بۇل جازباگەردىڭ (ا.سەيىتۇلى) مونوگرافيالىق ەڭبەگى  «جاڭا قازاق ءالىپبيى كەرەك» دەگەن اتاۋمەن 2000 جىلى، 25 قازاندا «انا ءتىلى» گازەتىندە (№25)جانە 2005جىلى «قازاق تاريحى» (№1) جۋرنالىندا  قىسقاشا مازمۇندا جاريالانعان بولاتىن. لاتىن قارپىنە كوشۋ ماسەلەسى تالاپ ساناتىنا يە بولعاندىقتان، ءتىل جاناشىرلارىنا ويتۇرتكى بولار دەگەن نيەتپەن سول ماقالانى تولىق ماتىندە جاريالاپ وتىرمىز.

 جاڭا قازاق ءالىپبيى نەمەسە لاتىن جازۋىنا «احمەتشە» كوشۋ

 

1. ءتىلىمىزدىڭ قازىرگى قوعامداعى جاعدايى

“قازاقتىڭ ءتىلى سونشالىقتى مول. لاكىن قازاقتىڭ تىلىمەنەن قانداي كىتاپ بولسا دا جازۋعا بولادى. قازاق ءتىلى مۇنشالىقتى جاتىق ءام انىق بولار ەدى، ەگەر دە ءبىزدىڭ قازاقتار اڭعارىپ، بوتەن ءتىل ارالاستىرماستان ىلگەرى باستىرىپ سويلەسە.”

  ىبىراي التىنسارين

 

جاسىراتىنى جوق، «كەڭەستەندىرۋ» ساياساتىنىڭ XX عاسىردىڭ 70-جىلدارى قازاق رەسپۋبليكاسىندا قاتتى كۇش العانى بەلگىلى. الدىمەن قازاقتىڭ قالالارىن «ورىستاندىردى». سول سەبەپتەن، انا ءتىلىمىزدى العاشقى مەنسىنبەۋشىلەر قالا قازاقتارى بولدى. ويتكەنى ولار   سول ءتىلدى يگەرگەندىكتەن، دۇنيەنى سول ءتىل ارقىلى تانىعاندىقتان، سونىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي قالدى. كەڭەس بيلىگى قازاقتىڭ قالالارىنداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانىن ارتتىرماۋ ساياساتىن ۇستاندى.

ەكىنشىدەن، ولاردىڭ ءتىلدى مەنسىنبەۋ سەبەبىنىڭ ءتۇپ توركىنى ودان دا تەرەڭدە. ماسەلەن، كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقتارعا قالادا تۇرۋعا شەكتەۋ سالىندى، ولاردىڭ تەك 20 پايىزىنا عانا رۇقسات ەتىلدى. ال سىرتتان كەلگەندەر بولسا، تومەن قىزمەتتەرگە قابىلداندى، باسپاناسى بولمادى. سول سەبەپتى قالالىقتار ولارعا ۇستەم كوزقاراسپەن قارادى. ال اۋىلدان كەلگەن قازاقتىڭ بالالارى ورتاعا بەيىمدەلۋ ءۇشىن قيسىنى كەلسىن، كەلمەسىن باسقا تىلدە شۇلدىرلەي باستادى. قۇدايعا شۇكىر، تاۋەلسىزدىك جىلدارى جەرگىلىكتى حالىق ءوز ەلىندە نەگىزگى ءوندىرىستىڭ جۇمىسشى كۇشىنە اينالدى. ولاردىڭ زيالى قاۋىم ساناتىنا كوتەرىلۋ دەڭگەيى دە قارقىنداپ دامىپ كەلەدى. دەگەنمەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بيلىك ساتىلارىندا تاۋەلسىز جىلدارى دۇنيەگە كەلسە دە قازاقشا ءبىر اۋىز ءسوز قاقپايتىن، نە شالا ساۋاتتى بۋدان بۋىننىڭ وكىلدەرى دە كەزىگىپ قالادى. ولار ءاۋ باستا انا ءتىلىن بويىنا سىڭىرمەگەن سوڭ، رۋحاني كەمباعال بولىپ قالا بەرۋدە. ءتىپتى وسى تاۋەلسىزدىكپەن تۇيەدەي قۇرداس جيىرما بەس جاستاعى جاستاردىڭ قازاقشا بىلمەۋىن نەمەن جانە قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟! قازاقتىڭ ءتىلى تۋرالى سىندارلى ەڭبەك جازعان الاش ازاماتتارىنىڭ ءبىرى ح.دوسمۇحامەدۇلى (1883-1939): «جاسىندا ۇلت مەكتەبىندە دۇرىستاپ وقىعان ادام انا ءتىلىنىڭ زاڭىن ۇمىتپايدى، بوتەن ءتىلدىڭ سوزدەرىن انا ءتىلدىڭ زاڭىمەن ايتامىن دەپ شاتاسادى» - دەيدى. ال، ءدال قازىرگى ۇرپاق وقۋدى وزگە تىلدە باستاپ، كەيىننەن انا تىلدە سويلەيمىن دەپ شاتاسىپ ءجۇر. سوندىقتان، بۇل ماسەلە ءالىپبي تاڭداۋمەن عانا شەشىلە سالايىن دەپ تۇرعان جوق. ول ءۇشىن الدىمەن 1957 جىلى ىرگەسى قالانعان “قازاق ءتىلى ورفوگرافياسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىن” وزگەرتۋ كەرەك.

بۇگىنگى كۇنى لاتينيتساعا وتۋگە مۇقتاجدىق بار. لاتينيتساعا كوشۋ ماسەلەسى ءبىرىنشى بولىپ تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ءبىر كوتەرىلدى. قازاق قوعامى ەكىنشى مارتە اتالمىش ماسەلەنى 2005-2007 ج.ج. تاعى ءبىر كوتەردى. ەلباسى «2025 جىل» دەپ ناقتى مەرزىم بەلگىلەگەننەن كەيىن، «لاتىن الىپبيىنە كوشكەن دۇرىس پا، بۇرىس پا؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە 20 جىل بويى جۇرگەن كوكەزۋ تالقىلاۋ تىيىلىپ، بۇل ماڭىزدى ءىس ءبىر تابان ىلگەرى باستى. مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2017 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن عالىمداردىڭ كومەگىمەن، بارشا قوعام وكىلدەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ، قازاق ءالىپبيىنىڭ جاڭا گرافيكاداعى بىرىڭعاي ستاندارتتى نۇسقاسىن قابىلداۋدى جۇكتەدى.

 

 

1. تiلiمiزدiڭ سەنiمدi ساقتاۋشىسى – ۇندەستiك زاڭى

 

“ەل تiلiنiڭ بۇزىلۋىنا ەڭ الدىمەن وقىعاندارى سەبەپ بولادى”

                                          حالەل دوسمۇحامەدۇلى

 

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1997 جىلعى تiل تۋرالى زاڭى قازاق تiلiنە مەملەكەتتiك مارتەبە بەرسە دە، تۋرا سول زاڭدا ورىس تiلiنiڭ رەسمي تۇردە قاتار جۇرەتiندiگiن ءھام كورسەتەدi. ساياسي تۇرعىدان الىپ قاراعاندا تاۋەلسىزدىكتىڭ الدىڭعى جىلدارىندا الگi شەشiم دە دۇرىس شىعار دەپ قابىلدادىق. الايدا جيىرما جىلدان اسسا دا مەملەكەتتىك ءتىل رەسمي تىلمەن تەڭەسەر ەمەس.

ەگەر الەمدiك بولىپ سانالاتىن ورىس تiلiمەن تايتالاسا، يىقتاسا وتىرىپ، قازاق تiلiن قاجەتiمiزگە جاراتا الساق، ءھام وسى تiلگە ەلiمiزدەگi جۇزدەن اسا ۇلت وكiلدەرiن قاراتا الساق، وندا تiلدiڭ الەمدiك دەڭگەيگە كوتەرiلگەنi. دەمەك، الدىمىزدا قازاق تiلiنiڭ باسەكەلەستiك قابiلەتiن ارتتىرۋ ماسەلەسi تۇر... بۇل ۋاقىت كۇتتiرمەيتiن ماڭىزدى ماسەلە. ويتكەنi, جاس مەملەكەت ءۇشiن ۋاقىتتىڭ ءار ءساتi جاۋاپتى. سول جاۋاپكەرشiلiكتiڭ جۇگi بارشامىزدىڭ موينىمىزدا ەكەندiگiن ەسكەرiپ، بiز دە قالىس قالماي، تiلدi دامىتۋداعى ناقتى ۇسىنىستارىمىزدى وقىرمان قاۋىمعا جەتكiزۋدi ءجون كوردiك...

