شىڭعىس حان ءومىرىنىڭ بەيمالىم بەتتەرى
شىڭعىس حان شىر ەتىپ جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشقاننان اقىرعى دەمى ءبىتىپ، و دۇنيەگە اتتانعاننان كەيىن دە، تاريحتا ءتۇيىنى بۇگىنگە دەيىن شەشىلمەي، ءتىپتى شەشىلۋى نەعايبىل ءوز ءومىرىنىڭ بەيمالىم بەتتەرىن قالدىرىپ كەتتى.
شىڭعىس قاعانعا دەيىن دە، كەيىن دە تاريحتا اتى قالعان ۇلى تۇلعالار بولعان. بىراق ولاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ ءدال قاعاندىكىندەي اسا مول قۇپياسى قالعان جوق. دەمەك، الەم تاريحىنداعى ەڭ قۇپياعا تولى تۇلعالاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى - شىڭعىس حان. ول تۋرالى شىندىقتىڭ كەيبىر بەتتەرى ءالى اشىلماي كەلەدى. ول وتە سۇڭعىلا، اقىلدى ادام بولعان. ونىڭ بويىنان قاتىگەزدىكپەن باسقا ەلدەردى جاۋلاپ الۋدىڭ نەشە ءتۇرلى ادىستەرىمەن قاتار، ەركىمەن بەرىلگەن حالىقتارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتپەۋ تۋرالى ءوزىنىڭ نوياندارىنا بەرگەن بۇيرىعى تۋرالى اڭىزدار دا ايتىلادى. شىنىندا دا، ول قاتىگەز، جاۋىز، جابايى، نادان بولسا، نەگە ونى بۇكىل الەم «ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ تۇلعاسى رەتىندە» مويىنداپ وتىر. ونىڭ ۇلىلىعى ەرتە مە كەش پە تاريحتا ءوز اتىنىڭ قالاتىنىنا سەنگەن. سول كەزدە بىرەۋ ماقتاپ-جاقتار، ال ەكىنشى كەرىسىنشە پىكىردە بولۋى مۇمكىن عوي. مۇندايدا دوستارىڭنان گورى قاستارىڭنىڭ كوپ بولاتىندىعى تاريحتان بەلگىلى. سوندىقتان شىڭعىس حان دوسقا دا، جاۋعا دا ءوز ءومىرىنىڭ كەيبىر ساتتەرىن قۇپيا ۇستاعان.
شىڭعىس حان شىر ەتىپ جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشقاننان اقىرعى دەمى ءبىتىپ، و دۇنيەگە اتتانعاننان كەيىن دە، تاريحتا ءتۇيىنى بۇگىنگە دەيىن شەشىلمەي، ءتىپتى شەشىلۋى نەعايبىل ءوز ءومىرىنىڭ بەيمالىم بەتتەرىن قالدىرىپ كەتتى.
شىڭعىس قاعانعا دەيىن دە، كەيىن دە تاريحتا اتى قالعان ۇلى تۇلعالار بولعان. بىراق ولاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ ءدال قاعاندىكىندەي اسا مول قۇپياسى قالعان جوق. دەمەك، الەم تاريحىنداعى ەڭ قۇپياعا تولى تۇلعالاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى - شىڭعىس حان. ول تۋرالى شىندىقتىڭ كەيبىر بەتتەرى ءالى اشىلماي كەلەدى. ول وتە سۇڭعىلا، اقىلدى ادام بولعان. ونىڭ بويىنان قاتىگەزدىكپەن باسقا ەلدەردى جاۋلاپ الۋدىڭ نەشە ءتۇرلى ادىستەرىمەن قاتار، ەركىمەن بەرىلگەن حالىقتارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتپەۋ تۋرالى ءوزىنىڭ نوياندارىنا بەرگەن بۇيرىعى تۋرالى اڭىزدار دا ايتىلادى. شىنىندا دا، ول قاتىگەز، جاۋىز، جابايى، نادان بولسا، نەگە ونى بۇكىل الەم «ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ تۇلعاسى رەتىندە» مويىنداپ وتىر. ونىڭ ۇلىلىعى ەرتە مە كەش پە تاريحتا ءوز اتىنىڭ قالاتىنىنا سەنگەن. سول كەزدە بىرەۋ ماقتاپ-جاقتار، ال ەكىنشى كەرىسىنشە پىكىردە بولۋى مۇمكىن عوي. مۇندايدا دوستارىڭنان گورى قاستارىڭنىڭ كوپ بولاتىندىعى تاريحتان بەلگىلى. سوندىقتان شىڭعىس حان دوسقا دا، جاۋعا دا ءوز ءومىرىنىڭ كەيبىر ساتتەرىن قۇپيا ۇستاعان.
