنى دە ءىلىپ كەتىپتى، ت.سيمامباەۆ ەكەۋمىزدى قاتار جازىپ، پارلامەنتتە وتىرعان اعالارىمىز قىزىلجار اتاۋىن قايتارۋدى ويلامايدى دەپتى. باسقالار ءۇشىن جاۋاپ بەرە المايمىن، ال ءوزىم سونىڭ الدىندا عانا «بەتپە -بەت» حابارىندا وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، ونى شەشەتىن مەزگىلدىڭ الدەقاشان جەتكەنىن اشىق ايتقان ەدىم. ەرباقىتقا وسى جايدى ناز رەتىندە جەتكىزدىم. ول تۇسىنگەندەي بولدى. باقسام، بۇل تۇيتكىل  ونىڭ دا كەۋدەسىن تىرناپ جاتىر ەكەن عوي.سودان دا بولار، ءورىستىلدى باسىلىمدار ورە تۇرا كەلگەندە ەرباقىت تا قاراپ جاتقان جوق، «الاش ايناسىنا» كۇن سايىن دەرلىك ماقالا جاريالاپ، كوتەرىلگەن ماسەلەگە قولداۋ ءبىلدىردى.ارينە، جاس بولعان سوڭ، قىزبالىققا سالىنادى، بەت جۇزىڭە، شەن -شەكپەنىڭە قارامايدى. مەن ونىڭ  «قاراساقالدىلار «قىزىلجاردان» نەگە قورقادى؟» دەگەن ماقالاسىن وسىلاي باعالادىم.

جاس ارىپتەسىمنىڭ جۇرەكجاردى سوزدەرىن وقىعاندا قاتتى قۋاندىم، مەنى جاقتاعانى ءۇشىن ەمەس، ەشتەڭەدەن قايمىقپاي كوزقاراسىن بۇكپەسىز بىلدىرگەنى ءۇشىن.ءبىز دە جاس بولعانبىز، الدى-ارتىمىزعا قاراماي سويلەگەنبىز. سول ءۇشىن تاياق تا جەگەنبىز تالاي. ەرباقىتتار امان بولسا، ەلدىڭ ەرتەڭى سەنىمدى قولدا. سولايى سولاي -اۋ ،بىراق كوڭىلىمدە كۇدىك تە جوق ەمەس. ەرباقىتتى قىزىلجار اتاۋىن قولداعانى ءۇشىن قىزمەتىنەن بوساتىپتى دەپ ەستىدىم. بۇل ەندى اقىلعا سيمايتىن جاي. جالپى سوڭعى كەزدە ءبىر كەلەڭسىزدىك ەتەك الىپ بارادى. دۇرىس جۇمىس ىستەپ وتباسىڭدى اسىراۋ ءۇشىن كوماندا دەگەن بالەگە ەنۋىڭ،  بولماسا باستىقتىڭ الدىندا ماڭدايىڭدى جەرگە تيگىزىپ ءيىلىپ تۇرۋىڭ كەرەك.ايتپەسە، جولاتپايدى. ەلباسى وسىنى قويىڭدار دەگەلى قاشان. قويمايدى، جەرگىلىكتى جەردە اكىمدەر وزدەرىن جارتى پاتشاداي سەزىنەدى، ويلارىنا كەلگەنىن ىستەيدى، قارسى كەلگەندەردى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتادى، ساعىن سىندىرادى. سولاردىڭ اكىمگەرشىلىك-امىرشىلدىك ادىسىنەن جاستاردىڭ جىگەرى جاسىپ، جاعىمپازداردىڭ قاتارى قالىڭداي تۇسۋدە. مۇنىڭ اياعى نەگە اپارىپ سوقتىرار ەكەن؟

قالالارىمىزدىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارۋعا قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ قارسى شىعۋى ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ السىزدىگىنەن بە؟ «الاش ايناسى» زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە قويعان وسى ساۋال كىمدى دە بولسىن ويلاندىرعانداي ەدى. ارينە، وعان اركىمنىڭ ءوز جاۋابى بار.زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ارىقباي اعىباەۆ:
- قالاي ايتساق تا، تاۋەلسىزدىككە قول جەت­كىزگەن قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحى ءالى دە بول­سا تومەن. بۇل، اسىرەسە، كەيبىر قوعام­دىق-ساياسي ماسەلەلەردى شەشۋگە كەلگەندە ايتارلىقتاي سىر بەرىپ قالىپ جاتادى. مەنىڭشە، بۇل - ەشقانداي تالقىلاۋسىز-اق جۇزەگە اساتىن شارۋا. ءبىر وكىنىشتىسى، قا­زاق­قا قاتىستى ماسەلەلەردە قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ قارسى شىعۋى قالىپتى جاعدايعا اينالىپ كەلەدى. باسقا-باسقا، تاريحي ما­ڭى­زى بار جەر-سۋ اتتارى مەن شاعىن ەلدى مە­كەندەر مەن قالالارىمىزدىڭ اتاۋ­لا­رىن تولىعىمەن قازاقشالاپ،  قالپىنا كەل­تىرە الماي وتىرعانىمىز الدىمەن ءوزى­مىزگە سىن. ءوز جەرىمىزدە ءوزىمىز يەلىك ەتە وتى­رىپ، نەگە وزگەگە جالتاقتايمىز؟ قا­زاق­ستان ءوز الدىنا جەكە مەملەكەت بول­عاندىقتان، ونىڭ نەگىزگى يەسى قازاق حالقى ەمەس پە؟

ءبىز ءۇشىن از عانا وزگە ەتنوستاردىڭ ءپى­كىرى اسا ماڭىزدى بولماۋى كەرەك. سەبەبى وسى جەردىڭ تاريحي يەسى - ءبىزبىز. سوندىقتان كەز كەلگەن ماسەلە جەرگىلىكتى باسىم ۇلتتىڭ، ياع­ني قازاقتىڭ پايداسىنا شەشىلۋى ءتيىس. بايا­عىدا ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى بەس بىردەي وبلىستى ورىستار ءبولىپ العىسى كەلگەندە، قازاقتار قالاي قارسىلىق تا­نى­تىپ ەدى. سونىڭ ارقاسىندا جەرىمىز ساقتالىپ قال­دى. قايتا سول كەزدە ءبىزدىڭ ىشكى رۋحىمىز مىقتى بولعان با دەپ قالامىن. بۇگىنگى قازاقتا توقمەيىلسۋ بار سياقتى. ايتپەسە نەگە اتا-بابالارىمىزدان قال­عان تاريحي اتاۋلاردى قايتارۋعا كەل­گەن­دە دارمەنسىزدىك تا­نىتىپ وتىرمىز؟ ول ءۇشىن نە كەدەرگى بو­لىپ وتىر؟ زاڭ با توسقاۋىل بولىپ وتىرعان؟ بىراق مەن بۇلاي ويلامايمىن. ويتكەنى ەلى­مىزدە جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتتارىن وزگەرتۋگە ءمۇم­كىندىك بەرەتىن ارنايى زاڭ بار.

قالاي بولعان كۇن­دە دە ءدۇبارا اتاۋلاردان تەز ارادا ارى­لۋى­مىز كەرەك. ولاي بولماعان كۇندە سىرت­تان كەلگەن قوناقتارىمىزعا الگىندەي ورىس­شا اتاۋى بار قالالارىمىز بەن كو­شە­لەرىمىزدى «مىناۋ ءبىزدىڭ تاريح» دەپ قا­لاي كورسەتەمىز؟ قالاي دەسەك تە، حالىقتىڭ پا­تريوتتىق سەزىمى مەن ۇلتتىق رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن جوعارىداعىلار باتىل شەشىمدەر قا­بىل­داۋى كەرەك.-دەپتى.

ەۆرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ديحان قامزابەكتى كوپتەن بىلەمىن، ەسىمى ەلگە كەڭ تانىلعان، جاس تا بولسا، باس بولىپ جۇرگەن ويلى ازاماتتاردىڭ ءبىرى. سودان دا بولار، ونىڭ پىكىرى دە مەنى قىزىقتىردى.
- جاقىندا قىزىلجار اتاۋىن قايتارۋ ءما­سە­لەسى تۋىنداعاندا پەتروپاۆلدىق ورىس­ت­ىلدى اقپارات قۇرالدارى ورىس مۇ­جى­عى مەن تاتار مولداسىنىڭ پىكىرىن العا شى­عارىپ، تاريحي شىندىققا كوز جەتكىزگىسى كەلىپتى. ولاردىڭ نە ايتاتىنى بەلگىلى عوي. بۇل دەگەنىمىز - بەلگىلى نارسەنى جوققا شى­عا­رىپ، قوعامداعى دۇردارازدىقتىڭ تۋى­نا الىپ كەلەتىن فاكتورلار. سوندىقتان دا وسىن­داي كوپتەگەن ۇلكەن ماسەلەدە ءبىز­گە وتە سارابدال ساياسات ۇستانۋ قاجەت.

قىزىلجار سياقتى كەيبىر اتاۋلار ءدا­لەلدەۋدى قاجەت تە ەتپەيدى. ال بۇگىنگىدەي پەتروپاۆل - قىزىلجار تار­تىسىنىڭ ورىن الۋى، - ول قازاقتىڭ رۋ­حىنىڭ تومەندىگىنەن نەمەسە ەنجار­لىعىنان ەمەس، ول - ناقتى ۇسىنىستاردى قا­راپ، شەشىم شىعاراتىن ءتيىستى ورىندار مەن سوندا وتىرعان تەرىس پيعىلدى ادام­داردىڭ جاۋاپسىزدىعىنان. بىلۋىمشە، ءدال وسى ماسەلەنى شەشۋگە تىكەلەي ىقپال ەتە الا­تىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ءماس­ليحاتى ءوز تەرريتو­ريا­لا­رىن­داعى اتاۋ­­لاردىڭ وزگەرۋىنە موراتوري جا­ريالاپ قويعان. دەمەك، جەرگىلىكتى حالىق سايلاعان دەپۋتاتتاردىڭ وزدەرى قازاققا تاريحي اتاۋلاردىڭ قايتارىلۋىنا قۇ­لىقسىز. سوندىقتان دا جەر-سۋ، ەلدى مە­كەن، اۋىل-قالالاردىڭ اتتارىن وزگەرتۋدە ءۇل­كەن ءرول اتقاراتىن رەسپۋبليكالىق ونوماس­تيكالىق كوميسسيانىڭ قۇزىرىن كۇ­شەيتۋ كەرەك. ال ەلىمىزدەگى جەر-سۋ ات­تا­رى قايتارىلماي جاتقانىنا قاراپايىم حا­لىق كىنالى ەمەس دەپتى ول.

قىزىلجار اتاۋىن قولداۋشىلاردىڭ دەنى جاستار دەسەك تە، اراسىندا تانىس ەسىمدەر دە كەزدەسىپ قالادى. مىسالى، بەلگىلى قالامگەر عابباس قابىشەۆ:«پەتروپاۆل» قالاسىن اتامزامانعى اتىنشا «قىزىلجار» دەپ، ال «پاۆلوداردى» ءبىر كەزدەگى اتىنشا «كەرەكۋ» دەپ اتاۋ تۋرالى پىكىر ايتىلا باستاعالى شيرەك عاسىر بولعان شىعار، بىراق الدەكەڭنىڭ «ءالاۋلايىم بىتسە، ءحالاۋلايىم بارى» سياقتانىپ، ازىرشە وڭ شەشىم بولار ەمەس. وعان سەبەپ - ورىس اعايىنداردىڭ ورىندى پىكىرگە ورە قارسى تۇراتىنى جانە ولاردى ءبىزدىڭ كەيبىر اسىرە بىلىمدىلەرىمىزدىڭ  قوستاپ شىعاتىنى» دەي كەلىپ، ورىستارعا بىلايشا ناز ايتادى:« وۋ، جەرلەستەر! رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن تاراتۋشى  «عىلىمي ەكسپەديتسيالار»، ولاردى «قورعاۋشى» اسكەري وتريادتار كەلگەنگە دەيىنگى قازاقى كونە قالا قىزىلجاردىڭ اتىن باسسالىپ ورىسشالاۋدىڭ  اقىلعا قونبايتىن قياستىق ەكەنىن، ول وزبىرلىق-زورلىقتى تۇزەتەتىن ۋاقىت الدەقاشان بولعانىن تۇسىنگىلەرىڭ كەلمەيتىنى قالاي؟  قازاقتىڭ جەرىن جەرلەپ، سۋىن سۋلاپ وتىرىپ، قۇدايى كورشىڭ، جولداسىڭ، دوسىڭ، قۇداندالىڭ - قازاقتىڭ ادامي، زاڭدى تالاپ-تىلەگىنە قيقۋالاي قارسى ۇشاتىندارىڭدى نە دەۋ كەرەك؟ پەتر مەن پاۆەلدىڭ اتىن كوزدى جۇمىپ الىپ قورعاشتاۋعا قايدان، كىمنەن تاپسىرما الدىڭدار؟ الدە سانالارىڭنىڭ ساڭىلاۋىنان كادىمگى شوۆينيزم سىعالاپ ءجۇر مە؟ الدە قولدارىڭدا: «پەتر مەن پاۆەل قازاقتىڭ اۋليەلەرى بولعان، قازاق ەلىنە جارقىن بولاشاق تىلەپ وتكەن» دەگەن تاريحي ماعلۇمات بار ما؟"

ماعان عابەڭنىڭ جاستار مەن ەلباسىنا ارناعان سوزدەرى دە ۇنادى: «قازاقتىڭ بۇل كونە ەكى قالاسىنا تاريحي اتتارىن قايتارۋدى تالاپ ەتۋشى جاستارعا ايتارىم: نيەتتەرىڭ ءتۇزۋ. زاڭعا تومپاق ەمەس. سابىردى سەرىك ەتىپ، تىلەك-تالاپتارىڭدى قازاعى، ورىسى، ۇيعىرى، نەمىسى، كارىسى... بار  كوپشىلىككە جانە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ مىرزاعا جەتكىزىڭدەر. ماسەلە شەشىمىنىڭ وڭ بولۋى نەگىزىنەن پرەزيدەنتتىڭ پەيىل-كوزقاراسىنا بايلانىستى.

نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا ايتارىم: نۇرەكە، كۇنى كەشە: «بۇدان بىلاي سەمەي دەلىنەتىن بولسىن!» دەگەن ءبىر اۋىز سوزىڭىزبەن «سەميپالاتينسكىنى» ابايدىڭ، شاكارىم مەن مۇحتاردىڭ جەرىنەن اۋلاقتاتقان ەدىڭىز، ەندى بۇگىن،  «پەتروپاۆلوۆسكىنى» ماعجاننىڭ، ءسابيت پەن عابيتتىڭ جەرىنەن اۋلاقتاتساڭىز، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى!» («اباي.كز» پورتالى).

