داۋرەن اباەۆ: سەنساتسيا قۋامىز دەپ، ءسوزدىڭ قانداي قۋاتتى قارۋ ەكەنىن ۇمىتىپ كەتەمىز
ەلباسىنىڭ پارمەنىمەن اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگى ءوز الدىنا دەربەس قۇرىلىم بولعاندا جۋرناليستەر قاۋىمى «بوركىن اسپانعا اتقانى» بەلگىلى. سودان بەرى تۋرا ءبىر جىل ءوتتى. جاڭا مينيسترلىك باق-تىڭ باعىن اشا الدى ما؟ جالپى اقپارات پەن كوممۋنيكاتسيا سالالارىن نىعايتۋ ءۇشىن قانداي ءىس اتقاردى؟ وسىعان شولۋ جاساۋ ءۇشىن ۆەدومستۆو باسشىسىنان سۇحبات الۋ كوپتەن جوسپارلانعان ءىس ەدى. سوعان ساي، ازىرلەگەن ساۋالدارىمىز دا اۋقىمدى بولاتىن. الايدا، ءبىز كۇتكەندەگىدەي بولماي شىقتى. مينيستر مىرزا دايىن سۇراقتارىمىزدى ىسىرىپ قويىپ، رەسمي قالىپتان تىس، ەركىن سۇحبات قۇرۋعا شاقىردى. «كەز كەلگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋگە دايىنمىن» دەگەن سوڭ، ءبىز دە سۇراقتاردى «قابىرعادان قويۋعا» تىرىسىپ كوردىك.
– داۋرەن اسكەربەكۇلى، بۇگىنگى سۇحباتقا ۋاقىت بولگەنىڭىز ءۇشىن ۇلكەن راحمەت ايتا وتىرىپ، اڭگىمەمىزدى قازىر ەڭ كوپ تالقىلانىپ جۇرگەن ماسەلەدەن – اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتەن باستاعىم كەلەدى. ءوزىڭىز دە بىلەسىز، ءبىزدىڭ قوعام شەتەلدىك ماسس-مەديانىڭ اقپاراتتىق-يدەولوگيالىق ىقپالى كۇشەيىپ تۇرعانىنا قاتتى الاڭداۋلى. وسى سالاعا جەتەكشىلىك ەتىپ جۇرگەن ادام رەتىندە بۇل ماسەلەگە نە دەيسىز؟
– ارينە، مۇنداي پروبلەمانىڭ بار ەكەنى راس. كەيبىر ازاماتتارىمىز قازاقستان جاڭالىقتارىنان گورى شەتەلدىك اقپاراتتاردى تۇتىنادى، شەتەلدىك فيلمدەر مەن سەريالداردى، تەلەباعدارلامالاردى كوبىرەك كورەدى. ونى ءبىز جاقسى بىلەمىز.
بىراق، بۇل تەك ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عانا بولىپ جاتقان ءۇردىس ەمەس. ماسەلەگە جان-جاقتى قارايىق. ەڭ ۇلكەن سەبەپتىڭ ءبىرى جاھاندانۋدىڭ اسەرى دەسەك دۇرىس بولار. ءوزىڭىز دە بىلەسىز، جاھاندانعان زاماندا ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىن جابىق ۇستاۋعا بولاتىن شىعار، بىراق، اقپاراتتىق شەكارانى قىمتاپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ال ءبىز اشىق قوعام قۇرۋعا ۇمتىلىپ وتىرعان مەملەكەتپىز. سوندىقتان، ادامداردىڭ اقپارات الۋداعى تاڭداۋ قۇقىعىن شەكتەمەيمىز. تەك (اقپاراتتىڭ – رەد.) ەلىمىزدىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلمەۋىن قاداعالايمىز.
ەكىنشى سەبەبى، كۇشتى مەملەكەتتەر ءجۇرگىزىپ وتىرعان «جۇمساق كۇش» ساياساتى. ۇلكەن دەرجاۆالاردىڭ تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەرى كۇشەيدى، اقپاراتتىق ناسيحاتى دا بۇرىنعىدان كەڭ تارالا باستادى. قاي-قايسىسى دا الەمگە ىقپالىن جۇرگىزۋگە تىرىسۋدا.
دەگەنمەن، بارلىعىن جاھاندانۋعا جاۋىپ، اقتالىپ شىعۋعا بولمايدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەر ءوز الدىنا، سونىمەن قاتار اقپاراتتىق ەكسپانسياعا قولايلى جاعداي ەلدەگى ماسس-مەديا ىقپالىنىڭ تومەندىگىنەن دە بولاتىنى انىق. وزگە يدەولوگيانىڭ تۇتىنۋشىسى بولۋ كوبىنە وسىندايدان تۋىندايدى.