بiزدiڭ ويىمىزشا، قازاق تiلiن ءوزiنiڭ لايىقتى مارتەبەسiنە شىعارتپاي وتىرعان بiر عانا كەدەرگi بار. ول كەدەرگi-كيريلليتسا (عىلىمي كوزقاراسپەن قاراعاندا، قازiرگi ءالiپبيiمiز كيريلليتسا نەگiزiندە ەمەس، تازا ورىس ءالiپبيi نەگiزiندە قۇرىلعان). سانامىزعا ابدەن ورنىعىپ العان ورىس ارiپتەرiنەن ارىلمايىنشا انا تiلiمiزدiڭ ەكiنشi دارەجەدە قالا بەرۋi زاڭدىلىق.

قازاق تiلiن ۇيرەنگiسi كەلەتiن شەتەل ازاماتىنىڭ نە قازاق تiلiن بiلمەيتiن ءوز ازاماتتارىمىزدىڭ «ءاپ» دەگەننەن تiلاشاردان بiلەتiنi مىناۋ: - “سوۆرەمەننىي كازاحسكي الفاۆيت سوستاۆلەن نا وسنوۆە رۋسسكوي گرافيكي ي سوستويت يز 42 بۋكۆ. يز نيح 32 بۋكۆى وبوزناچايۋت تە جە زۆۋكي، چتو ي ۆ رۋسسكوم يازىكە”.

ول ول ما: «بلاگوداريا رۋسسكومۋ يازىكۋ ۆ لەكسيكۋ كازاحسكوگو يازىكا ۆوشلا منوگو سلوۆ پۋتەم كالكيروۆانيا ي پرياموگو زايمستۆوۆانيا. ۆ رازۆيتي، ۋسوۆەرشەنستۆوۆاني كازاحسكوگو ليتەراتۋرنوگو يازىكا ياركو زامەتنو بولشوە ي بلاگوتۆورنوە ۆليانيە سوۆرەمەننوگو رۋسسكوگو ليتەراتۋرنوگو يازىكا...» – دەپ، قازاق تiلiندەگi ورىس ارiپتەرi مەن سوزدەرiنiڭ ىقپالىن، باسىمدىعىن تۇرتكi ەتiپ، الەمگە جار سالۋدا. اۋىز اشپاي جاتىپ، «بiرەۋدiكi» ءھام «بiرەۋدەن» دەپ باستالىپ جاتسا، كەز-كەلگەن ادامنىڭ (اسiرەسە جاستاردىڭ) قازاق تiلiنە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتا قويماسى انىق. بiر كەزدەرi «كاراۆان» گازەتiندە باسىلىپ شىققان، الماتىدا وقىپ جۇرگەن بiر ءۇندi ستۋدەنتiنiڭ: «قازاق تiلi ءار تiلدەردەن الىپ قۇراستىرىلعان» دەپ جاريالاعان جاڭساق پiكiرiن وسى كيريلليتسا تۋعىزسا كەرەك. قازاق ءالiپبيiنiڭ ورىس ارiپتەرiنiڭ نەگiزiندە قۇرىلعانى بىلاي تۇرسىن، تiپتi ورىس تiلiنiڭ كوپتەگەن عىلىمي-تەحنيكالىق جانە ساياسي-قوعامدىق تەرميندەرi ەشبiر وزگەرiسسiز، ەشقانداي زاڭدىلىقپەن ساناسپاي، تۋرا سول قالپىندا ەنە بەرگەن. بiر ايتا كەتەتiن جايت، سول ورىس تiلiنەن ەنگەن بارلىق سوزدەردiڭ تەگi ورىستiكi ەمەس. مىسالى، پرەزيدەنت، كونستيتۋتسيا، تسيۆيليزاتسيا، فۋنكتسيا، كوممۋنيزم، كاپيتال، پروفەسسور، ينستيتۋت، ت.س.س. تولىپ جاتقان ورىس سوزدەرiنiڭ تەگi لاتىننان شىققان. تەك ورىس تiلi جات سوزدەردi قابىلداعاندا مiندەتتi تۇردە ءوزiنiڭ تiل زاڭدىلىعىنا سايكەس ەتiپ وزگەرتۋ ارقىلى ەنگiزەدi. وندا نەگە سول لاتىن سوزدەرiن قازاقتىڭ دىبىس زاڭدىلىعىنا باعىندىرا وتىرىپ، تiكەلەي قابىلداماسقا؟

جالپى قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ كۇيى تانىماستاي بەيشارا قالىپقا تۇسكەن. ويتكەنى، ءتىلىمىزدىڭ  - دىبىس زاڭدىلىعى بۇزىلعان، ۇلتتىق سيپاتى قيراتىلعان. احمەت بايتۇرسىنۇلى كورسەتكەن قازاق تىلىندە 9 داۋىستى، 19 داۋىسسىز بار. ەڭ دامىعان تىلدەردىڭ ءارىپ سانى قاشان دا 26-28 –دەن اسپاعان. بۇل ۇستانىم بىزدە دە بولدى. كيريلليتسانىڭ كەلۋىمەن كيەلى سينگارمونيزم زاڭى بۇزىلىپ قازاق ءتىل ءبىلىمى اسا كۇردەلەنىپ كەتتى. سول ءۇشىن ءبىز ءبىر نارسەنى جاقسى تۇسىنگەندىگىمىز ابزال: كيريلليتسادان ارىلۋ – قازاق حالقى ءۇشىن ەمەس، ءوزىنىڭ كيەلى دىبىس زاڭدىلىعىنان ايرىلىپ قالعان قازاق ءتىلى ءۇشىن اسا قاجەت بولىپ وتىر. ال قاي تاڭباعا كوشۋ كەرەك ەكەندىگى، ول – ەكىنشى ماسەلە.

كەز-كەلگەن بiر تiلدi شۇبارلاۋ ءۇشiن سول تiلدiڭ دىبىس زاڭدىلىعىنا باعىنا قويمايتىن بiر ءارiپتi ەنگiزسە بولعانى. ەندەشە، سان عاسىرلار بويى وزiنشەلiگiن، ەرەكشەلىگىن بارىنشا ساقتاپ كەلگەن قازاق تiلiنە كەڭەستiك داۋiردە ونداعان ورىس ارiپتەرiن ەنگiزۋدە ۇلكەن ساياسي استار بولعاندىعى ايدان انىق. كەڭەستiك ءداۋiردiڭ (XX عاسىردى سولاي اتاسا دا بولادى) 30-ىنشى جىلدارى قازاق حالقىنىڭ «قايماعىنىڭ» ءسۇزiپ الىنعاندىعىن ەسكەرسەك، وندا 40-ىنشى جىلى كيريلليتسانى كiمدەردiڭ قابىلداعانىن دا ءتۇسiنۋ قيىن ەمەس. سوڭعى الپىس جىل iشiندە -  ë، تس، چ، شش، ە، يۋ، يا سياقتى ورىس ارiپتەرi مەن ولاردىڭ جiڭiشكە جانە ايىرۋ بەلگiلەرi قازاق تiلiنە وتە كۇشتi سينتاكسيستiك ىقپال جاساپ، ونىڭ دىبىس زاڭدىلىعىن شايقالتىپ، ەكپiن تۇراقتىلىعىن بۇزىپ، ءتول ارiپتەرiن شەتiنەن ىعىستىرا باستادى. وسى ءتول ارiپتەرiمiزبەن بولعان ۋاقيعا، كەزiندەگi پاتشالى رەسەيدiڭ، كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ قازاق حالقىن شۇرايلى جەرiنەن ايىرىپ، بiرتە-بiرتە قۇنارسىز يەن دالالارعا ىعىستىرۋ ساياساتىن ەرiكسiز ەسكە تۇسiرەدi. ەكەۋiندە دە بiر عانا «قولدىڭ» تاڭباسى جاتىر...

ساناسى ۋلانىپ، قۇلدىققا ۇرىنعان قانداسىمىزدىڭ ءبىرى – ۆلاديمير ءنۇسىپحانوۆ («يزۆەستيا كازاحستان»، 15.10.2002) تۋعان ءتىلى تۋرالى ءوز پىكىرىن بىلاي بىلدىرەدى: «كازاحسكي يازىك – ەتو يازىك زاستوليا، پەسەن ي ايتىسوۆ. ون بىل ۋ ناس نا كۋحنە، تام ي وستانەتسيا. تاك زاچەم نادەۆات نا ۆىسوحشەە دەرەۆو پرازدنيچنىە بۋكەتى. تام دولجەن ۆيسەت ۆەنوك».    استاپىراللا!..