عابەڭ تاسبايدى دا ۇمىتپاپتى: «ال پارلامەنتىمىزدەگى اناۋ الگى دەپۋتات تاسباي سيمامباەۆ مىرزانىڭ قۇلاعىنا - مىس سىرعا!  «پەتروپاۆلوۆسكىگە» قورعان بولعانى ءۇشىن «التىن سىرعا» دەۋىم كەرەك ەدى، امال نە، ءبىر گرامم دا  التىنىم بولماي قالدى.» بىرەۋلەر سول شالعا نە كەرەك، جازۋىن جازىپ، تيىش قانا وتىرماي ما دەيتىن دە شىعار.ءوز باسىم عابەڭدى قاتتى سىيلايمىن.جازۋشىلار وداعىندا ءبىر-ەكى رەت كورگەنىم،ودان كەيىن «ماعجان الەمى» كىتابىن قۇراستىرعاندا تەلەفون ارقىلى سويلەسكەنىم بولماسا، تانىستىعىم جوق. جانى تازا ازامات.قوعامدا بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا اركەز سەرگەك قارايدى، ويىن بۇكپەسىز ايتىپ، ەلگە، حالقىمىزعا جانى اشيتىنىن  ءبىلدىرىپ وتىرادى، كەيبىر اعالارىمىز سياقتى جالتاقتاۋدى، جالپاڭداۋدى بىلمەيدى.

ارادا ەكى اپتاداي ۋاقىت وتسەدە قىزىلجار اتاۋىنا قاتىستى ايعاي-شۋ باسەڭسيتىن ەمەس. «ۆرەميا» گازەتى وقىرماندارىنىڭ ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرگەن بەلگىلى جازۋشى، اۋدارماشى قىزىلجار ءوڭىرىنىڭ تۋماسى گەرولد بەلگەر دە وسى ماسەلەنى وراپ وتپەپتى.جازۋشى «...مەن سول وڭىردەگى قازاق اۋىلىندا تۇردىم، ءبىز ەس بىلگەننەن قالانى قىزىلجار دەپ اتايتىنبىز » دەي كەلىپ، «مۇنداي ماسەلەلەردە اسىعۋعا بولمايدى»  دەپتى.جايشىلىقتا بۇكىل ەلدىڭ جۇگىن ءوزى ارقالاپ كەلە جاتقانداي كورىنەتىن، قازاققا اقىل ايتقىش گەراعاڭنىڭ بۇل سوزدەرىن تۇسىنە المادىم.قايداعى اسىعۋ؟! جيىرما جىل وتكەن جوق پا؟

الدە،  الى دە شىداي تۇرۋ كەرەك پە ەدى؟ مەنىڭ دە شىداعىم كەلدى، بىراق وعان قويدى ما؟!

شىركەۋ باسشىسى پەتروپاۆلدى وزگەرتپەيمىز دەپ قول جيناپ جۇرگەن كورىنەدى...

وسىدان ەكى جىل بۇرىن قازاقشا اتاۋعا يە بولعان كوشە اتى قايتا وزگەرتىلىپتى.

قالادان تاياق تاستام جەردەگى چاپاەۆو اۋىلىنا ەجەلگى اتاۋىن قايتارامىز دەسە، دەپۋتاتتار اۋىز اشتىرمايدى. (وبلىستا تاعى وسى اتاۋمەن اتالاتىن ەكى سەلو بار.)

ءبىر-ەكى قىسقا كوشەنىڭ اتىن وزگەرتەمىن دەپ كوزگە ءتۇسىپ قالعان قالانىڭ جاڭا اكىمى ەندى مۇنداي قادامعا بارمايمىن دەپ انت-سۋ ىشكەندەي بولىپتى.

وسىلاي ءتىزىلىپ كەتە بەرەدى. ناعىز اشيدى جانىڭ، قاينايدى قانىڭنىڭ ءوزى.  ايتپەسە، «ارقادا  اياز  بولماسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟» دەگەندەي، تيىش جۇرە بەرمەيمىن بە؟

ينتەرنەت بۇرق-سارق قايناعان قازان سياقتى.بىتەۋ جارانىڭ بەتىن قوزعاپ كەتكەنىمدى بايقاپ وتىرمىن. ارانداتۋشىلاردىڭ قارقىنى باسەڭسىگەن سياقتى. ونى باسقالار دا بايقاعان بولۋلارى كەرەك.گازەتتەردىڭ ءبىرى«اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، كىشىگىرىم سايتتارعا جارناما جاساعىمىز كەلمەيدى، بىراق "پەتروپاۆل اتاۋىن ساقتاپ قالايىق!" دەپ ۇرانداتقان سايتتار مەن فورۋمدار بۇگىندە بارماقتارىن تىستەپ قالىپ وتىر. سەبەبى قاي فورۋم بولماسىن، قازىر "قىزىلجار اتاۋىن قولدايمىز!" دەپ، داۋىس بەرگەن ازاماتتاردىڭ داۋىسى دا باسىم، ۇپايى دا ءبۇتىن. بۇل ارادا، اسىرەسە قازاق جاستارى، ونىڭ ىشىندە ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلار، بلوگشىلار مەن جۋرناليستەر قاۋىمى اۋىزبىرشىلىك تانىتىپ، ايتۋلى سايتتاردا قىزىلجار اتاۋىن بارىنشا قولداپ كەلەدى. ەڭ قىزىعى، وزدەرى داۋىس بەرۋدى ۇسىنعان كەيبىر سايتتار "قىزىلجار اتاۋىن قولدايمىن" دەگەن داۋىستى قابىلدامايتىن بوپ قالىپتى» دەپ جازدى.

ناق وسى كەزدە ەلگە ەسىمى جاقسى تانىس جازۋشىلار مەن ساياساتكەرلەر دە توبە كورسەتە باستادى. جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ: "ەكi اۋليەنi قاتار پiر تۇتاتىنداي نە كورiندi سونشا؟ وسى ۋاقىتقا دەيiن كونiپ كەلگەنi­مiزدiڭ ءوزi جiگەرسiز­دi­گiمiز دەپ ەسەپتەيمiن. رەسەي­دiڭ قاي قالاسى قازاقشا اتالادى؟ قالا اتاۋ­لارىن ءوز­گەرتۋدi داۋعا اينالدىرماي-اق، پەتروپاۆلدى قى­زىل­جار دەپ اتاۋ قالالىق اكiمشiلiك­تiڭ قولىندا تۇر. قالا اتاۋىن اۋىستىرۋعا قارسى شىققان سيمامباەۆ سىندى سەناتورلاردىڭ بويىندا ەشقانداي نامىس جوق. سوندا دا دەپۋتات بولىپ ءجۇر. ونىڭ بۇل قىزمەتتە وتىرۋىنا حاقىسى بار ما، جوق پا؟ قازاق  ۇلتىنىڭ، ەلiنiڭ ءمۇد­دەسiن قورعايدى دەپ سيمام­باەۆتى سەناتتىققا وتىرعىزۋدىڭ ءوزi ارتىق. ەڭ الدىمەن، قازاقستان وسىنداي كادرلاردان تازارۋ كەرەك",- دەپ ءبىر-اق كەسىپتى.