مىنە سول سەبەپتى دە، بۇل جۇرت ويلاعانداي وپ-وڭاي شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس. ونى شەشۋ ءۇشىن جان-جاقتى، كەشەندى شارالاردى قولعا الۋعا تۋرا كەلەدى.
– شەتەلدىڭ ناسيحات جۇرگىزىپ وتىرعان تەلەارنالارىنا توسقاۋىل قويساق، ماسەلە وزىنەن ءوزى شەشىلمەي مە؟ الدە وعان شامامىز كەلمەي مە؟
– ءسىز ماعان جۋرناليستەر ءجيى قوياتىن سۇراقتى قايتالاپ وتىرسىز.
– جۋرناليستەر عانا ەمەس، مۇنداي پىكىردى ايتىپ جۇرگەندەر كوپ.
– جۋرناليستەر كەزدەسكەن سايىن ماعان «نەگە شەتەلدىڭ تەلەارنالارىنا تىيىم سالمايمىز؟ كىمنەن قورقامىز؟» دەيدى. ماسەلە قورىققاندا ەمەس. قاجەت بولسا، ەلىمىزدە بارلىق شەتەلدىك باق-تى ءبىر كۇندە شەكتەپ، تەك وزىمىزدىكىن قالدىرۋعا بولادى. سونىمەن ماسەلە شەشىلە سالا ما؟ جوق، ەشقاشان شەشىلمەيدى.
كەزىندە قىرعي-قاباق سوعىس تۇسىندا سوۆەت وداعى تۋرا وسىلاي جاسادى. ونى ءوزىڭىز دە بىلەسىز. امەريكا مەن باتىستان كەلەتىن اقپارات ارنالارىنىڭ جولىن تاس قىلىپ جاۋىپ تاستادى. ونىڭ ناتيجەسى قانداي بولعانى تاريحتان بەلگىلى. سول كەزەڭدە شەتەلدىك پوپ مۋزىكاعا، گولليۆۋدتىڭ فيلمدەرى مەن «امەريكا داۋىسىنا» جۇرت قالاي قىزىققان بولسا، قازىر دە سول جاعداي قايتالاناتىنى ءسوزسىز.
مەنىڭ ۇستانىمىم – ماسەلە شەكتەۋمەن شەشىلە سالمايدى. ەگەر ولار (شەتەلدىك باق – رەد.) قازاقستان زاڭدارىن بۇزسا، اڭگىمە باسقا. وندا مىندەتتى تۇردە شارا قولدانىلادى. سوندىقتان، ءبىز اقپاراتتىق شابۋىلعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وتاندىق باق-تىڭ، جۋرناليستيكانىڭ، كينولارىمىز بەن مۋزىكامىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتىن ارتتىرۋعا ءتيىسپىز.
تاعى دا ءبىر ماڭىزدى ماسەلە − ءبىز تۇتىنۋشىلىق دەڭگەيدى كوتەرۋىمىز كەرەك. كورەرمەننىڭ دەڭگەيى وسكەندە، سوعان ساي مادەنيەت تە قالىپتاسادى. مىسالى، ەلباسى «استانا وپەرانى» نە ءۇشىن سالعىزدى؟ وسىنداي ءزاۋلىم عيماراتتى سالماساق تا ونەرىمىز ءوز ىرعاعىمەن دامۋ ۇستىندە بولاتىن. الايدا، ماقسات كورەرمەننىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ونەرگە سۇرانىسىن قالىپتاستىرۋ ەدى. سول سياقتى، «قازمەديا ورتالىعىن» الايىق. وسىنشا اقپارات قۇرالدارى بۇل مەديا ورتالىق بولماعان كەزدە دە جۇمىس ىستەپ جاتتى. بىراق، زاماناۋي عيماراتتا الەمدىك ستاندارتتارعا ساي جابدىقتارعا قول جەتكەن سوڭ، ءبىزدىڭ تەلەارنا، راديولارىمىز جاڭا ساتىعا كوتەرىلدى.
سوندىقتان، «ءوز قازانىمىزدا عانا قايناماي»، وزگەلەردىڭ وزىق جەتىستىكتەرىن بويعا سىڭىرە ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا باسقا يدەولوگيانىڭ ىقپالىنا ەرمەيتىن، اقپاراتتى تاڭداپ، تالعاپ قابىلدايتىن كورەرمەن قالىپتاسادى. ەلباسى رۋحاني جاڭعىرۋ جونىندەگى ماقالاسىنىڭ «سانانىڭ اشىقتىعى» دەگەن تاراۋىندا بۇل تۋرالى وتە ۇتىمدى ايتتى. سىرتقى ىقپالدان قورقىپ، ەسىگىمىزدى جاۋىپ وتىرا بەرسەك، پروبلەمامىز ەشقاشان شەشىلمەيدى.