قۇدايعا شۇكiر، جەر تۇتاستىعىن ساقتادىق، ال تiل تۇتاستىعىن، ونىڭ ومىرشەڭدىگىن ساقتاۋىمىز ءۇشiن، ەڭ الدىمەن، كiرمە ارiپتەردەن ارىلۋىمىز قاجەت. لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان كەلەتىن بولساق، قازاق تىلىندە ءبىر فونەماعا ءبىر دىبىس جۇرەدى. قازىرگى قازاق تىلىندە قوسامجار ورفوگرافيا ءجۇرىپ وتىر. ءتول سوزدەردى جازار بولساق، قازاقتىڭ ءتول ارىپتەرى قولدانىلادى دا، ال كەڭەس زامانىندا كيريلليتسامەن كىرگىزىلگەن كىرمە سوزدەر قازاق ءتىلى دىبىس زاڭدىلىعىمەن ەش ساناسپاي، ورىس تىلىندە قالاي جازىلسا، ءدال سولاي بەرىلىپ كەلەدى. ەڭ سوراقىسى، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى دا جاڭا نارىقتىق-ەكونوميكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك تەرميندەر ورىس ءتىلىنىڭ تۇپنۇسقاسىنان اۋىتقىماي، سول قالپىمەن وزگەرىسسىز ەنگىزىلىپ جاتىر. سول ءۇشىن جاڭا كىرگەن اتاۋلارعا، ءبىرىنشى، قازاق تىلىنەن بالاماسىنىڭ تابىلعانى ابزال. بولماسا، ەكىنشى، كىرمە ارىپتەردىڭ ورنىن ءتول ارiپتەردىڭ باسقانى ءلازىم. مىسالى: بيۋدجەت – بۇدجەت، تسەمەنت – سەمەنت، ۋنيۆەرسيتەت - ۇنىۆەرسىتەت، كومپيۋتەر – كومپۇتەر، الياسكا – الاسقا، ت.س.س. بولىپ، كiرمە سوزدەر تۇگەلiمەن ۇندەستiك زاڭىنا باعىنىپ، بiرىڭعاي حالىق تiلiنiڭ قورىن تولتىرار ەدi. بۇل – بiرiنشi قاجەتتiلiك.

كەيبiر تiل ماماندارى حالقىمىزدىڭ شەت تiلدەرiن تەتكۋسiز ەركiن سويلەۋiن قازiرگi 42 ءارiپتiڭ ارقاسى دەپ، بiر جاقتى ءارi قاتە تۇجىرىم ايتىپ، كiرمە ارiپتەردi بارىنشا ساقتاپ قالعىسى كەلەدi. جوق! بۇل مۇلدەم ولاي ەمەس. قازاقتاردىڭ شەت تiلiن ەركiن سويلەۋi – ولاردىڭ گەندiك زاتىنا بايلانىستى. تiپتi انا تiلiن بiلمەيتiن ورىس تiلدەس قانداستارىمىز دا كەز-كەلگەن شەت تiلiن وتە تازا سويلەيدi ەمەس پە؟!

بiر نارسەنiڭ شىندىعىن دالەلدەۋ ءۇشiن بۇرىنعى جازبا دەرەكتەرگە، ءماشھۇر ادامداردىڭ ايتقانىنا جۇگiنۋ ءداستۇرi – باعزى زاماننان كەلە جاتقان عىلىمي ءۇردiس بولعاندىقتان، دالەل رەتiندە اتاقتى ورىس تۇركiتانۋشىسى ۆاسيلي رادلوۆتىڭ (1837-1918) مىنا سوزدەرiن كەلتiرە كەتەيىك:

«قازاقتاردىڭ اقىل-وي قابiلەتiنiڭ زور ەكەنiنە بارعان سايىن كوزiم جەتە تۇسۋدە. قانداي اسەم سويلەيدi. ايتقىسى كەلگەنiنiڭ ءبارiن تەز ءتۇسiندiرiپ، قارسىلاسىنىڭ سوزiنە دە شەبەر تويتارىس بەرە بiلەدi. تiپتi بالالارىنىڭ اقىل-ەسi وتە تەز جەتiلەدi...»

قازاق تiلi – ءسوز قورىنا وتە باي تiلدەردiڭ بiرi. بالاما بولاتىن قازاق ءسوزi جەتەرلiك بولا تۇرا، كiرمە سوزدەردi ەرەجەدەن تىس قابىلداي سالۋ – دەنi دۇرىس تiلدi قورلاۋ دەگەن ءسوز. قازاق تiلi ءوزiنiڭ تاريحي دا تابيعي تازالىعىن ساقتاعاندا عانا الەمدi وزiنە قىزىقتىرا الادى. ال تiلiمiزدiڭ سەنiمدi ساقتاۋشىسى، ول – ۇندەستiك زاڭى. ەرتەرەكتە ەنگەن اراب-پارسى سوزدەرىن ايتپاعاندا، ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردىڭ ءوزى دە ارالاس بۋىن قالپىنان اجىراپ، بىرىڭعاي (جۋان ياكي جىڭىشكە) بۋىن بولىپ قالىپتاستى: باتەڭكە (بوتينكا), بورەنە (برەۆنو), كامپيت (كونفەت), ءنومىر (نومەر), ساتەن (ساتين) ت.ب. بۇلاي بولاتىن سەبەبى، ارالاس بۋىندى سوزدەر ءتىلدىڭ ىلگەرىندى-كەيىندى قوزعالۋىن قاجەت ەتەدى، ال ءتىل ۇندەستىگى سول ءتىلدىڭ نەعۇرلىم از قيمىلىنا، ۇنەمدى جانە بىرقالىپتى قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن.  سوندىقتان، كەڭەستiك داۋiردە رەتسiز ەنiپ كەتكەن جانە ءالى كۇنگە شەيىن ءتارتىپسىز كىرىپ وتىرعان كiرمە سوزدەردiڭ تiلiمiزگە اكەلگەن بەيبەرەكەتسiزدiگiن بiر قالىپقا كەلتiرۋ ءۇشiن، وسى بiر قاتاڭ زاڭدىلىق قايتا سالتانات قۇرۋى تيiس. احمەت بايتۇرسىنۇلى مورفەم، بۋىن، تاسىمال ەملە-ەرەجەلەرىن كەرەمەت ءبىر قالىپقا سالىپ كەتكەن. سول زاڭدىلىقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ - قازىرگى عالىمداردىڭ ەنشىسىندە. بۇل – ەكiنشi قاجەتتiلiك.

 

• دايەكشە – دىبىس زاڭدىلىعىن قاداعالايتىن رەتتەۋشi

 

“قازاقتاردىڭ تiلi – يسلامنىڭ بءۇلدiرۋشiلiك (ەكپiن تۇراقسىزدىعىن ايتادى. ا.) ءاسەرiنە ۇشىراماي، تۇپكi تازا ءتۇرiن – تۇركiلiك سيپاتىن ساقتاپ قالعان تiل. راس، وعان دا بiرەن-ساران جات سوزدەردiڭ ەنگەنi بايقالادى. بiراق ول سوزدەر، قازاق تiلiنiڭ ۇندەستiك زاڭىنا باعىنىپ، بiرىڭعاي حالىق تiلiنiڭ قورىنا قوسىلىپ كەتكەن”

ۆ.ۆ.رادلوۆ

 

كەڭەس داۋىرىنەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەتالدى ەنiپ جاتقان بارلىق كiرمە سوزدەر ۇندەستiك زاڭىنا باعىنۋى تيiس. ال، ەندi ول قالاي جۇزەگە اسپاق؟

تiل تاريحىن بiلمەي، تiلدi دامىتۋ مۇمكiن ەمەس. سوندىقتان، جاۋاپتى بۇرىنعى جازبا دەرەكتەرمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ تابۋىمىز ءلازiم...

1937-38 ج.ج. قۋعىن-سۇرگiننiڭ قۇربانى بولعان قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگiزiن سالۋشى احمەت بايتۇرسىنۇلى 1913 جىلى شىققان «قازاق» گازەتiنiڭ تۇڭعىش سانىندا بىلاي دەپ جازادى: «...ءوزiمiزدiڭ ەلiمiزدi ساقتاۋ ءۇشiن بiزگە مادەنيەتكە، وقۋعا ۇمتىلۋ كەرەك. ول ءۇشiن، ەڭ الدىمەن، ادەبيەت تiلiن وركەندەتۋ كەرەك. ءوز الدىنا ەل بولۋعا، ءوزiنiڭ تiلi, ادەبيەتi بار ەل عانا جاراي الاتىندىعىن بiز ۇمىتپاۋعا تيiسپiز. بۇل ماسەلەدە بiزدiڭ حالقىمىز وڭدى ەمەس. وسى كۇنi ورىس شكولى مەن تاتار مەكتەپتەرiندە وقىپ شىققاندار قازاق تiلiن ەلەۋسiز قىلىپ، حات جازسا، وزگە تiلدە جازىپ، قازاق تiلiنەن الىستاپ بارادى. بۇل، ارينە، جامان ادەت. ەگەر تiلگە وسى كوزبەن قاراساق، تابيعات زاڭىنا باعىنباي، بiزدiڭ اتا-بابالارىمىز مىڭ جاساماسا، ول ۋاقىتتا تiلمەن دە، سول تiلگە يە بولعان قازاق ۇلتىمەن دە ماڭگi قوشتاسقانىمىز دەپ بiلۋ كەرەك. ەگەر ونى iستەگiمiز كەلمەسە، وسى باستان تiل، ادەبيەت جۇمىسىن قولعا الىپ، وركەندەتەتiن ۋاقىتىمىز جەتتi».