ەندى اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى،بەلگىلى قوعام قايراتكەرى امانگەلدى ايتالىنىڭ پىكىرىنە نازار اۋدارالىق: « مەن سەناتور سيمامباەۆتىڭ پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتىن وزگەرتۋ تۋرالى پىكىرىن تەلەديدار ارقىلى ەستىگەنىمدە، اشۋعا بۋلىقتىم. ويتكەنى سيمامباەۆتىڭ پىكىرى - قازاق نەگليزيمىنىڭ، ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ كورىنىسى. مەنىڭ بىلەتىنىم، ەلىمىزدە كەشەگى كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقتىڭ نانىن جەپ، سۋىن ءىشىپ، اۋاسىن جۇتىپ ەرجەتكەن، بىراق ورىسشا تاربيەلەنگەن ۇرپاق بار. مىنە، وسى ۇرپاق ءدال قازىرگى كۇنى حالىقتار دوستىعىن جەلەۋ ەتىپ، قازاق ماسەلەسىنە، قازاق يدەياسىنا كەلگەندە ىشتەي دە، اشىق تا قارسىلىق بىلدىرۋدە. وسىنىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلىن دامىتۋ، جەر-قالا اتاۋىن وزگەرتۋ ىسىندە اياقتان شالۋعا دايىن كەدەرگىلەر كەزدەسۋدە. شىندىعىن ايتسام، كەڭەس وكىمەتى تاريحتان كەتكەنىمەن دە، كەڭەس يدەولوگياسى، ورىس ءشوۆينيزمى، جالعان ينتەرناتسيوناليزم ومىردەن كەتكەن جوق. سوندىقتان پەتروپاۆلدى «قىزىلجار» دەپ اتاۋدىڭ ادىلدىك ەكەندىگىن حالىققا ايتۋ كەرەك، ءتۇسىندىرۋ كەرەك. مىسالى، سيمامباەۆ سياقتىلار ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تاريحىن بىلمەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، حالىقتىڭ اراسىندا ۇلكەن ۇگىت-ناسيحات شارالارىن جۇرگىزۋ كەرەك. سوڭعى ۋاقىتتا تابىلعان تاريحقا قاتىستى قۇجاتتاردى باق-تا كەڭىنەن جاريالاۋ قاجەت. جوعارى وقۋ ورىندارىندا، مەكتەپتەردە، ءماسليحاتتاردا بۇل ماسەلەنى ايتۋ دا كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. قالانىڭ اتىن وزگەرتۋ ورىس حالقىنا، ورىس يدەياسىنا قارسى شىعۋ ەمەستىگىن تەرەڭ ءتۇسىندىرۋ قاجەت».

وتە ورىندى ءسوز.بۇل بەلگىلى ءبىر ۇلتقا قارسى جاسالعان ارەكەت ەمەس.سونى بىلە تۇرا ورىنسىز جەرگە پىشاق ۇرىپ، اراعا وت سالعىسى كەلگەندەر بولدى. بىراق ولارىنان تۇك شىققان جوق. ول ول ما، ايتىس قىزا تۇسكەن ساتتە تاريحي ادىلدىك جاعىنا شىعىپ، اق-ادال ءسوزىن ايتقاندار باسقا ۇلتتاردىڭ اراسىنان دا تابىلدى.سولاردىڭ ءبىرى ماسكەۋلىك تاريحشى ەۆگەني ۆەرحوتۋروۆ «نەونوماد» سايتىندا بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ەكى ماتەريال جاريالادى. العاشقى ماقالاسىندا رەسەيلىك جۋرناليست تاسباي تۋعىزعان داۋعا كوبىرەك توقتالسا، ەكىنشى جاريالانىمىندا قىزىلجار دەپ اتاۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋىپ وتىرعانىن جان -جاقتى تۇسىندىرەدى.

«كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەگەن ەمەس پە، تاسبايدىڭ  جۇرەگى تاس توبەسىنە شىققان بولۋى كەرەك، «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدىنىڭ» كەرىنە ءتۇسىپ، «الاش ايناسىنىڭ» (2 قازان 2010ج.) تىلشىسىنە «... وسى ۇسىنىستى كوتەرىپ جۇرگەندەرگە مەن قارسى شىققان جوقپىن... مەن بۇل ۇسىنىستى قولدايمىن» دەپتى. ول ازداي، ارادا بىرنەشە كۇن وتكەننەن كەيىن تاعى دا وسى باسىلىمعا سۇحبات بەرىپ، «مەنى ءۇش ايعا سولتۇستىك قازاقستانعا جۇمىس ساپارىمەن جىبەرسە، مەن پەتروپاۆل اتاۋىن قىزىلجار دەپ وزگەرتىپ كەلەر ەدىم» (16 قازان 2010ج.) دەپ سوعىپتى. بۇل تاسبايعا داۋا جوق، قاي سوزىنە سەنەرىڭدى بىلمەيسىڭ.

كەيدە مەنى دەپۋتاتتىق  مەرزىمىم اياقتالعاننان كەيىن نەمەن اينالىسسام دەگەن وي مازالايدى. جەتىمدەردى جەبەۋ، اۋرۋ-سىرقاۋلاردى دەمەۋ ءۇشىن قايىرىمدىلىق قورىن قۇرعىم كەلەدى. ال كەيدە، بەلگىلى ءبىر ماسەلەگە «تيسە- تەرەككە، تيمەسە - بۇتاققا» دەگەندەي، ەكى-ۇشتى بولجام ايتىپ، وقىرماننىڭ نەمەسە تىڭداۋشىسىنىڭ شاقشاداي باسىن شاراداي قىلىپ قوياتىن ساياساتتانۋشى بولسام با دەيمىن. سودان با ەكەن، حالىقارالىق تاۋەكەلدى باعالاۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى دوسىم ساتپاەۆتىڭ پىكىرىنە دە كوڭىلىم اۋا بەردى.
- بۇل ماسەلە نەگىزىنەن وسى ايماقتاعى دەموگرافيالىق جانە ۇلتتىق جاعدايعا كەلىپ تىرەلەدى. سوندىقتان جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى وسىنداعى تۇرعىنداردىڭ پىكىرلەرىن دە ۇمىتپاعانى ءجون،- دەپتى بەلگىلى ساياساتتانۋشى. - ال ەندى سەناتور سيمامباەۆتىڭ «ەگەر قالا اتاۋى وزگەرسە، ورىستاردىڭ كوپشىلىگى باسقا جاققا قونىس اۋدارۋى مۇمكىن» دەپ اسىرا سىلتەپ ايتۋى، استە كوڭىلگە قونبايدى. سەبەبى قالا اتاۋىنىڭ وزگەرۋى تۇرعىنداردىڭ جىلى ورىندارىنان قوزعالۋىنا ەشقانداي ىقپال ەتپەيدى. بۇل - ءبىر! ەكىنشىدەن، بۇل ماسەلەنى شەنەۋنىكتەر وزدىگىنەن شەشسە، وندا بۇل زاڭعا تومپاق كەلەدى. سوندىقتان دا بۇل جەردە بيلىكتەگىلەر ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، وزدەرىن ساقتاندىرىپ وتىر. ال ۇكىمەتتەگىلەر بۇل ماسەلەدە ناقتى شەشىم قابىلداۋعا ۇرەيمەن قاراۋدا. ويتكەنى ولار «جىلى ورنىمىزدان ايىرىلۋىمىز مۇمكىن» دەپ قورقاقتايدى. ايتپەسە، بۇل ماسەلەنى ۋشىقتىرماي شەشۋگە بولادى.