– ارينە، پروبلەمانى ءتۇسىنىپ، ءبىلۋ ءبىر باسقا، بىراق، سونىمەن قاتار، ناقتى ءىس تە كەرەك سياقتى.
– سوندا قازىر ناقتى ءىس جوق دەمەكسىز بە؟
– ولاي دەپ وتىرعان جوقپىن، ءبىراز شارالار جاسالىپ جاتقانى راس. بىراق، ماسەلەنى كەشەندى تۇردە قاراستىراتىن جۇيەلى ءىس ەمەس، كوبىنە جەكەلەگەن، ناۋقاندىق شارالارعا كوبىرەك سۇيەنەتىن سياقتىمىز. مەنىڭ ويىمشا، سولاي سياقتى...
– بۇل سوزىڭىزبەن دە كەلىسە المايمىن. اتقارىلعان جۇمىس جەتكىلىكتى. ءبىر كۇندىك ەمەس، كەشەندى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر.
مىسالى، سەريالدار نارىعىن الايىق. وتكەن جىلى «حابار» مەن «قازاقستان» 16 سەريال ءتۇسىردى. ولاردىڭ ىشىندە «اكە»، «ءان-اعا»، «ىڭكار جۇرەك»، «اقىلدىڭ كىلتى» سياقتى كوپتەگەن ءساتتى جوبالار بار. ەندى بۇل فيلمدەردى قىرعىزستاننىڭ، رەسەي مەن قىتايدىڭ تەلەارنالارى دا ساتىپ الماقشى. بۇل – سىرتقى نارىققا شىعا باستادىق دەگەن ءسوز. بۇدان بىلاي شەتەلدەردەگى قانداستارىمىز قازاق كينولارىن جەرگىلىكتى تەلەارنالاردان كورە الادى.
وسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنگەندىكتەن، مەملەكەت سەريالدار ءوندىرىسىن قارجىلاندىرۋدى ودان ءارى جالعاستىرۋدا. جالپى، تۇرىك پەن ءۇندى سەريالدارىن كورسەتپەۋ كەرەك دەپ قانشا جەردەن شۋلاساق تا، ولاردى الماستىراتىن ءوز ونىمدەرىمىز بولمايىنشا، ونىڭ بارلىعى بوس ءسوز بولىپ قالا بەرەدى.
– ءۇندىنىڭ فيلمىنەن قۇتىلامىز دەيمىز، بىراق بىزدىكى دە سولاردىڭ سوقپاعىمەن كەتىپ بارا جاتقان سياقتى. قايسىسىن كورسەك تە، وت باسى، وشاق قاسىنداعى تارتىستار. مۇمكىن كورەرمەنگە تىڭ دۇنيەلەر ۇسىناتىن كەز جەتكەن شىعار؟
– ونىڭىز راس. قاراپ وتىرساق، قازىر باتىس ەلدەرىنىڭ ەكرانىندا باستى كەيىپكەرلەر بۇرىنعىداي پوليتسەيلەر ەمەس، عالىمدار، ينتەللەكتۋالدار، ستارتاپەرلەر مەن كاسىپكەرلەر. جۇرت تا وتباسىلىق تالاس-تارتىستان گورى تانىمدىق دۇنيەلەرگە قىزىعا باستادى. بىلايشا ايتقاندا، قازىر قوعامداعى ەتيكا مەن قۇندىلىقتاردى وسىنداي كەيىپكەرلەر قالىپتاستىرۋدا.
وسى تاجىريبەنى ءبىز دە ەنگىزۋىمىز كەرەك. قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋ دەگەنىمىز سول. سول ءۇشىن سەريالداردىڭ فورماتى مەن تاقىرىپتارىن ءتۇرلى اۋديتورياعا – جاستارعا، ورتا جاستاعى ادامدارعا، ۇلكەندەرگە، اۋىل حالقىنا نەمەسە قالا قازاقتارىنا، زيالىلارعا نەمەسە جۇمىسشىلارعا تارتىمدى ەتۋدىڭ تاسىلدەرىن قاراستىرىپ جاتىرمىز. ياعني، بىزگە بارلىق ازاماتتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن ءارتۇرلى كونتەنت كەرەك. ارينە، سونىمەن بىرگە، مەلودرامالاردان تولىقتاي باس تارتامىز دەپ ايتا المايمىز. ولاي ەتسەك، ەكران الدىنداعى اپالارىمىزدى جوعالتىپ الامىز.