احمەت بايتۇرسىنۇلى - ءوزiنiڭ بۇكiل سانالى ءومiرiن قازاق جازبا تiلiن لەكسيكالىق شۇبارلىقتان، باسقا تiلدەردiڭ سينتاكسيستiك ىقپالىنان تازارتۋمەن اينالىسىپ، قازاق تiلi عىلىمىن دامىتقان iرi عۇلاما. ەگەر بiز، احمەت بايتۇرسىنۇلى قۇرعان الiپبيiنە وتە مۇقيات زەر سالىپ قارايتىن بولساق، وندا قازiرگi حالقىمىزدىڭ تiرەلiپ وتىرعان تiل ماسەلەسiنiڭ شەشiمiن سول عالىم XX عاسىردىڭ باسىندا-اق شەشiپ كەتكەنiنە عىلىمي تۇردە تولىق كوزiمiز جەتەدi. ول ءۇشiن الدىمەن، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اراب گرافيكاسىنان الىپ جاساعان الiپبيiنە (توتە جازۋىنا) نازار سالايىق:

 

№	قازiرگi ءالiپبي	توتە جازۋ	№	قازiرگi ءالiپبي	توتە جازۋ	№	قازiرگi ءالiپبي	توتە جازۋ
1	ا ا	ﺍ	15	ق ق	ﻖ	29	ف ف	ﻑ
2	ءا ءا		16	ل ل	ﻝ	30	ح ح	ﺡ
3	ب ب	ﺏ	17	م م	ﻡ	31	ھ ھ	ﻫ
4	ۆ ۆ	ﯙ	18	ن ن	ﻦ	32	تس تس
5	گ گ	ﮒ	19	ڭ ڭ	ﯓ	33	چ چ	ﭺ
6	ع ع	ﻉ	20	و و	ﻭ	34	ش ش	ﺵ
7	د د	ﺩ	21	ءو ءو		35	شش شش
8	ە ە	ﻩ	22	پ پ	ﭖ	36
9	Ë ë		23	ر ر	ﺭ	37	ى ى	ﻯ
10	ج ج	ﺝ	24	س س	ﺱ	38	I i
11	ز ز	ﺯ	25	ت ت	ﺕ	39		ﺀ (دايەكشە)
12	ي ي		26	ۋ ۋ	ﯟ	40	ە ە
13	ي ي	ﻱ	27	ۇ ۇ	ﯗ	41	يۋ يۋ
14	ك ك	ﻙ	28	ءۇ ءۇ		42	يا يا

 

*كءونە ءالiپبيگە ۆ، ف، ح، چ ءارiپتەرiن تiل عىلىمىنىڭ دامۋىنا قاراي گۋمانيستەر كەيiننەن ەنگiزگەن. اسىلىندا، داۋىسسىزداردىڭ ۇندەستىك زاڭىنا تيگىزەر ەش زيانى جوق.

 

بۇل الiپبيدە ەرەكشە كوزگە ءتۇسiپ، قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن بiر تاڭبا بار. ول – دايەكشە (جiڭiشكەلiك بەلگiسi). دايەكشە – تەك بۋىنداردىڭ جiڭiشكەلiگiن بiلدiرەتiن بەلگi عانا، دەسەك تە، احمەت بايتۇرسىنۇلى ونى ارiپتەر ساناعىنا كiرگiزگەن. نەگە؟

قازاقتىڭ سوزدەرi بiرىڭعاي جۋان بۋىندى، نە بiرىڭعاي جiڭiشكە بۋىندى بولىپ كەلەتiندiگiن ەسكەرسەك، وندا دايەكشەنiڭ ەڭ الدىمەن وسى ءتارتiپتi قاتاڭ قاداعالايتىندىعىن بايقايمىز...

 

جۋان بۋىندى سوزدەر (دءايەكشەسiز)	جiڭiشكە بۋىندى سوزدەر (دءايەكشەلi)
ايبات - ﺍﻴﺑﺎﺕ	ءايبات - ﺃﻴﺑﺎﺕ
تىس - ﺗﺪﺱ	تiس - ﺗﺌﺱ
باس - ﺑﺎﺱ	ءباس - ﺑﺄﺱ
ۇن - ﯘﻦ	ءۇن - ﯝﻦ

 

ياعني، دايەكشە – ۇندەستiك زاڭىنىڭ ورىندالۋىنىڭ قاتال باقىلاۋشىسى. ەشبiر كiرمە ءسوز ونى اينالىپ وتە المايدى. دايەكشە -  قازاق ءسوزىنىڭ ۇندەسىم اۋەزىن، مورفەم قۇرامىن، بۋىن ءتارتىبىن بۇزىپ جازۋعا ەش مۇمكىندىك بەرمەيدى. ەندەشە، سول دايەكشە قازاق تiلiنە ەنەر بولسا، ول كەرەمەت بiر سۇزگi قىزمەتiن اتقارادى دا، كەلەسi ماسەلەلەر جەدەل تۇردە ءوز شەشiمiن تابار ەدi:

1. كەڭەس داۋiرiندە ءتارتiپسiز ەنە بەرگەن مىڭداعان كiرمە سوزدەردiڭ وسى سۇزگiدەن وتپەي قالارى انىق. بۇل جاعدايدا، ول سوزدەردiڭ نە قازاقشا بالامالارى تابىلادى، نە دايەكشە ونى ۇندەستiك زاڭىنا ساي وزگەرiسكە ۇشىراتادى. ءھام زامان تالابىنا بايلانىستى ەنiپ جاتقان ءتۇرلi عىلىمي جاڭا تەرميندەردi دە وسى دايەكشە جۇيەلi بiر تارتiپكە باعىندىرادى.
2. تiپتi وسى دايەكشە قازاق تiلiنiڭ قورىنا ەنگەن، الايدا ۇندەستiك زاڭىنا باعىنباي كiرگەن ەسكi اراب-پارسى سوزدەرiنiڭ بiرازىن قايتا تۇرلەندiرiپ، ولاردى دا دىبىس زاڭدىلىعىنا مويىنسۇندىرادى:

 

بۋىن ۇندەستiگi بۇزىلعان اراب تiلiنەن ەنگەن كەيبiر سوزدەر	سۇزگiدەن وتكەندەگi وزگەرەتiن ءتۇرi
قاتە قادiر مۇعالiم قازiر ءلاززات كiتاپ قاۋiپسiزدiك قارiپ قاجەت	قاتا قادىر مۇعالىم قازىر (كازiر) ءلاززات كiتاپ قاۋىپسىزدىق قارىپ ء(ارiپ) قاجات (كاجەت)

 

3. كونە ورحون-ەنەساي جازبا ەسكەرتكiشتەرi (VI-VIII ع.ع.) تۇركi جۇرتىنىڭ سانسكريتi ەكەندiگi تاريحتان ءمالiم. وسى كونە ورحون جازۋىندا ارiپتەر جۋان جانە جiڭiشكە بولىپ بولiنەدi. بۇل ەرەكشەلiك الەمدەگi باسقا تiلدەردiڭ ەشقايسىسىندا كەزدەسپەيدi. مiنە، ورحون جازۋىنىڭ وسى بiر زاڭدىلىعىن تۇركi تiلدەرiنiڭ iشiندە قازاق تiلi بارىنشا ساقتاپ قالعان. ال، دايەكشە بولسا، وسى كيەلi دە كونە ءتارتiپتi قالپىنا كەلتiرۋiمەن قاتار، بولاشاقتا ونىڭ بۇزىلماسىنا دا زور كەپiلدiگiن بەرەدi.
4. كۇردەلi سوزدەردi قۇراستىرعاندا، بۇل دايەكشە ولاردى نە بiرىڭعاي جۋان، نە بiرىڭعاي جiڭiشكە بۋىندى ءجاي سوزدەردەن قۇرۋ كەرەكتiگiن تالاپ ەتەدi. تiپتi كۇردەلi ءسوزدi ءارتۇرلi بۋىندى سوزدەردەن قۇرۋ كەرەك ماسەلەسi تۋىنداعان جاعدايدىڭ وزiندە دە – دايەكشە ولاردى نە سىزىقشا ارقىلى ءبولiپ جازدىرادى (زەينەت-اقى، كەمپiر-قوساق، الەۋمەت-تانۋ، ت.س.س.), نە بولماسا بiرەۋiن فونەتيكالىق وزگەرiسكە ۇشىراتادى. مىسالى: بۇل+كۇن – بۇگiن، بەل+باۋ – بەلبەۋ بولعانى سياقتى، جارىم+ەس – جارiمەس، جان+كۇيەر – جانكۇيەر، بiر+ىڭعاي – بىرىڭعاي، ت.س.س. بولىپ تۇرلەنiپ، بۋىن ۇندەستiگi قاتاڭ ساقتالادى. سوندىقتان وسى سۇزگi قازiرگi كەزدە ەتەك العان قازاق تiلiندەگi كiرمە سوزدەرگە بالاما تابۋداعى ناۋقانشىلىققا قاتتى تالاپتار قويۋ ارقىلى تiل ماماندارىنا بiرشاما وي سالار ەدi... قورىتا ايتقاندا، ءدال قازiر قازاق تiلi احمەت بايتۇرسىنۇلى كورسەتiپ كەتكەن دايەكشەگە اسا مۇقتاج بولىپ وتىر. بۇل – ءۇشiنشi قاجەتتiلiك.                    