ال ، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى دوس كوشىم نە دەيدى:
- مۇنداي ماسەلەگە كەلگەندە، ءتۇرلى توپتاردىڭ سان الۋان پىكىر بىلدىرەتىنى بار. بۇل - بىرىنشىدەن! ەكىنشىدەن، زامان تالابىنا ساي كەلەتىن ونوماستيكالىق زاڭ قابىلدانۋى جانە سول زاڭدا مۇنداي تولعاقتى ماسەلە تولىق شەشىمىن تابۋى ءتيىس. ال بىزدە ولاي بولماي تۇر. ال ەندى سەناتور سيمامباەۆتىڭ ايتقانى - ادامنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن نارسە. سوندا قالاي، ورىستار كوپ ايماقتىڭ اتاۋى ورىسشا، كارىستەر كوپ جەردىڭ اتاۋى كارىس تىلىندە، ال ۇيعىرى كوپ ايماقتىڭ اتاۋلارى ۇيعىر تىلىندە بولۋى كەرەك پە؟! سوندا، ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىز - كونستيتۋتسيامىز قايدا؟! مەنىڭشە، قالا مەن اۋىلدارعا ت.ب. ەجەلگى تاريحي اتاۋىن ىڭ-شىڭسىز قايتاراتىن كەز جەتتى. مۇنىڭ ۇستىنە وسىنداي پروبلەمالاردىڭ تۋىنداماۋى ءۇشىن ونوماستيكالىق زاڭىمىز كۇشتى جانە پارمەندى بولۋى قاجەت. ايتپەسە، «باياعى جارتاس، سول جارتاس» كۇيىندە قالۋى ابدەن مۇمكىن.

قىزىلجار اتاۋى تارتىسقا تۇسكەن سول كۇندەرى «انا ءتىلى» گازەتى دە ءۇنسىز قالعان جوق. قىركۇيەكتىڭ 29-كۇنى نۇركەن جانداۋلەتۇلى دەگەن اۆتوردىڭ «كەرى تارتقاندى بەرى تارت!..» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن  جاريالادى. «سيمامباەۆ ءسوزىنىڭ اسەرى مە، كەيبىر ءورىستىلدى باق-تار دا قىزىلجار اتاۋىن جاقتىرمايتىندارىن بايقاتىپ قالدى. ماسەلەن، «كتك» تەلەارناسىنىڭ ساۋالناماسىنا قاتىسقان ءۇش ادام دا قالا اتاۋىنىڭ وزگەرۋىنە قارسى. رەسپۋبليكالىق «ەكسپرەسس ك» گازەتى ءتىپتى جەدەل قيمىلدادى. ج.سۇلەيمەنوۆ ماسەلەنى سارسەنبىدە وتكەن ءماجىلىس وتىرىسىندا كوتەرگەن ەدى. ەرتەڭىنە، بەيسەنبىدە اتالعان باسىلىم «ە.چەرنىشوۆا» دەگەننىڭ ماقالاسىن ءبىرىنشى بەتكە جاريالاپ، ءوز كوزقاراسىن بايقاتتى. اۆتورى «ينيتسياتيۆنوە پرەدلوجەنيە نارودنىح يزبراننيكوۆ و پەرەيمەنوۆاني پەتروپاۆلوۆسكا وچەن ۋديۆيلو منوگيح جيتەلەي ەتوگو گورودا. بولشينستۆو يز نيح كاتەگوريچەسكي پروتيۆ تاكوگو شاگا، سچيتايا ەگو نەسۆوەۆرەمەننىم ي نەوبوس­نوۆاننىم» دەپ كەلەدى دە، ماقالا ىشىندە قىزىلجار اتاۋىن قولدامايتىن بىرقاتار قالا تۇرعىندارىنىڭ پىكىرىن كەلتىرەدى. وسى ماتەريالدان-اق گازەتتىڭ قاي جاققا بۇيرەگى بۇرىپ تۇرعانى انىق اڭعارىلادى. ايتپەسە، پارلامەنتتە ايتىلعان ۇسىنىستى پەتروپاۆلدىڭ بىردە-ءبىر تۇرعىنى قولدامادى دەگەنگە ادام سەنە مە؟شۋ كوتەرمەي-اق ورىندى شەشىلۋگە ءتيىس ماسەلە ەدى. اياعى قالاي بولار ەكەن؟ ەگەر ادىلدىكتىڭ ۇستەم بولعانىن قالايتىن بولساق، وندا پەتروپاۆل قىزىلجارعا جول بەرۋى ءتيىس».

ماقالا اۆتورى الماتىدا وتىرىپ-اق، قىزىلجاردىڭ تىنىسىن ءدوپ باسقان.قىزىلجار اتاۋىنا تاسباي سياقتى بىرەن-ساران ادام بولماسا، جىندى قويدىڭ باسىن جەمەگەن، ەسى دۇرىس قازاق قارسى بولۋشى ما ەدى.ارينە، ماعان وكپەسى بارلار، ورتاق مۇددەنى سىرىپ تاستاپ، وسىندايدا ءبىر شىمشىپ قالعىسى كەلەتىندەر تابىلۋى مۇمكىن. «حاباردىڭ» سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى جاسۇلان وسپانوۆ جەرگىلىكتى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقىتۋشىسى، عالىم، جۋرناليست-جازۋشى زارقىن تايشىبايعا ميكروفون ۇسىنعاندا وسىنداي ويدىڭ قىلاڭ بەرگەنى راس. زاكەڭمەن كەزىندە ابىلاي حاننىڭ اق ۇيىنە قاتىستى شەكىسىپ قالعانىمىز بار ەدى. زاكەڭنىڭ بۇل ماسەلەنى «ماعجاننىڭ قىزىلجارى» دەگەن كىتابىن جازعان كەزدە قاۋزاي زەرتتەگەنىن بىلەمىن. نە ايتار ەكەن دەپ ىشتەي تىنا قالدىم. زاكەڭ ادەتتەگى تۋرا سويلەيتىن ادەتىمەن «بۇل اتام زاماننان بەرى قىزىلجار اتالىپ كەلە جاتىر. وزگە وبلىستارداعى، ءتىپتى، شەت ەلدەردەگى قازاقتاردىڭ ءوزى قىزىلجار دەپ اتايدى. دەمەك، «اۋىستىرۋعا ەرتە» نەمەسە «بۇل - تاريحي تۇرعىدا دالەلدەنبەگەن» دەگەن بوس ءسوز، - دەپ بەلدەن ءبىر-اق باستى.- ءتىپتى، 1925 جىلدان استانامىز قىزىلوردادان ۇكىمەت ورىندارىنان جولدانعان حاتتار «قىزىلجار قالاسى»، «گورود كزىلدجار» دەپ جازىلا باستادى. بۇرىنعى «پەتروپاۆلوۆسك» دەگەن ورىسشا اتاۋى توقتاتىلعان. «پراۆدا» گازەتىندە پەتروپاۆلدىڭ «قىزىلجار» بولىپ وزگەرگەنى تۋرالى حابار جاريالانعانى ءمالىم بولىپ وتىر. بۇل شەشىمنىڭ نەگە ورىندالماي قالعانىن گولوششەكيننىڭ «كىشى وكتيابر» رەۆوليۋتسياسىمەن عانا تۇسىندىرۋگە بولاتىن شىعار. وسى كەزدە اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى،  الاشتىڭ جاس كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتىن اتقارعان. ال ەلدى-مەكەندەردىڭ اتاۋلارىن رەتكە كەلتىرەتىن كوميسسيا، تەرمينولوگيا كوميسسياسى دا وسى مەكەمەنىڭ قۇزىرىندا بولاتىن».