– ارينە، ايتقاندارىڭىزدىڭ ءبارى جاقسى، بىراق بۇل دا اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى جۇمىستىڭ جۇيەلىلىگىن دالەلدەي المايدى عوي.
– بۇل بار بولعانى ءبىر عانا مىسال. قاجەت بولسا، كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى، راديوحابار تاراتۋ سالاسىن الايىق. مينيسترلىك قۇرىلعاننان كەيىن ازاماتتاردان وسى ماسەلەگە قاتىستى كوپتەگەن ءوتىنىش كەلىپ ءتۇستى. شەكارالىق اۋدانداردا راديو حابارىن تاراتۋعا قاتىستى بۇرىننان قوردالانعان پروبلەمالاردىڭ بار ەكەنىن دەپۋتاتتارىمىز دا، اقپارات قۇرالدارى دا كوتەردى. وسىعان قاتىستى مينيسترلىك بۇكىل قازاقستان بويىنشا مەملەكەتتىك راديوستانسالاردىڭ قامتۋ اياسىنا تالداۋ جاسادى. سونداعى تاڭعالدىرعانى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىراز جەرىندە، اسىرەسە وڭتۇستىك وڭىرلەردە ءوزىمىزدىڭ راديوسيگنالدار وتە ناشار بولىپ شىقتى. كەرىسىنشە، ولار ءۇشىن قىرعىز، وزبەك، رەسەي، ءتىپتى قىتايدىڭ راديوسىن تىڭداۋعا مۇمكىندىك مول ەكەن.
وسىنداي پروبلەمالاردى جويۋ ءۇشىن ءبىز وتاندىق راديوحاباردى دامىتۋ تۋرالى ارنايى باعدارلاما ازىرلەدىك. بۇل باعدارلامانىڭ ارقاسىندا «قازاق راديوسى»، «شالقار» سياقتى راديوستانتسيا ەفيرلەرى بۇكىل قازاقستان اۋماعىن قامتيتىن بولادى. توزعان سيگنال تاراتقىشتاردى اۋىستىرۋ ارقىلى مەملەكەتتىك راديوحابار جەلىسىن جاڭعىرتۋدى قولعا الىپ وتىرمىز. سوندا راديوحابارلارىمىز قالا مەن اۋىل تۇرعىندارىندا بىردەي دەڭگەيگە جەتەدى. سونىمەن بىرگە راديولاردىڭ مازمۇنىن جاقسارتۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلىپ جاتىر.
تاعى ءبىر مىسال رەتىندە «وتاۋ تۆ-نى» دامىتۋعا توقتالايىق. مەملەكەت قوماقتى قارجى ءبولىپ، وسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلتتىق سپۋتنيكتىك وپەراتوردىڭ قامتۋ اياسى 28 پايىزعا جەتتى. قازىر 1 ملن 200 مىڭ وتباسى – «وتاۋ تۆ» تۇتىنۋشىسى. ەگەر، ورتاشا ەسەپپەن ءبىر وتباسىندا 4 ادامنان دەسەك، وتاندىق تەلەارنالاردىڭ تۇراقتى كورەرمەندەرى قانشالىقتى ۇلعايعانىن شامالاۋعا بولادى.
مۇنىڭ ءبارى نە ءۇشىن جاسالىپ جاتىر؟ بۇل، ەڭ الدىمەن، كورەرمەندەرىمىز ءوز ارنالارىمىزدى جاقسى ساپادا كورۋى ءۇشىن جانە زاڭنامامىزدى تولىق ساقتايتىن تەلەارنالاردى قاراۋى ءۇشىن جاسالعان شارالار. نەگىزى مۇنداعى تۇپكى ماقساتىمىز – حالىقتىڭ اراسىندا «سەرىە تارەلكي» دەپ اتالىپ كەتكەن سپۋتنيكتىك قابىلداعىشتارعا قاجەتتىلىكتى، اسىرەسە، سولتۇستىك وڭىرلەردە ازايتۋ. ويتكەنى، بۇل قابىلداعىشتار بىردە ءبىر وتاندىق ارنانى كورسەتپەيدى. وسىنىڭ سالدارىنان كەيبىر اۋىلدار قازاقستان جاڭالىقتارىن مۇلدە كورمەي كەلگەن. بۇل دەگەنىمىز − اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىككە تونگەن تىكەلەي قاۋىپ. مىنە، ءبىز وسى پروبلەمانىڭ الدىن الىپ جاتىرمىز. ءوزىڭىز بىلەسىز، شەتەلدىك تەلەارنالاردىڭ ەفيرىندەگى جارناما ترانسلياتسياسىنا دا تىيىم سالدىق. ول دا اقپاراتتىق كەڭىستىكتى نىعايتۋ ماقساتىنداعى شارا.