 

1. لاتينيتسا – زامان تالابى

 

“كەڭسە تiلi قازاقشا بولماي، iس وڭبايدى...”

                                                                               Cاكەن سەيفۋللين.

 

بiرiنشi, مىنانى ۇمىتپاعانىمىز ءجون... ەڭ جاقسى جازۋ، ول - ارiپتەرiنiڭ سانى از، ال دىبىستارىنىڭ سانى كوپ جازۋ. ءارiپ – ول دىبىستى جازباشا تۇردە بەلگiلەيتiن تاڭبا عانا. سوندىقتان تاڭبا قولدانۋعا قولايلى، جازۋعا ىڭعايلى بولعانى ءلازiم. اعىلشىن الiپبيiندە 26 عانا ءارiپ بار. بiراق سول ارiپتەر 44 دىبىس بەرەدi. ال، بiزدiڭ الiپبيدەگi 42 ءارiپ – 37 دىبىس عانا بەرەدi. ونىڭ iشiندە باسى ارتىق كiرمە ارiپتەر دە جەتەرلiك. تاعامدى تالعاۋسىز ءۇستi-ۇستiنە جەي بەرەتiندەردiڭ اۋرۋعا شالدىعاتىنى سياقتى، تiلiمiز دە وزiنە قاجەتسiز ارتىق ارiپتەردi شامادان تىس قابىلداپ-قابىلداپ، دەرتكە ۇرىنىپ وتىرعانى راس. ەندەشە، قازiرگi كيريلليتسا كەلەشەكتە كەرەك پە؟

تاريحقا ۇڭiلسەك، ەجەلگi ريم جاۋلاپ العان ەۋروپا ەلدەرiنە عىلىم مەن مادەنيەتiن لاتىن تiلiندە تاراتسا، ورتا عاسىرلارداعى اراب حاليفاتى شىعىس ەلدەرiنە دiنi مەن مادەنيەتiن اراب تiلiندە ەنگiزدi. باتىس ەلدەرi ءوز الiپبيلەرiن لاتىن ءالiپبيiنiڭ نەگiزiندە قۇرسا، شىعىس ەلدەرi ءتول الiپبيلەرiن اراب گرافيكاسىنان الىپ جاسادى. كيەلi Iنجiل لاتىن تiلiندە باسىلىپ شىقسا، قاسيەتتi قۇران اراب تiلiندە سويلەدi. ورتا عاسىرلاردا ەۋروپا ەجەلگi گرەك ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرiن اراب تiلiنەن لاتىنعا اۋدارىپ تانىسا، اتوم عاسىرىندا شىعىس حالىقتارى وزىق تەحنولوگيانى لاتىن تiلiنەن الىپ ۇيرەنۋگە ءماجبۇر. وسىلايشا عاسىرلار بويى تالاسا-تارتىسا كەلiپ، باتىس پەن شىعىس، لاتىن مەن اراب عىلىم-مادەنيەت جولىنداعى جارىس تۋىن كەزەك الماسا ۇستاپ، كۇللi ادامزاتقا «ورتاق مۇرا» اتانىپ، قىزمەت ەتۋدە. مiنە، وسى ەكi تiلدiڭ العاشقىسىنىڭ الiپبيiندە 24 ءارiپ قانا بولسا، كەيiنگiسiندە 28 ءارiپ. ال، وسى ەكەۋiنiڭ دە ەكi مىڭ جىلدان اسا عۇمىر كەشiپ، ءباز-باياعى قالپىندا ساقتالۋىنىڭ باستى سەبەبi الىپبيلەرىنىڭ تۇراقتىلىعىندا بولىپ وتىر.

كونە قازاق الiپبيiندە دە دىبىستاردى بەلگiلەيتiن تاڭبالار قازiرگiدەي كوپ بولماعان. احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساعان ءالiپبي – قازاق جازۋ تاريحىنداعى ۇلى جاڭالىق. قازاق تiلiنiڭ ەملە تۇراقتىلىعى وسى الiپبيمەن عانا ساقتالادى. تەك سوندا عانا قازاق تiلiنiڭ گرامماتيكاسى مەن ەملەسi (ورفوگرافياسى) بiر iزگە تۇسەدi. سوندىقتان، بولاشاقتا احمەت بايتۇرسىنۇلى انىقتاعان دىبىستىق جۇيەنi ۇستانۋىمىز كەرەك. ول ءۇشiن، قازiرگi زامانعى عىلىم تiلiنiڭ اعىلشىن ەكەندiگiن، ءھام لاتىن گرافيكاسىن تۇركى الەمى تۇگەلدەي قولدانىپ وتىرعاندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، اراب گرافيكاسىنان الىپ جاساعان ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءالiپبيiن ءدال سول قالپىندا، تەك لاتىن گرافيكاسىمەن بەلگiلەۋiمiز قاجەت. سوندا قازاق جازۋىندا ۇندەستiك زاڭى ۇستەمدiك ەتەتiن كەمەل ءالiپبي پايدا بولادى.

ەكiنشi, بiز لاتىن قارپiنە كوشەر بولساق، وندا اعىلشىن الiپبيiندەگi 26 ارiپتەن باسقا بiردە-بiر ارتىق تاڭبانى الماي كوشۋiمiزگە بولادى. ساراپتامالى تالداۋ جاساساق، وسىلاي كوشۋدiڭ مىنانداي ماڭىزدى جاقتارى بار:

1. ەگەمەندi ەل بولىپ، ءوز قالاۋىمىزبەن ەل ورداسىن تاڭداپ العانىمىز سياقتى، ءتول ءالiپبيiمiزدi  دە ءوز قالاۋىمىزبەن تاڭداعانىمىزعا تاريح كۋا بولماق;
2. لاتينيتساعا كوشۋ ارقىلى بiز بۇكiل تۇركi حالىقتارىنىڭ ورتاق جازۋعا كوشۋ ۇستانىمىن قۇپتايمىز;
3. كومپيۋتەرلىك باعدارلامالاردىڭ ۇنەمى جاڭارىپ، تۇلەپ وتىراتىندىعىن ەسكەرسەك، 42 ارiپتiك كيريلليتساعا وراسان زور قاراجات جۇمساعاننان گورi, 26 ارiپتiك لاتينيتساعا شىعىندالۋ الدەقايدا ۇتىمدى;
4. لاتىن قارپى نەگىزىندە قۇرىلعان سينگارموالفاۆيت تiل تۇتاستىعىن ساقتايدى;
5. لاتينيتسا ەل كەلەشەگi – جاستارىمىزدى كومپيۋتەرلiك بiلiمدiلiككە، الەمدiك (اعىلشىن) تiلگە ەتەنە جاقىنداستىرىپ، ىنتاسىن ارتتىرادى;
6. لاتىن ارiپتەرi ءوز اتالۋىندا بەرiلگەندiكتەن، شەتەلدiكتەردiڭ قازاق تiلiن ۇيرەنۋi الدەقايدا جەڭiلدەيدi;
7. لاتىن تاڭبالارىنىڭ الەمدە ۇستەمدiك ەتەتiندiگiن ەسكەرسەك، ولار ەلiمiزدەگi ەتەك جايعان ورىس ارiپتەرiن لەزدە مەسەلiن مەس قىلىپ باسىپ تاستايدى دا، قىزارعانعا قۇمار كەلەتiن كەيبiر جاستارىمىزدىڭ ىنتاسىن قازاق تiلiنە بۇرادى (بۇل “ورىس تiلiن ۇيرەنبە” دەگەن ءسوز ەمەس، مەملەكەتتiك تiلدiڭ مارتەبەسiن كوتەرۋ ماعىناسىندا ايتىلعان پiكiر);
8. بۇگىنگى جاس بۋىن ۇيالى بايلانىس بولسىن، عالامتوردا بولسىن، جالپى تەلەكوممۋنيكاتسيا قۇرالدارى دا لاتىنعا الدەقاشان «كوشىپ» قويعانىن ەسكەرگەن ءجون.

 

بiر سوزبەن ايتقاندا، كەز-كەلگەن نارسەنiڭ التى جاعى بولادى: الدى-ارتى، وڭى-سولى جانە ءۇستi مەن استى. مiنە، وسى التى جاعىنان دا الىپ قاراعاندا، لاتىن تاڭبالارىنىڭ قازاق تiلiنە ءدال قازiرگi ۋاقىتتا اسا قاجەتتiلiگi ايقىن بايقالادى. لاتينيتسانى تەك ەۋروپانىڭ ءتول ءالiپبيi دەپ قاراماۋ كەرەك، ول – جالپى ادامزاتقا ورتاق مۇرا. «لاتىن» دەگەن ۇلىس جوق. سوندىقتان «بiرەۋدiكi» دەپ تiلگە تيەك ەتەتiن جاتتىعى دا جوق. ەندەشە، سول لاتىن قارپiنە كوشiپ، تۇركىلەردىڭ ورتاق  گرافيكاسىنا iلەسەتiن ۋاقىت كەلدى.  ال، بۇل – ءتورتiنشi قاجەتتiلiك بولماق.