جوعارىدا ءورىستىلدى گازەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي، قىزىلجاردىڭ تاريحىنا قاتىستى ايتىلعانداردى جوققا شىعارۋعا تىرىسقانىن ءسوز ەتتىك. جارايدى، قارسى-اق بولسىن دەلىك، سوندا ايتار ءۋاجى قانداي، نازار اۋدارارلىق ءبىر دەرەك كەلتىرسە، كانە؟ باسقالارعا نە شارا، كورگەنى، كوڭىلگە تۇيگەنى مول دەگەن س.پرەسنياكوۆتىڭ ءوزى «پەتروپاۆل ەشقاشاندا قىزىلجار دەپ اتالعان جوق»،- دەدى- اۋ.ءسويتىپ، ول ءوزىنىڭ قانداي ولكەتانۋشى ەكەنىن تانىتتى. ەگەر پرەسنياكوۆ مىرزا «كورمەس تۇيەنى دە كورمەس» دەگەندەي، 1925 جىلى قابىلدانعان قۇجاتتاردان حابارسىز بولسا، وعان ءبىز كىنالىمىز بە. سول سياقتى، ءوزىن ولكەتانۋشىمىن دەپ جۇرگەن ل.مەلەحينا دا  «ەكسپرەسس ك» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا وتىرىكتى شىنداي سوعىپتى. جايشىلىقتا وتىرىك كۇلىپ، قازاققا جانى اشىعانسىپ جۇرەتىن باشماكوۆ تا بۇل جولى ىشتەگى قىجىلىن جاسىرا المادى.ءسويتىپ، كىمنىڭ كىم ەكەنى كورىندى. وسى تۇرعىدان العاندا دا، دەپۋتاتتىق ساۋال كوپ جايعا كوز جەتكىزدى دەپ ويلايمىن.

«ۆرەميا» گازەتىندە، ىلە «اباي» پورتالىندا بەلگىلى ساياساتتانۋشى ەرلان كاريننىڭ سۇبحاتى جاريالاندى. وعان مەن تاڭعالعان جوقپىن. ە.كارين جاس بولسا دا، كوپ نارسەدەن حابارى مول، ءسوزى ورنىقتى دا سالماقتى، ازات ويلى ازاماتتاردىڭ  ءبىرى. «قىزىلجار داۋى بىزدە يدەولوگيالىق كوبىكتەردىڭ بارىن كورسەتىپ بەردى... ەل ىشىندە قاراما-قايشى پىكىرلەر، داۋ-داماي، قوقان- لوقى كوبەيىپ كەتتى» دەي كەلىپ ول مەنىڭ دە كوڭىلىمە كولەڭكە تۇسىرگەن، ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ دا تىزگىنىن ەلجاندى ازاماتتار قولعا الۋلارى كەرەك دەپ ءوزىم كۇندە ايتىپ جۇرگەن ، ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە نازار اۋدارىپتى.

«قىزىلجار توڭىرەگىندەگى قىرقىس ەڭ الدىمەن اقپاراتتىق ساياساتىمىزداعى «احيللەس وكشەسىنىڭ» قايدا ەكەنىن انىقتاپ بەردى. قالاي دەسەڭىز، بىزدەگى ءورىستىلدى جانە قازاق باسىلىمدارى ءبىر ماسەلەنى ەكى اۋديتورياعا، ءبىر-بىرىنە قايشى كەلەتىن ەكى سيپاتتا بەرىپ كەلەدى. مىسالى، مەن ەلىمىزدەگى 33 اقپارات قۇرالدارىنىڭ وسى تاقىرىپتى قالاي بەرگەنىنە بايلانىستى كونتەنت-اناليز جاسادىم. ونىڭ 19-ى باسپا قۇرالدارى، 8-ءى ينتەرنەت رەسۋرستار بولسا، التاۋى تەلەارنا ەدى. جالپى، بۇل تاقىرىپ بويىنشا 55 ماتەريال جارىق كورسە، ونىڭ 20-سى قولداپ، 16-سى سىناپ، ال 19-ى بەيتاراپ باعىتتا بەرىپ قۇتىلعان. وسىلايشا، قىزىلجار ماسەلەسىندە ءورىستىلدى باق-تىڭ دەنى اقپاراتتىڭ ءونىن تەرىس اينالدىرىپ بەرسە، قازاق باسىلىمدارى مۇنى قولداپ، جاقتاپ بەردى. اقيقاتىنا كەلگەندە، اقپاراتتىق ساياساتتا اۋديتوريانى جاساندى تۇردە ەكىگە ءبولىپ قويدىق. قوعامدىق سانانى دا ەكىگە ءبولىپ تاستادىق... تاپ وسى ماسەلەدە ساياساتكەرلەر مەن زيالى ازاماتتارىمىزدىڭ ءۇنسىز قالۋى  وسىدان دەپ ويلايمىن. «قولداپ شىقسا، ءورىستىلدى باسىلىمنىڭ وتتاۋى بورايدى. قارسى شىقسا، قازاعىنىڭ «قارعىسىنا» قالادى. ياعني، قوستىلدىلىك ساياساتى ۇلتتىق ساياساتىمىزدىڭ وزەگىنە سىنا قاعىپ، ءبىر تۇلعانىڭ قازاق ءۇشىن باسقا، ال ورىس ءۇشىن مۇلدە باسقا اڭگىمە ايتاتىنداي ابسۋرد جاعدايىنا الىپ كەلدى. بۇل ەندى تولعاناتىن-اق تاقىرىپ. ۇستىمىزدەگى جىلى قابىلدانعان دوكترينادا ءبىر تاراۋ - «ءبىر وتان جانە ءبىر تاعدىر» دەپ اتالادى. وتانىمىز بىرەۋ بولسا، بىراق ايتىلاتىن اڭگىمە، جۇرگىزىلەتىن ساياسات ەكەۋ بولىپ شىققانى ما سوندا؟» دەيدى ساياساتتانۋشى.

ءتىلشىنىڭ «سەناتور سيمامباەۆتىڭ مالىمدەمەسىنەن كەيىن قانداي وي ءتۇيىپ ەدىڭىز...» دەگەن ساۋالىنا ساياساتتانۋشى :« دەموكراتيانىڭ بەسىگىن تەربەتەمىز دەگەن تالپىنىس بار عوي بىزدە. ءجون دەلىك. الايدا، قوعامدىق ساياساتتىڭ دا وزىندىك ەرەجە، ەتيكاسى بولادى. ماسەلەن، جاريالىلىق دەگەنىمىز بار نارسەنى بىردەن جاريالاپ جىبەرۋ دەگەندى دە بىلدىرمەيدى. تىپتەن، قالامىز قىزىلجار بولدى دەپ، قالاماعانى ۇدەرە كوشەردەي بولسا دا، ۇرەيدىڭ ۇستىنە ۇرەي قوسپاۋى كەرەك ەدى. مەنىڭشە، جاراسباي سۇلەيمەنوۆتىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىنان گورى تاسباي سيمامباەۆتىڭ مالىمدەمەسى جۇرتتى كوبىرەك دۇرلىكتىرىپ جىبەرگەن سياقتى. تاسباي اعامىز سولتۇستىك قازاقستانداعى اعايىن ءبىر تۇندە جايىن، جۇمىسىن تاستاپ، ەلدەن اۋىپ كەتەتىندەي سيپاتتا ءسوز قوسىپ، بويامالاپ، قورقىتىپ جەتكىزدى ەمەس پە؟ ءوز باسىم بۇعان سەنبەيمىن. جارايدى، شىنىمەن سونداي جاعداي قالىپتاستى دەسەك تە، وندا بۇل قانداي ازاماتتار بولىپ شىققانى؟ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى دەگەن اتقا قانشالىق لايىقتى دەگەن ساۋال شىعادى. قالا اتاۋىن وزگەرتۋگە قارسىمىن دەپ كوشىپ كەتەتىندەر كوپ بولسا، تاسباي اعامىز وسى ماسەلەمەن اينالىسسىن... ايتپايىن دەمەيسىڭ، سونشا دارىپتەلەتىن وتانشىلدىعىمىز قايدا قالادى، سوندا؟» دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