سونىمەن قاتار، مينيسترلىك قۇرىلعان كۇننەن باستاپ مەملەكەتتىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن جاڭعىرتۋعا كىرىستىك. الدىمەن تەلەارنالار تۋرالى ايتايىن. ەلىمىزدەگى تۇڭعىش كينو ارناسى – «ەل ارنانى» اشتىق. وندا تەك ءوز فيلمدەرىمىز كورسەتىلەدى. «Kazakh TV»-عا رەبرەندينگ جاساپ، ونى شەتەلدىك اۋديتورياعا باعدارلادىق. جاقىندا بۇل ارنا قىرعىزستان اۋماعىندا قىرعىز تىلىندە حابار تاراتا باستايدى.
«قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى دا جاڭعىردى. وتاندىق سەريالدار، ساياسي توك-شوۋلار سياقتى جاڭا ءتول جوبالارى پايدا بولدى. ال «حابار مەن «حابار-24» ءبىرىن ءبىرى قايتالاۋدان ارىلىپ، ارقايسىسى ءوز ورنىن تاپتى.
مەرزىمدى ءباسپاسوزدى دامىتۋعا كەلسەك، «ەگەمەن قازاقستان» جانە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىنىڭ قالاي جاڭارعانىن ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز. بۇل گازەتتەردىڭ فورماتى عانا ەمەس، رەداكتسيالىق ساياساتى دا وزگەردى. باسىلىم بەتتەرىندە قوعامدى تولعاندىراتىن وزەكتى ماسەلەلەر ءجيى جاريالانا باستادى.
ينتەرنەت-رەسۋرستاردى دامىتۋ تۋرالى ايتساق، adebiportal جانە National digital history سايتتارى جاڭعىرتىلىپ، جاڭا فورماتتا اشىلدى. «قازاقپارات» حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگى جۇمىس فورماتىن وزگەرتتى، قازىر ول قازاقستانداعى جۇرت جاپپاي وقيتىن اگەنتتىكتەردىڭ بىرىنە اينالدى.
تەلەۆيزيا سالاسىندا تاياۋدا عانا «تۇمار» دەپ اتالاتىن ارنايى سىيلىق تاعايىنداپ، ۇزدىكتەردى ماراپاتتادىق. ەندى باسپا، ينتەرنەت جانە راديو سالاسىنىڭ ماماندارى ءۇشىن «ۇركەر» سىيلىعىن جاريالادىق. بۇل دا ىنتالاندىرۋدىڭ ءبىر قۇرالى بولىپ سانالادى.
وسىنىڭ ءبارى – باق-تىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ باعىتىندا جاسالعان ءجۇزدەگەن ادامنىڭ وراسان ەڭبەگى. اتقارىلعان جۇمىس وتە كوپ. مەن سونىڭ ءبىر پاراسىن عانا ايتىپ ءوتتىم.
وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ەلباسى رۋحاني جاڭعىرۋ جونىندەگى ماقالاسىندا قوعامدى جاڭعىرتاتىن ۇلتتىق-اقپاراتتىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋدى تاپسىردى. وسىعان ساي، ءبىز رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ بارلىق باعىتى بويىنشا رەسپۋبليكالىق باق-تاردا ءىرى جوبالاردى باستايمىز. جاقىندا عانا سونداي اۋقىمدى شارانىڭ ءبىرى – ءداستۇرلى ونەردى ناسيحاتتاۋعا ارنالعان «مەن قازاقپىن!» تەلەۆيزيالىق مەگا جوباسىن تانىستىردىق. بۇل دا اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋدىڭ ءبىر جولى.
– بۇل ايتقاندارىڭىز – شىنىمەن دە ۇلكەن شارالار. كوپ جۇمىس جاسالعانىنا كوزىمىز جەتتى. اسىرەسە، شەكارالىق وڭىرلەردەگى جوبالارىڭىز قۋانتىپ وتىر. وڭىردە جۇمىس ىستەگەندە تالاي كوتەرگەندىكتەن، مۇنىڭ ۇلكەن ءماسەلە ەكەنىن جاقسى بىلەمىن.