 

1. جاڭا قازاق ءالiپبيi

“بۇرىن ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسسەك، ەندى

ۇلتسىزدىقپەن كۇرەسىپ جاتىرمىز”

عابيت مۇسىرەپوۆ

 

سونىمەن، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جاساعان ءالiپبيiن تەك قانا كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسىندا بار لاتىن تاڭبالارىنا اۋىستىرساق، ول بىلاي بولار ەدi:

1. 25 لاتىن ارپiمەن (ح-تان باسقا) 25 قازاقتىڭ دىبىسىن بەلگiلەيمiز:

 

لاتىن ءالىپبيىنىڭ 1 نۇسقاسى:

 

№	قازiرگi ءالiپبي	جاڭا ءالiپبي	№	قازiرگi ءالiپبي	جاڭا ءالiپبي	№	قازiرگi ءالiپبي	جاڭا ءالiپبي
1	ا ا	A a	15	ق ق	K k	29	ف ف	F f
2	ءا ءا		16	ل ل	L l	30	ح ح
3	ب ب	B b	17	م م	M m	31	ھ ھ	H h
4	ۆ ۆ	V v	18	ن ن	N n	32	تس تس
5	گ گ	G g	19	ڭ		33	چ چ
6	ع ع	Q q	20	و و	O o	34	ش ش
7	د د	D d	21	ءو ءو		35	شش شش
8	ە ە	E e	22	پ پ	P p	36
9	Ë ë		23	ر ر	R r	37	ى ى	I  i
10	ج ج	J j	24	س س	S s	38	I i
11	ز ز	Z z	25	ت ت	T t	39		‘ دايەكشە
12	ي ي		26	ۋ ۋ	W w	40	ە ە
13	ي ي	Y y	27	ۇ ۇ	U u	41	يۋ يۋ
14	ك ك	C c	28	ءۇ ءۇ		42	يا يا

 

2. اعىلشىنداعى (كومپيۋتەردەگi) «`» اپوستروف بەلگiسiن دايەكشە ەتiپ الامىز. سوندا جۋان داۋىستى ا، و، ۇ، ى ءارiپتەرiنە دايەكشە قويساق، تيiسiنشە ءتورت جiڭiشكە داۋىستى دىبىس شىعادى:

 

لاتىن ارiپتەرi	ا – ا`	o –o`	u – u`	i – i`
قازاقشا اتالۋى	ا - ءا	و - ءو	ۇ – ءۇ	ى – i

 

 

3. دايەكشە بەلگiسi توتە جازۋداعىداي ك (س), گ (g), ە (e) ءارiپتەرi بار سوزدەرگە قويىلمايدى. مىسالى:

 

كiلەم – cilem       گۇل – gul       ەرمەك – ermec

وكiل – ocil            وگiز – ogiz     ورەن - oren

 

4. قازاق تiلiندەگi h ءارپiنiڭ ەملەسiن اشىپ العان ءلازiم. سەبەبi, h ءارپi اراب تiلiنەن ەنگەن ساناۋلى سوزدەردە عانا كەزدەسەدi. سوندىقتان، h ءارپiنiڭ ايتىلۋى اراب تiلiندەگi ﻫ دىبىسىمەن بiردەي بولۋى شارت. ال، ﻫ دىبىسى  كەۋدەنiڭ iشiنەن شىققان اۋانىڭ كومەيدە جەڭىل ۇيكەلۋى ارقىلى شىعادى. سوندىقتان، اراب تىلىندە ﻫ دىبىسى ھارەكەتتەردى (قىسقا داۋىستىلاردى) جىڭىشكە ەتىپ شىعارتادى. اعىلشىن تىلىندەگى ھ دىبىسى دا «جۇمساق» دىبىستالادى.  ەگەر وسى ەملەنi ۇستانساق، وندا h ءارپi ك، گ ءارiپتەرi سياقتى تەك جiڭiشكە داۋىستىلارمەن كەلiپ، ۇندەستiك زاڭى تاعى دا ءوز ۇستانىمىن بەكiتەدi. بۇل جاعدايدا  -   بiرiنشiدەن، h تاڭباسى تۇرعان سوزدەرگە دايەكشە قويىلمايدى، ەكiنشiدەن، تiل ۇندەستiگiنە بۇرىننان يلiكپەي، الا-قۇلالىق تۋدىرىپ جۇرگەن كوپتەگەن كiرمە  سوزدەردi h ءارپi زاڭدىلىققا وراي بiرىڭعاي جiڭiشكە بۋىندى ەتiپ، وزگەرتiپ جازدىرادى.

مىسالى:

-اراب تiلiنەن ەنگەن سوزدەردiڭ ۇندەستiك زاڭىنا باعىنۋى بىلاي بولماق:

قۇرمەت – hurmet (hۇرمەت)

قۇدiرەت – hudiret (hۇدiرەت)                                                                                                                                                                 

 قوشەمەت – hoshemet (hوشەمەت)

 راحمەت – rahmet (راhمەت)

 شاھار – shahar ء(شاhار)  

 جيhاز – jihaz ء(جihاز)       ت.س.س. 

*ەرتەرەكتە وڭتۇستىك وڭىردە قارا حالىق «قۇرمەت» دەگەن ءسوزدى «ۇرمەت» دەپ دىبىستاعان.

 

ناتيجەسىندە قازاق تىلىندەگى قاتاڭدار مەن ۇياڭدار سەگىز جۇپتى قۇرايتىن بولادى:

 پ-ب، ف-ۆ، ك-گ، ق-ع، ت-د، ش-ج، س-ز، ح-ھ.

 

5. جازبادا ءسوزدiڭ بiرiنشi بۋىنىنا عانا توتە جازۋداعىداي دايەكشە قويۋ ارقىلى سول ءسوزدiڭ جiڭiشكە بۋىندى ەكەندiگiن كورسەتۋگە بولادى:

جۋان بۋىندى سوزدەر	جiڭiشكە بۋىندى سوزدەر
باس – bas	ءباس – b’as
نار – nar	ءنار – n’ar
تور – tor	ءتور – t’or
سول – sol	ءسول – s’ol
سۇر – sur	ءسۇر – s’ur
تۇز – tuz	ءتۇز – t’uz
تىل – til	تiل – t’il
تىس – tis	تiس – t’is

 

6. ح، ش، چ، ڭ دىبىستارىن ەكi ءارiپتiڭ تiركەسi ارقىلى بەرەمiز:

 

     ح – kh                   ش – sh                        چ – ch                               ڭ – nh

 

حابار – khabar     شىنار – shinar     چيكاگو – Chicago (چiكاگو)       اڭ – anh

احلاق – akhlak      شول – sh’ol           كاراچي – Carachi (كاراچi)      جاڭا – janha

 

7. قازىرگى كەزدە ەملە ەرەجەلەرى مەن وقۋلىقتاردا قولدانىلىپ كەلە جاتقان ي, ۋ ارىپتەرىنىڭ اۋەلگى كەزدە -ىي, -ءىي جانە -ۇۋ, -ءۇۋ قوسارلارىن بەلگىلەۋ ءۇشىن ەنگىزىلگەنى بەلگىلى. بىراق ۋاقىت وتە كەلە ولار وقۋلىقتاردا داۋىستىلار دەپ اتالىپ كەتتى. بۇل ەملەدەگى ي مەن ۋ-دىڭ داۋىستى دەپ اتالۋى قازاق تىلىندەگى بىرنەشە زاڭدىلىققا نۇقسان كەلتىرۋدە. ي, ۋ ارىپتەرى ءسوزدىڭ ورفوەپياسىن اۋىرلاتىپ قانا قويماي، بۋىنعا بولۋدە دە ورالعى بولىپ ءجۇر. مىسالى، بۋ، بي دەگەن سوزدەرگە تاۋەلدىك جالعاۋىن جالعاساق، بۋى، ءبيى دەپ جازىلادى دا، قازاق ءتىلىنىڭ بىرنەشە زاڭدىلىعى ورىندالماي قالادى. بىرىنشىدەن، داۋىستى دىبىسقا تاۋەلدىك جالعاۋى -سى، -ءسى تۇرىندە جالعانۋدىڭ ورنىنا -ى، -ءى بولىپ جالعانادى. ەكىنشىدەن، ەكى داۋىستى (ۋ مەن ى، ي مەن ءى) قاتار كەلىپ تۇر. ۇشىنشىدەن، ءبىرىنشى بۋىننان باسقالارى داۋىستىدان باستالماۋى كەرەك ەدى، بۇلارداعى ەكىنشى بۋىن ى مەن ءى-دەن باستالادى. ەرەجە بويىنشا ۋ، ي ارىپتەرى بار سوزدەر بۋىندالمايدى، تاسىمالداۋ ءۇشىن بولشەكتەنەدى. ال سوزدەر بۋىنعا بولىنۋگە ءتيىس. تاعى دا قايشىلىق. اسىلىندا، قازاق تىلىندە داۋىستى ي مەن داۋىستى ۋ دەگەن بولماعان. ا.بايتۇرسىنۇلى بۇل ەكى ءارىپتى «قىسقا داۋىستىلار» دەپ اتاعان. ياعني، ولار داۋىسسىز عانا بولا الادى: تاۋ، تاي، قىراۋ، بالاقاي ت.س.س. قازاق تىلىندە ۇزىن ۋ مەن ۇزىن ي-ءدىڭ جوق ەكەندىگىن الاشتىق عالىم - ەلدەس ومارۇلى تا ايتادى. سول ءۇشىن ولاردى توتە جازۋداعىداي ۇۋ, ءۇۋ جانە ىي, ءىي قوسار دىبىستارى رەتىندە قاراستىرساق، وندا ءتىل زاڭدىلىعىنىڭ تىرەلىپ وتىرعان قايشىلىعىنان قۇتىلامىز. قازىرگى ءتىل ماماندارىنىڭ ءبىرى، فيلولوگ ءالىمحان جۇنىسبەكوۆ «قازاق تىلىندە داۋىستى ي مەن داۋىستى ۋ دەگەن بولمايدى، داۋىسسىز ي مەن داۋىسسىز ў عانا بولادى. ولاردى ۇў, ءۇў جانە ىي, ءىي قوسار دىبىستارى رەتىندە قاراستىرايىق، سوندا بارلىق قايشىلىقتان قۇتىلامىز»، – دەپ قۇپتايدى.