راسىندا دا بۇل ارادا ويلاناتىن ماسەلەلەر كوپ. «ەندى قۇقىمىز تاپتالدى دەپ كوشىپ كەتەردەي بولسا، ولاردى ءبىزدىڭ ەلمەن تاعدىرىن بايلاعان ازاماتتار دەپ قانشالىقتى اتاۋعا بولادى؟ قالا اتاۋىن وزگەرتۋگە ورە تۇرەگەلىپ جاتىر. قۇداي ساقتاسىن، ال توتەنشە جاعداي بولا قالسا، شە؟ سوندا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلدىعىندا ءبىز قانداي ازاماتتاردى تاربيەلەپ شىعاردىق؟ ءسات سايىن جارنامالاناتىن بىرلىك، ىنتىماعىمىزعا وسىندايدا سەنە الامىز با؟ مىنە، سۇراقتىڭ توركىنى قايدا جاتىر. قىسقاسى، قىزىلجار داۋى بىزدە يدەولوگيالىق كوبىكتەردىڭ بارىن كورسەتىپ بەردى. بۇل ەندى «تۇندە مازداپ جانعان مىسىقتىڭ كوزىندەي» (ا.سۇلەيمەنوۆ)  تۇسىنىكتى، ايقىن بولدى... وسىمەن جاقسىلاپ اينالىسپاسا بولمايدى. سەبەپ قۋساق، وسى داۋدىڭ ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا جيىرما جىل تولعالى وتىرعان ساتتە كوتەرىلىپ وتىرعانىندا دا ءمان بار... بۇنى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بەرىكتىگىنە تەست دەپ قابىلداساق تا بولادى. ال، ازىرگە دەپۋتاتتىڭ ساۋالىنا دۇركىرەي كوتەرىلىپ، ءتۇرلى لەنتا تاعىپ، كوشەگە شىعۋ، فورۋم ۇيىمداستىرىپ جاتۋدى جاقسىلىقتىڭ نىشانى دەي الماس ەدىم.

ءبىر عانا مىسال ايتايىن. پەتروپاۆلدىڭ قوعامدىق-ساياسي پىكىرتالقى سايتىندا «نا تو پوشلو، پەرەيمەنوۆانيە نيچەگو جە نە يزمەنيت. وت ەتوگو نيچەگو پرينتسيپيالنوگو نە زاۆيسيت دليا كازاحوۆ ي ۆلاستي. پوەتومۋ، ي نە نادو» دەگەن پىكىردى كوزىم شالىپ قالىپ ەدى. ەندى وسى لوگيكاعا سالساق... قالانىڭ اتاۋىن وزگەرتۋدە تۇرعان ەشتەنە جوق بولسا، وندا وعان قارسى شىعۋدىڭ دا قيسىنى جوق ەمەس پە؟ جايمەندەپ، جونىمەن تۇسىندىرسە، قوعامدىق پىكىردى تۋرالاۋعا ابدەن بولادى. بۇل ماسەلەنى كوپ داۋلاستىرماي، ساياسيلاندىرماي، باياعىدا-اق شەشىپ تاستاۋ قاجەت ەدى. سول سياقتى پاۆلوداردىڭ اتاۋىن دا ءبىر رەتكە كەلتىرۋىمىز كەرەك. سوندىقتان، شەشىمدى كوپ سوزباي، ماسەلەنى ءبىر جاققا شىعارۋ قاجەت. قازاق حالقى ەشقاشان وزگە ۇلتتارعا قىساستىق كورسەتپەگەن، ارانداتۋعا ەرمەگەن. بۇرىن دا، قازىر دە سولاي بولىپ كەلدى. دوستىق پەيىلىمىزگە، قوناقجاي مىنەزىمىزگە كۇمان كەلتىرەتىندەي قىلىققا بارمادىق. دەمەك، وزگە ۇلتتار دا ءبىزدىڭ زاڭدى تالابىمىزعا تۇسىنىستىكپەن قاراسا، زاڭدى ىقىلاس دەپ قارار ەدىك. بۇگىن بولماسا دا، پەتروپاۆل اتاۋى تۇبىندە وزگەرەدى. بىرەر جىلدان كەيىن بولسىن اتى وزگەرەتىنى بەلگىلى بولسا، وندا نەگە بۇعان بۇگىن قولداۋ كورسەتىپ، دەمەپ جىبەرمەسكە؟ تەگى بولماسا، مۇنى تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا تارتۋ دەپ پە، ۇلتتار دوستىعىنىڭ كەرەمەت ۇلگىسى دەپ تە كورسەتىپ جىبەرسە، قانداي جاراسار ەدى؟ قانداي ۇلتتىڭ وكىلى بولماساق تا، تاعدىرىمىزدى ءبىر شاڭىراققا بايلاعان ەكەن عوي دەپ قۋانار ما ەدىك...»

كارين مىرزا سۇحباتى قانشا ىقشام بولسا دا،كوپ جايعا كوز جەتكىزىپ، كوپ جايدان سىر ۇقتىرىپ وتىر. كەيبىرەۋلەر الاۋلاتىپ، جالاۋلاتقانداي، پەتروپاۆلدى قىزىلجار دەپ اتاۋ تۋراسىندا شىققان اڭگىمە قازاققا ورىستى قارسى قويعان ۇلتتىق ماسەلەگە دەيىن ۇلعايىپ شىعا كەلدى دەۋگە كەلمەيدى.كەز كەلگەن ماسەلەگە اركىمنىڭ ءوز كوزقاراسى بولادى دەگەن سياقتى، بۇل ساۋالعا دا ءبىراز ادام ءۇن قوستى.راس، ولاردىڭ پىكىرلەرى ءبىر ارنادا توعىسپاي جاتتى. قولداۋشىلار دا بولدى، قارسى داۋ ايتۋشىلار دا تابىلدى.بىراق، ونى ۇلتتىق تەكەتىرەس دەۋگە استە بولمايدى. داۋرىققان، ءسويتىپ ەلدى دۇرلىكتىرمەك بولعان ول- تەرىس پيعىلدى شاعىن عانا توپ.

وسىنداي قالىپتاسقان جايدى بايىپپەن، تەرەڭ تالداۋعا ۇمتىلىستى جۋرناليست داۋرەن قۋاتتىڭ «اباي» پورتالىندا جاريالانعان ماتەريالىنان دا بايقادىم. «بىرىنشىدەن، جاراسباي مىرزانىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالى بىزدەگى «ۇلتارالىق كەلىسىم» ساياساتىنىڭ كەرى كەتكەنىن ايماڭداي ەتتى. ءبىز كارى جاسىمىز قالماي ۇلارداي شۋلاپ «ۇلتارالىق كەلىسىمنىڭ» «ۇلتان قۇلى» بوپ جۇرسەك، بىلايعى جۇرت بىق دەمەپتى. «ە-ە، مىناۋ قازاقتىڭ جەرى عوي، ورتاق وتانىمىز عوي، ەندى كەلەگە كەلىپ، ۇعىسايىق، قالانىڭ كونە اتاۋىن ىڭ-شىڭسىز قالپىنا كەلتىرەيىك» دەگەن ءبىر جان تابىلدى ما «ۇلتارالىق كەلىسىمگە» ۇيىعان ەلدىڭ ىشىنەن؟..  تاعى دا قازاق ادىلەت جولىندا، اقيقات جولىندا جالعىز قالدى. مالىباي، مولوۆودنوە، شەلەك، ماياتاس وقيعالارىن ويىڭىزعا ورالتىڭىز. سول كەزدە: «جانىم-اۋ، سورلى قازاقتىڭ قاشانعى سورىن سورپاداي قايناتا بەرەمىز؟ وسىلاردىڭ جاعىنا شىعىپ ءبىر سويلەيىكشى» دەگەن جاننىڭ توبەسى كورىندى مە  «كەلىسىمنىڭ» تەرىسىن سۇيرەپ توزدىرۋعا اينالعان اعايىننىڭ اراسىنان؟!.»