داۋرەن اسكەربەكۇلى، سونىمەن باق سالاسىنىڭ ماسەلەلەرى ءبىرشاما قامتىلعان سياقتى. ەندى بايلانىسقا دا توقتالساق. اۋىل حالقى ساپالى ينتەرنەتكە قاشان قول جەتكىزەدى؟
– ءيا، بۇل دا وتە وزەكتى ماسەلە. مينيسترلىك قۇرىلعاندا ەلباسى ايتقان مىندەتتەردىڭ ءبىرى دە وسى كوممۋنيكاتسيالىق ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتۋ بولاتىن. بيىلعى جولداۋىندا دا وپتيكالىق-تالشىقتى ينفراقۇرىلىممەن جاپپاي قامتۋدى اتاپ تاپسىردى. جالپى، تسيفرلى يندۋستريانى قۇرۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى حالىقتى ينتەرنەتپەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت ەكەنى انىق.
ارينە، قازىر اۋىلداردىڭ كوپشىلىگىندە ينتەرنەت بايلانىسى بار. بىراق، ونىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيتىنىن جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان قازىر «اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردە تالشىقتى-وپتيكالىق بايلانىس جەلىلەرىن قۇرۋ» جوباسىن جۇزەگە اسىرۋعا بار كۇشىمىزدى سالىپ جاتىرمىز. وسى جوبا ءساتتى ءجۇرىپ كەتسە، الداعى ءۇش جىلدا 1900 اۋىلعا جەلى تارتىلىپ، 5 ميلليونعا جۋىق ادام ساپالى ينتەرنەتكە قول جەتكىزەدى.
– مۇنىڭىز جاقسى جاڭالىق ەكەن! تاعى ءبىر ماسەلە – سىزدەر جۇرتشىلىق قىزۋ تالقىلاپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءبىراز شۋ بولعان جاڭا زاڭ جوباسىن ازىرلەدىڭىزدەر. سونىمەن، ادامنىڭ جەكە باسىنا قاتىستى مالىمەتتەردى جاريالاۋ ءۇشىن جۋرناليستەر جازباشا رۇقسات الۋ كەرەك دەگەن پىكىردەن ءالى دە اينىمادىڭىز با؟
– ءوزىڭىز بىلەسىز، بۇل زاڭ جوباسىنا قاتىستى جۇمىستىڭ ءجۇرىپ جاتقانىنا 9 اي بولدى. وسى ۋاقىت ىشىندە قانشاما تالقىلاۋلار، پىكىرتالاستار، جۇمىس توبىنىڭ وتىرىستارى مەن قوعامدىق تىڭداۋلار ءوتتى. قۇجاتقا 200-دەن استام تۇزەتۋ مەن تولىقتىرۋ ەنگىزىلدى. سەنسەڭىز، مەنىڭ قولىمدا زاڭ جوباسىنىڭ 15 نۇسقاسى بولدى. جوبانى 35 مەملەكەتتىك ورگاننىڭ كەلىسىمىنەن وتكىزدىك. ەسىڭىزدە بولسا، العاشقى تۇجىرىمداماسى ازىرلەنگەن بەتتە ءبىز ونى ينتەرنەتتە جاريالاپ، جالپى تالقىلاۋعا شىعاردىق. سوعان قاراماستان، ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە قاراپ، جۋرناليستەردىڭ ويى ءالى وزگەرمەگەنىن كورىپ وتىرمىن.
ءيا، جەكە باسقا قاتىستى مالىمەتتى جاريالاۋ ءۇشىن كەلىسىمىن الۋ قاجەتتىگى ءجونىندەگى تالاپ كۇشىندە قالدى. بىراق، ول كەلىسىمدى ەندى ديكتوفونعا جازۋ ارقىلى دا الۋعا بولادى.
بۇل بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە باق وكىلدەرىنىڭ جۇمىسىن كۇردەلەندىرۋى مۇمكىن. بىراق ادامنىڭ جەكە ومىرىنە ارالاسۋعا بولمايتىنىن ەشكىم ءالى جوققا شىعارعان جوق. بۇل – جالپىعا بىردەي ادام قۇقىقتارى جونىندەگى دەكلاراتسيادا بەكىتىلگەن قاعيدات. بىرقاتار ەۋروپا ەلدەرىندە، ونىڭ ىشىندە فرانتسيا، گرەكيا، ۆەنگريا سياقتى ەلدەردە وسىعان ۇقساس ەرەجەلەر بار.