 

8. قازiرگi قازاق تiلiنە ەنگەن ارتىق كiرمە ارiپتەردiڭ بولاشاقتا بولمايتىندىعىن ەسكەرسەك، ازiرشە ولاردى قازاق ءتىلىنىڭ ءوز زاڭدىلىعىنا ساي ەكi, نە ءۇش ءارiپتiڭ تiركەسi رەتiندە كورسەتۋگە بولادى: تس – تs, يا – iya ت.س.س.

 

9. 9. شش ءارپiنiڭ قازاق تiلiندە تەك ءۇش سوزدە عانا كەلەتiنiن نازارعا الساق، ونى دا ەكi ش (sh) ءارپi تiركەسiمەن بەرۋiمiزگە بولادى:

 

                اششى – ashshءى, تۇششى – tushshءى, كەششە – ceshshe

* اسىلىندا، سەمەي وڭىرىندە ايتىلىپ جۇرگەن “اشتى”، “تۇشتى” ديالەكتىسى دۇرىس سياقتى. (ا.)

 

1. ە ءارپiمەن ەنگەن كiرمە سوزدەردiڭ بارلىعىن قازاقتىڭ ءتول ە ءارپى ارقىلى وزگەرتۋگە بولادى:

 

      ەلەكتر – ەلەكتiر، ەۆەرەست – ەۆەرەست، ەنەرگيا – ەنەرگءىيە ت.س.س.

 

2. ح(يكس) ءارپi اعىلشىن تiلiندە ەكi ءارiپتiڭ (كس) ورنىنا قولدانىلادى. بiز دە ح ءارپiن جۋان بۋىندى سوزدەردە – «قس»، ال جiڭiشكە بۋىندى سوزدەردە – «كس» بوپ كەلەتiن ارiپتەر تiركەسiنiڭ ورنىنا قولدانساق، ونىڭ ەكi ۇتىمدى جاعى بار: قازاقتاردى ەۋروپا تىلدەرىن مەڭگەرۋدە جانە شەتەلدiكتەردi قازاق تiلiن ۇيرەنۋدە شاتاستىرمايدى.

 

 

مىسالى:

 

جۋان بۋىندى ءسوز	جiڭiشكە بۋىندى ءسوز
جاقسى – jaxi	بوكسە – boxe
توقسان – toxan	سەكسەۋiل – sexewil
اقساق – axak	ولەكسە – olexe
اقساي - Axay	جەكسەنبi – jexenbi

 

 

3. ۇندەستiك زاڭىن جەتiك بiلەتiن ازاماتقا (توتە جازۋداعىداي) دايەكشەنi مۇلدەم قولدانباي جازۋىنا دا بولادى...

 

ال، ەگەر دايەكشە مەن گرافەمالاردى قۇپ كورمەگەن جاعدايدا، «ءبىر دىبىسقا ءبىر ءارىپ» قاعيداسىن ۇستانساق، وندا تۇرىكتىڭ داۋىستى  ö,ü,ı ارىپتەرى مەن ğ، ç, ş داۋىسسىزدارىن جانە نەمىستىڭ ä ء(ا) دىبىستى ۋملاۋتىن (تۇرىكمەندە دە بار), تۇرىكمەننىڭ ň (ڭ) دىبىسىن ەش كەدەرگىسىز قابىلداۋعا بولادى. ياعني، ءا،ءو،ءۇ جىڭىشكە داۋىستىلاردىڭ ۇستىنە ەكى دياكريتيكالىق نۇكتە قويىلادى:

لاتىن ءالىپبيىنىڭ (گرافەماسىز) 2 نۇسقاسى       

 

№	قازiرگi ءالiپبي	جاڭا ءالiپبي	№	قازiرگi ءالiپبي	جاڭا ءالiپبي	№	قازiرگi ءالiپبي	جاڭا ءالiپبي
1	ا ا	ا ا	15	ق ق	Q q	29	ف ف	F f
2	ءا ءا	Ä ä	16	ل ل	L l	30	ح ح	ح ح
3	ب ب	B b	17	م م	M m	31	ھ ھ	H h
4	ۆ ۆ	V v	18	ن ن	N n	32	تس تس	C c
5	گ گ	G g	19	ڭ ڭ	Ň ň	33	چ چ	Ç ç
6	ع ع	Ğ ğ	20	و و	O o	34	ش ش	Ş ş
7	د د	D d	21	ءو ءو	Ö ö	35	شش شش
8	ە ە	E e	22	پ پ	P p	36
9	Ë ë		23	ر ر	R r	37	ى ى	I ı
10	ج ج	J j	24	س س	S s	38	I i	İ i
11	ز ز	Z z	25	ت ت	T t	39
12	ي ي		26	ۋ ۋ	W w	40	ە ە
13	ي ي	Y y	27	ۇ ۇ	U u	41	يۋ يۋ
14	ك ك	K k	28	ءۇ ءۇ	Ü ü	42	يا يا

*جوعارىداعى دياكريتيكالىق نۇكتەلەرى ارقىلى قازاقتىڭ ءتول ارىپتەرىن تاڭداعاندا،وسىعان دەيىنگى قابىلدانعان تۋىسقان تۇركى حالىقتارىنىڭ لاتىن ارىپتەرى ەسكەرىلدى.

 

گرافەماسىز قازاق ءالىپبيى – 34 ارىپتەن قۇرالادى.

ال ەندi, قۇرمەتتi وقىرمان، جوعارىداعى جاڭا ءالىپبي مەن ونىڭ ەرەجەلەرiن پايدالانا وتىرىپ، مىنا ۇلاعاتتى سوزدەردى ءوز بەتiڭiزبەن وقىپ كورسەڭiز، لاتىن تاڭبالارى ارقىلى دا قازاق تiلiن ۇيرەنۋ مەن جازۋدىڭ ەش قيىندىق تۋعىزبايتىنىنا اقيقي تۇردە كوزiڭiز جەتەدi:

 

• XX ğasırğa şeyin türictiň tilin azdırmay asıl qalpında alıp kelgen, til tuwrasındağı abıroy men alğıs qazaqqa tiyis. Atanıň azdırmay bergen mulkin qolımızğa alıp bıt-şıtın şığarsaq, ol unamdı is bolmas.

                                                          Axmet Baytursınulı (2 نۇسقا بويىنشا)

 

مiنە، اعايىن، بiزدiڭ ۇسىنىپ وتىرعان كەمەل ءالiپبي وسىنداي. دالiرەك ايتساق، بiزدiڭ ۇسىنىسىمىز احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساعان توتە جازۋىن لاتىن تاڭبالارىنا اۋىستىرۋ عانا...