اۆتور ودان ءارى «ۇلتارالىق كەلىسىمنىڭ» اياسىنداعى باسقا اعايىن شە؟ كەشەگى كوممۋنيستەر بيلىگىندەگى سوۆەت وكىمەتىنىڭ زامانىندا زاتاەۆيچ، ەرزاكوۆيچ، برۋسيلوۆسكي، ساتس سياقتى قازاق جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ، قازاق مادەنيەتىمەن بىتە قايناپ كەتكەن كىم بار قازىر؟ تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىلدىڭ شيرەگىندە قازاقتىڭ بايتاق الەمىن قابىلداعان، پاراسات پايىمى جاڭاشا قالىپتاسقان تولقىن وزگە ۇلت اراسىندا تۋدى ما؟ تۋسا قايدا ءجۇر؟ نەگە كورىنبەيدى؟ قازاقتى بۇرىنعىداي بۇراتانا سانايتىن كەۋدەمسوقىر اعا بۋىننىڭ الدىنا ءتۇسىپ نەگە جارقىلدامايدى؟ الدە بيىك مىنبەلەردەن، ۇلىق جيىنداردان، ءتۇرلى ءتۇستى تەلەارنا بەتتەرىنەن سويلەنەتىن سوزدەردەن اس بولمەدەگى نەمەسە جىلى كامين پەشىنىڭ قاسىنداعى اڭگىمە جاستارعا الدەقايدا ۇعىنىقتى ءارى قونىمدى بولعانى ما؟ سولاي-اۋ، تەگى...» دەپ كۇيىنەدى.بۇل سوزدەردىڭ جانى بار.قازاق جەرىن مەكەندەيتىن، يگىلىكتىڭ ءبارىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىمەن بىردەي پايدالانىپ وتىرعان باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنە «سىيعا-سىي،سىراعا-بال» دەيتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى ەمەس پە.

«جوعارىداعى جايتتار تۋراسىندا جۇقالاپ اقپار الىپ تۇراتىن بيلىكتىڭ ماڭىنداعى يدەولوگتار «ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىمنىڭ» جاساندىلىعىن، ۋاقىت تالابىنا جارامسىزدىعىن ەپتەپ تۇسىنەدى. بىراق، باسقاشا قادام جاساۋعا ەرىك جىگەرلەرى جەتپەيدى. جاراسباي مىرزانىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىنان كەيىنگى قوعامنىڭ ىشتەي ەكى ۇداي كۇيگە ەنگەندەگى حالىنەن وسىنداي شىندىقتى دا اڭعارۋ قيىن بولماي قالدى.ەل ءىشى ءوزىنىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعىنا، شەكارا قاۋىپسىزدىگىنە تەرەڭ ءمان بەرەتىندىگىن بىردەن تانىتتى. اسىرەسە، جاستاردىڭ ءابجىل قيمىلداپ، قىزىلجارداعى ءبىر سايتتىڭ مەملەكەتكە قارسى قاساقانا ۇيىمداستىرعان ىسىنە توسقاۋىل قويۋعا جانۇشىرا كىرىسكەنى كوڭىل تولقىتتى. قازاق جاستارى قازاقتىڭ جولىن كەسە بەرەتىن جوسىقسىز ارەكەتتىڭ بىرىنە دە كونبەيتىن وسىنداي ىشكى بىرلىگى مەن  وجەتتىگىنەن تانباسا، تاياۋ بولاشاقتا قارقىندى وزگەرىستەردىڭ قاربالاسى باستالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن...

اتتەگەن-اي،  ايتكەنمەندە جاراسباي مىرزا الگى ساۋالىنان كەيىن ءماجىلىس سارايىندا جالعىز قالعانداي كۇيدە ءجۇر. اينالا جۇرتتىڭ انشەيىندەگى ەمەن-جارقىن  قاباعى جاراسبايعا كەلگەندە سىزداي قالاتىن كورىنەدى» دەپ اياۋشىلىق ءبىلدىرىپتى. داۋرەن ءىنىمنىڭ كوپ سوزىنە باس شۇلعىپ، قول قويسامدا، وسى ۋاجىنە كەلىسە المادىم. جوعارىدا ارىپتەستەرىمنىڭ سول كۇندەردەگى كوڭىل-كۇيى تۋرالى ءتيىپ-قاشىپ بولسادا ءسوز قوزعاعان سياقتى ەدىم،تاعى دا ايتامىن، دەپۋتاتتاردىڭ ءبارى بولماعانمەن، كوپشىلىگى ىشتەي بولسادا قولدادى. راس، مەن بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ تاستاعانداي اياۋشىلىقپەن قاراعاندار دا بولدى. ال مەن بولسام ناق سولاردى ايادىم...

بىرنەشە كۇن عالامتوردى سۇزە وتىرىپ كەيبىرەۋلەردىڭ بۇل بيلىكپەن كەلىسىپ ىستەلگەن جۇمىس دەگەنىن كوزىم شالىپ ەدى، داۋرەن ءىنىم دە كوڭىلىندە وسىنداي ءبىر كۇدىك بار ەكەنىن العا تارتىپتى. اقتالعىم كەلمەيدى، وسىعان دەيىن وزدەرىڭىزگە باياندالعان جايلار ول كۇدىكتى سەيىلتۋگە ءتيىس.

قىزىلجار اتاۋى تارتىسقا تۇسكەن كۇندەرى دوستارىمنىڭ قاسىمنان تابىلىپ، تانيتىن، تانىمايتىن جۇزدەگەن ادامداردىڭ قولتىعىمنان دەمەگەنىن ايتا كەتكىم كەلەدى. ولاردىڭ بارىنە العىستان باسقا ايتارىم جوق. ناق وسى كۇندەرى دەپۋتاتتار باستاماسىنا «اباي» پورتالى، باسقا دا اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ءۇن قوسقانداردىڭ ءبارى مەنىڭ باۋىرىما اينالدى. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ الدىندا باسىمدى يەمىن. مۇمكىن، ءسوز سايىسى بارىسىندا ۇلتقا ءبولىنۋدىڭ دە نىشاندارى بايقالعان شىعار، بىراق قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە توپتاسۋى بارىنەن باسىم بولدى. ناق وسى كۇندەرى ەلجاندى، ۇلتجاندى جاستاردىڭ ءۇنى اسقاق ەستىلدى. مەن ءۇشىن بۇل دا وتە قىمبات. قازاق ەندى قالعىمايدى، ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ەشكىمگە تاپتاتپايدى. دەمەك، ەلدىڭ شەتىندەگى، جەلدىڭ وتىندەگى كونە قالا قىزىلجاردىڭ ءتول اتاۋىنا يە بولاتىن كۇن دە الىس ەمەس! قىزىلجار ءۇشىن قيىن كۇرەس جالعاسا بەرەدى!!!

جاراسباي سۇلەيمەنوۆ،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى
پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ
دەپۋتاتى