سوندىقتان، زاڭدى ازىرلەي وتىرىپ، ءبىز باق سالاسىنىڭ دامۋىن عانا ەمەس، قاراپايىم ازاماتتاردىڭ دا مۇددەسىن ەستە ۇستاۋعا ءتيىسپىز. مىسالى، ءبىز بۇل زاڭ ارقىلى باق-تا زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراعان بالالار تۋرالى مالىمەت جاريالاۋعا تىيىم سالعىمىز كەلەدى. قاراپ وتىرساق، بۇل دا شەكتەۋ، الايدا بۇل قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان شەكتەۋ. كەيدە ءبىز سەنساتسيا قۋامىز دەپ ءجۇرىپ، ءسوزدىڭ قانداي قۋاتتى قارۋ ەكەنىن ۇمىتىپ كەتەمىز. اقپارات قۇرالدارى قازىر رەيتينگ قۋىپ، نەبىر جانتۇرشىگەرلىك دەرەكتەردى وڭدى-سولدى جاريالاپ جاتىر. ءجابىر كورگەن بالانىڭ ءومىرى ەندى قالىپقا تۇسە بەرگەندە، ونداعان جىلدان كەيىن وسى دەرەكتەر الدىنان شىعا كەلسە قانداي تراگەديا بولاتىنىن قازىر باق وكىلدەرى دە، كەيبىر جاعدايدا اتا-انالار دا پايىمداپ جاتقان جوق. سوندىقتان، ءبىر عانا اقپارات ادامنىڭ بۇكىل ءومىرىن قۇرتىپ، وتباسىن ويرانداۋى مۇمكىن ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ابزال.
دەگەنمەن، ءبىز جوبانى الداعى ۋاقىتتا ماجىلىسكە ەنگىزەمىز. نەگىزگى تالقىلاۋ پارلامەنت قابىرعاسىندا بولادى. ياعني، قىزۋ پىكىرتالاستار ءالى الدا دەگەن ءسوز.
– ارينە، قازىر اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگىنىڭ اشىقتىعىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. بىراق، مينيسترلىك ازاماتتىق قوعاممەن ءىس جۇزىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەنمەن، ولاردىڭ تالاپتارىن قابىلداۋعا بارا بەرمەيتىن سياقتى...
– ءسىزدىڭ بۇل ويىڭىزدى مۇلدە نەگىزسىز، ءتىپتى جالاڭ ءسوز دەپ ايتار ەدىم. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن باق وكىلدەرى زاڭ جوباسىنا 200-گە تارتا تۇزەتۋ مەن تولىقتىرۋ ۇسىندى. ونىڭ 70 پايىزىن ءبىز قورىتىندى قۇجاتقا ەنگىزدىك. ءوزىڭىز بىلەتىندەي، باق-تىڭ نەگىزگى قوجايىنى تۋرالى مالىمەتتەردى جاريالاۋ، بلوگەرلەردى تىركەۋ سياقتى كوپتەگەن نورما قابىلدانبادى. وسىنىڭ بارلىعى ازاماتتىق قوعامنىڭ قالاۋى بويىنشا ىسكە اسقان شارالار. بۇكىل قوعام زاڭ جوباسى تۋرالى ءبىلسىن، ونى تالقىلاۋعا اتسالىسسىن دەپ، بار مۇمكىندىكتى جاسادىق. سەبەبى، بۇل – ءبىز ءۇشىن دە ۇلكەن تاجىريبە. مۇنىڭ ءبارى بولاشاقتا ءالى تالاي سالالىق زاڭداردى جازعاندا قاجەت بولادى دەپ ويلايمىن.
– تۇسىنىكتى. ەندى اڭگىمە اۋانىن ءسال باسقا باعىتقا بۇرساق. «حابار» ارناسىنداعى «داۋرەن اباەۆپەن اشىق ديالوگ» دەگەن باعدارلاماعا شىعىپ ءجۇرسىز. مەن سۇحباتقا كەلەر الدىندا وسى باعدارلامانى قاراپ شىقتىم. يدەيا قايدان تۋدى؟
– ماعان ميحايل دوروفەەۆ حابارلاستى. وسىنداي باعدارلاما شىعارعىسى كەلەدى ەكەن. تۇجىرىمداماسى بىردەن ۇنادى. جاقسى دۇنيە بولسا، نەگە شىعارماسقا؟
– دەگەنمەن، بۇل مەمورگانداردىڭ جۇمىسىنداعى كەيبىر ولقىلىقتاردى جاسىرىپ-جابۋعا تالپىنىس بولىپ كورىنبەي مە؟
– جوق، مەن وزىمە ونداي مىندەت قويعان ەمەسپىن. جالپى، ءبىزدىڭ مينيسترلەردىڭ اشىقتىعى دا قازىر ايتارلىقتاي جاقسارا ءتۇستى. ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ءار وتىرىستان كەيىن جۋرناليستەردىڭ سۇراعىنا تارتىنباي جاۋاپ بەرەتىنىن كورىپ جۇرگەن بولارسىز.