ۇندەستىك زاڭى – كيەلى زاڭ. ول – قازاق ءتىلىنىڭ جانى. ۇندەستىك زاڭى بار بولسا، قازاق ءتىلى دە بار. ۇندەستىك زاڭى جوعالسا، قازاق ءتىلى دە جوعالادى. ەگەر قابىلدانار جاڭا ءالىپبي ۇندەستىك زاڭىن ەسكەرمەي، ءدال قازىرگى قولدانىستا جۇرگەن ءالىپبيدىڭ كەبىنىن كيسە، وندا جاڭا گرافيكاعا كوشۋ – ءوز ماڭىزدىلىعىن جوعالتادى. كەڭەس جىلدارىندا قازاق تىلىندە 13 داۋىستى بار دەگەن فيلولوگ تا، 14 داۋىستى دىبىس بار دەگەن عالىمدارىمىز دا، ءتىپتى 15 داۋىستى بار دەگەن اعالارىمىز دا ءتۇرلى «اكادەميالىق» دەڭگەيلەرگە جەتىپ جاتتى.  سول ءۇشىن، عىلىمي اكادەميالىق اتاقتارىن «كيريلليتسامەن» قورعاعان كەڭەستىك «ءتىل اتالارى» جاڭا الىپبيگە كوشەردە تاعى ءبىر شالىس قادام جاساماي، ءتىل ابىرويى ءۇشىن ءوز لاۋازىمدارىن قۇرباندىققا شالسا، ءتىل تۇنىعىن ساقتاۋعا ۇلەس قوسسا، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ العىسى مەن دۇعاسىنان باسقا ايتارى جوق. عاسىرلار بويى ۇندەستىگىن ساقتاپ كەلگەن ءتىل جەكە عالىمنىڭ وي-پىكىرىنە ەمەس، بۇتكىل عالىمداردىڭ كەرىسىنشە، ءتىل زاىدىلىعىنا باعىنعانى ءلازىم.

 

1. تۇركi ءسوزi – ءتول ءسوز

 

«انا ءتىلىمنىڭ بايلىعىن پاش ەتەتىن مىڭ ءبايىتتى جاتقا وقۋعا بارمىن»

ومار يبن حاتتاب (ر.ا.)

 

ءار تiلدiڭ وزiنە ءتان ساناۋلى دىبىستارى بولادى. بۇكiل ءسوز قورى سول ءتول دىبىستارىنان عانا قۇرالادى. الايدا، عىلىم بولسا ۋاقىتپەن جارىسىپ ءوربiپ بارادى. سوعان بايلانىستى قازاق تiلi دە زامان اعىمىنان قالىس قالماۋى ءۇشiن عىلىمي جاڭا سوزدەردi اۋدارماي-اق سول قالپىندا قابىلداۋعا تىرىسىپ باعۋدا. بiراق، جاڭا ءسوز ەنەر بولسا، ونى دا iشكi دىبىس زاڭدىلىعى وزiنە باعىندىرا قابىلداۋى تيiس.

جاڭا تەرمين قابىلداۋ – تiلدەگi ءسوز قورىنىڭ كەدەيلiگiنەن تۋىنداعان ماسەلە ەمەس. ول – ۋاقىت تالابىنا ساي تiلدiڭ دامۋ زاڭدىلىعى...

ايتالىق، حالىقارالىق بولىپ سانالاتىن اعىلشىن تiلi سوزدiگiنiڭ جارىمىنان ارتىعى – رومان سوزدەرi. فرانتسۋز تiلiنiڭ 30 پايىزى ارابيزمنەن، ال 30 پايىزى گەرمانيزمنەن تۇرادى. تۇرiك سوزدiگiنiڭ 40 پايىزىن اراب تەرميندەرi قۇراسا، كارiستەردiڭ ءسوز قورىندا 75 پايىز قىتاي ءسوزi بار. ال ورىس تiلiندە باسقا تiلدەردەن ەنگەن كiرمە سوزدەردiڭ ۇلەس سالماعى ودان دا كوپ. بiراق، ونىسى ءۇشiن وسى تiلدەردi ەشكiم دە سىنعا الىپ وتىرعان جوق. سوندىقتان، بiز دە كiرمە سوزدەرگە (اسiرەسە، عىلىمي تەرميندەرگە) بالاما تاعا بەرمەي تiلiمiزدiڭ زاڭدىلىعىنا مويىنسۇنعان سوزدەردi قالدىرعانىمىز ءجون.

بiز – بiر كەزدەرi الەمدi دۇرلiكتiرگەن تۇركi حالقىنىڭ بiر بۋىنىمىز. بۋىنى بولعاندا قانداي! تۇركi حالقىنىڭ تاريحى قازاق جەرiنەن باستاۋ الادى. ەندەشە، بiز – اعا بۋىنبىز. سوندىقتان، بiزدiڭ ەل بۇكiل تۇركi جۇرتىنا اعالىق اقىلىن، تۋىستىق تالابىن قويا الاتىن دارەجەدە بولۋى تيiس. ال، بۇل جەردە تiلدiڭ ىقپالى اسا زور ءرول اتقارادى. تiلدiڭ تۇركiلiك سىيپاتى نەعۇرلىم ساقتالسا، سوعۇرلىم التى الاشتى وزiنە باۋراپ، الەم جۇرتشىلىعىن وزiنە قىزىقتىرادى. وسىنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

قازاق تiلi – تولىمدى تiل. قازاق تiلiنiڭ يiلگiشتiگi ماعىناسى جاعىنان قىسقا دا قونىمدى جاڭا سوزدەر شىعارۋىنا زور مۇمكiندiك بەرەدi. الايدا، وسى تاماشا قاسيەتتi - تiل ماماندارىمىزدان بالاما تابۋدا كورە الماۋىمىز وكiنiشتi-اق. بالكiم، تiل اعاسىنا ويى ۇشقىر ايتىسكەرلەرمەن، بiلiمi كامiل عۇلامالارمەن، كوپتi كورگەن ابىز اقساقالدارمەن جيi اقىلداسقانى ءجون بولار. ودان قالدى قانى بiر، دiنi بiر، تiلi بiر تۋىسقان اعايىندارىمىزدىڭ دا سوزدiك قورىنا ۇڭiلسەك، قازاق تiلiنiڭ قورى سان مىڭداعان تۇركi سوزدەرiنە تولاتىندىعى ءسوزسiز. تۇرiكتەر پەترولدى قازاقتىڭ ەسكi “مۇناي” دەگەن سوزiمەن، قازاقتار وفيتسەردi تۇرىكتىڭ “سۇباي” دەگەن اتاۋىمەن اتاسا، ەكi تۋىسقان حالىق سول بiر بابالار اڭساعان ورتاق تۇركi تiلiن، تۇركi جۇرتىن قۇرۋعا بiر ادىم iلگەرiلەيدi ەمەس پە؟

بiزدiڭ ويىمىزشا، كiرمە سوزدەرگە بالاما تابۋدىڭ مىنانداي رەتتiلiك شارتتارى بولۋعا تيiس:

- ەڭ بiرiنشi, كiرمە ءسوزدiڭ بالاماسى قازاق تiلiنiڭ وزiنەن تابىلعانى ءجون;

- تابىلماعان جاعدايدا، ەكiنشi, بالامانى تۋىسقان تۇركi سوزدiكتەرiنەن iزدەستiرگەن ءلازiم;

- وسى ەكەۋiنiڭ جانە تەك قانا ەكەۋiنiڭ مۇمكiندiگi جەتپەسە عانا، ءۇشiنشi, كiرمە ءسوزدiڭ ءوزiن تiل ۇندەستiگiنە باعىندىرا وتىرىپ، قابىلداعانىمىز دۇرىس.

تۇركi تiلi - ءوز تاريحىن تاسقا قاشاپ جازعان كونە تiل. تۇركiنiڭ قايتا ورلەپ، گۇلدەنۋ داۋiرiندە ءسوز قورىن بiرiكتiرسەك، بۇل قادام تورتكۇل دۇنيەدەگi تۇركi حالىقتارىنىڭ بiرiگۋiنiڭ نىشانى بولماق. سوندىقتان، العاشقى باتىل قادامدى بiزگە باستاماققا كەرەك.

 

 

(جازباگەر – الماتى وبلىسى، قاپشاعاي قالالىق مەشىتىنىڭ باس يمامى، ءدىنتانۋشى، الداجار سەيىتۇلى، بايلانىس تەل: 8-7052690000, 8-/727/3981333)

 

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءتىل تاعىلىمى. الماتى – 1992 ج.
2. امەدي حاسەنوۆ، ءتىل ءبىلىمى. «سانات» باسپاسى، الماتى – 2003 ج.
3. بايىنقول قاليۇلى، قازىرگى قازاق ءتىلى. الماتى – 2004 ج.
4. ساپارحان مىرزابەكوۆ، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسى. «سوزدىك-سلوۆار» باسپاسى، الماتى – 1999 ج.
5. ر. بارلىباەۆ، قازاق تىلىندە ءسوز ماعىناسىنىڭ كەڭەيۋى مەن تارىلۋى. «مەكتەپ» باسپاسى، الماتى – 1968 ج.
6. قيراباەۆ س.، كەڭەس داۋىرىندەگى قازاق ادەبيەتى. – الماتى: ءبىلىم، 1998ج.
7. دجۋسۋپوۆ م.  فونەموگرافيا ا.بايتۋرسىنوۆا ي فونولوگيا سينگارمونيزما.-تاشكەنت: ۋزبەكيستان، 1995 گ.

الداجار سەيىتۇلى 

Abai.kz