– ياعني، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اقپاراتتىق ماسەلەلەرگە قاتىستى ءىس-قيمىلىنا كوڭىلىڭىز تولادى عوي؟
– تۇتاستاي العاندا، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءىس-قيمىلى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە دەۋگە بولادى. ۆەدومستۆولار قاجەتتى جۇمىستى جۇرگىزىپ جاتىر. بۇل تۇرعىدا، ءبىز دە جاريالىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءىسىن جۇيەلى تۇردە قاراستىرىپ وتىرمىز. مىسالى، مەملەكەتتىك ورگاندا باق-پەن ءوزارا ءىس-قيمىل جونىندەگى ءبولىمنىڭ نەمەسە وكىلەتتى تۇلعانىڭ مىندەتتى تۇردە بولۋىن جاڭا زاڭدا اتاپ كورسەتەمىز. ولار سول ورگاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنا عانا باعىناتىن دەربەس قۇرىلىم رەتىندە قاراستىرىلىپ، ءبىزدىڭ مينيسترلىكپەن ءوزارا ءىس-قيمىلىنىڭ ءتارتىبى دە انىقتالادى. سونىمەن قاتار، ءبىز مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باق-پەن جۇمىسىنىڭ جاڭا ەرەجەسىن بەكىتتىك. وندا وڭىرلىك دەڭگەيدى دە قامتىدىق. بۇل باستامالار قازىردىڭ وزىندە ناتيجەسىن كورسەتىپ جاتىر.
– ەلباسىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ تۋرالى ماقالاسىنان كەيىن رەسەي ءباسپاسوزى قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ ماسەلەسى توڭىرەگىندە اجەپتاۋىر داۋرىعىپ بارىپ باسىلدى. وسى جاعدايدان نە تۇيۋگە بولادى؟
– مەنىڭشە، بۇل ار جاعىندا ناقتى ساياسي مۇددەسى جوق، انشەيىن داۋرىقپا اڭگىمە عانا.
لاتىن قارپىنە كوشۋ – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ەل رەتىندەگى ىشكى ماسەلەسى. ەلباسى ەلدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن وسىنداي باستاما كوتەردى، ونى كۇللى حالىق قولدادى. ءجانە بۇل ءبىر كۇننىڭ ىشىندە قابىلدانعان شەشىم ەمەس، ەگەمەندىك العاننان مۇقيات سارالانعان ماسەلە. قازىرگى شارالار – سول باعىتتاعى جۇيەلى جۇمىستاردىڭ جالعاسى. بۇل جەردە ەلباسىنىڭ كوزدەگەنى – ەلدىك مۇددەنى جۇزەگە اسىرۋ. سوندىقتان، مۇنداي جاريالانىمدار مەن پىكىرلەرگە اسا ءمان بەرۋدىڭ قاجەتى جوق.
– سوڭعى سۇراق. نەگىزى مۇنى جۋرناليستەردىڭ ءوتىنىشى دەسەك دۇرىس بولار. مينيسترلىك وسى ءبىر جىل كولەمىندە اقپارات سالاسىنا ارنالعان بىرقاتار جيىن وتكىزدى. بىراق، قازاقتىلدى باق-تىڭ قوردالانعان ماسەلەلەرىن تالقىلايتىن ارنايى باسقوسۋ قاجەت دەگەن پىكىر بار. بۇعان نە دەيسىز؟
– بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ دە ويىمىزدا. الداعى ۋاقىتتا كەزدەسۋلەر بولادى. جاقىندا باق وكىلدەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ينتەرنەت-رەسۋرستار رەداكتورلارىنىڭ باسىن قوساتىن، قازنەتتىڭ ماسەلەلەرىن تالقىلايتىن ارنايى جيىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
– داۋرەن اسكەربەكۇلى، ءبىر سۇحباتتا ءبارىن قامتۋ مۇمكىن ەمەس، دەگەنمەن، بۇگىنگىدەي اشىق اڭگىمە الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسىن تابادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ۋاقىت بولگەنىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت!
– ارينە، ورايى كەلگەندە ءالى تالاي سۇحباتتاسۋعا، كەز كەلگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە دايىنبىز.
اڭگىمەلەسكەن دۋمان اناش، سۋرەتتى تۇسىرگەن ەرلان وماروۆ، «ەگەمەن قازاقستان».