ۇلى قاعان و دۇنيەلىك بولعانىمەن، كيەلى رۋح ادامزاتتىڭ ويىنا ورالا بەرەدى. ول تۋرالى مىڭداعان كىتاپتار مەن عىلىمي ماقالالار، بىرنەشە كينوفيلمدەر مەن پەسا قويىلىمدار شىعارىلدى. شامامەن وسىدان ەكى ءجۇز جىل بۇرىن قاعاننىڭ مۇردەسىن ىزدەۋ باستالعاننان بەرى جۇزگە جۋىق ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىلىپ، قىرۋار جۇمىستار جاسالعانىمەن، سول باياعى اشىلماعان قۇپيا اشىلماي كەلەدى. بۇل ماسەلەگە كەيىن ورالارمىز. الدىمەن شىڭعىس حاننىڭ ءومىرى، شىققان تەگى ءجونىندە سوڭعى كەزدە كاسىبي تاريحشىلارىمىزبەن قاتار اۋەسقوي تاريحشىلارىمىزدىڭ دا (م.ماعاۋين، ق.دانياروۆ، م.قارعاباەۆ، م.قوجىربايۇلى، ت.ب.) ۇلكەن ىقىلاسپەن قالام تارتقانىن اتاپ كەتكەن ءجون. وسى اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرى ىقىلىم زاماننان ايتىلىپ، تاريحي قالىپتاسقان ءپىكىرلەر مەن تۇجىرىمدارعا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋعا يتەرمەلەيدى. قازاق تاريحشىلارى كەيىنگى كەزدە شىڭعىس حاندى ءارىسى تۇرىك، بەرىسى قازاق ەتۋ، ءتىپتى كەرەي، اداي، نايمان، قوڭىرات، مەركىت، ت.ب. رۋلاردىڭ بىرىنە جاتقىزۋ ويلارىن اشىق ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەدى. دەگەنمەن، ونىڭ دۇنيەگە موڭعول بولىپ كەلىپ، موڭعول بولىپ وزعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
شىڭعىس حاننىڭ شىعۋ تەگىنە بايلانىستى سوڭعى كەزدە الەم ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. موڭعول زەرتتەۋشىلەرى شىڭعىس حاندى موڭعول دەسە، قىتايلىق تاريحشىلار ونىڭ تەگىن قىتاي حالقىنان ىزدەستىرەدى. ۋكراين زەرتتەۋشىلەرى دە قاعاننىڭ تەگىنەن دامەلى. ماسكەۋلىك گەنەتيكتەر موڭعوليامەن شەكارالاس بولعان تۋۆا، بۋرياتيا جانە قالماقستان تۇرعىندارىنىڭ 1,7 پايىزىندا، ءتىپتى، التاي قازاقتارىندا قاعاننىڭ دنك-سى 8,3 پايىز دەپ الەمگە جار سالىپ وتىر. شىڭعىس حاننىڭ جوعارىداعى اتى اتالعان حالىقتاردىڭ تەگىنە جاتاتىندىعى تۋرالى ەشقانداي تاريحي دەرەك جوق. ايتاتىندارى - ولاردىڭ حالقىنىڭ كەيبىرەۋىندە شىڭعىس حاننىڭ دنك-سى (V حروماسوما) بار دەيدى.
«ال ەندى وسىنى ايتىپ وتىرعان عالىمداردىڭ قولىندا شىڭعىس حاننىڭ وزىنە ءتان دنك بار ما؟ ارينە، جوق. مولاسى، سۇيەگى تابىلماعان سوڭ دنك قايدان بولسىن؟» دەپ تۇجىرىمدايدى عالىم تورەعالي تاشەنوۆ. دنك ونىڭ قاي جاقىندارىنان الىنعانى دا بەلگىسىز.
وسى سياقتى ءبىر توپ باتىس عالىمدارى ەۋرازيانىڭ ءار بولىگىنەن 18 حالىق وكىلدەرى ەر-ازاماتتارىنىڭ دنك-سىنا زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە، كوپشىلىگىنىڭ قان قۇرامدارى ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن، ءتىپتى ۇقساس، ءبىر «وتباسىنىڭ» جاندارىنداي بولىپ شىققانى اقش-تىڭ «ادام گەنەتيكاسى» جۋرنالىندا باسىلدى. ولار كاسپي تەڭىزى مەن تىنىق مۇحيتى ارالىعىنداعى بۇگىنگى 16 ميلليونعا جەتىپ جىعىلاتىن ادامعا ۇرىق قالدىرعان فەنومەن شىڭعىس قاعان دەگەن قورىتىندى جاساعان. دەمەك، بۇل دا عىلىمي نەگىزگە سۇيەنبەگەن اقپار. بىراق سوڭعى شىققان عىلىمي جۇمىستارعا سۇيەنىپ تالداۋ جاساۋعا، ويلانۋعا، جاڭا كوزقاراستار تۋعىزۋعا، جەكە پىكىر ايتۋعا اركىم دە ەرىكتى، تەك تاريحي پرينتسيپتەر مەن زاڭدىلىقتار جانە دەرەكتەر نەگىزىندە بولۋى كەرەك. سوندا ونى نەگىزسىز ەشكىم مەنشىكتەنبەس ەدى.
سونىمەن، شىڭعىس حاننىڭ تەگى كىم؟
اكەسى ەسۇكەي - قيات رۋىنىڭ بورجىگىن اۋلەتىنەن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسىنداي پىكىر قالىپتاسقان. وندا شىڭعىس حاننىڭ دا تەگى وسى بورجىگىن. شەشەسى اۋەلەن، بايبىشەسى بورتە ءارىسى تۇركى، بەرىسى قازاق تايپالارىمەن تۋىستاس قوڭىرات رۋىنىڭ قىزدارى ەكەنى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، «التىن توپچى» شەجىرەلەرىندە، موڭعول مەن شىڭعىس حان تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن كوپتەگەن اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە جازىلعان. وسىلارعا سۇيەنىپ تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋىنا كوز جىبەرسەك، قيات رۋى شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلگەنگە دەيىن ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن ءامۋداريا مەن سىرداريا اراسىنداعى ماۋەرەناحر ايماعىندا ءومىر سۇرگەن. قيات دەيتىن قالا دا بولعان. بۇل - ەجەلگى تۇرىك تايپالارىنىڭ مەكەنى. وسىدان شىڭعىس حاننىڭ ارعى تەگى تۇرىكتەر ەمەس پە ەكەن دەگەن وي كوپتەگەن عالىمداردىڭ (ولاردىڭ ىشىندە وسى جولداردىڭ اۆتورى دا بار) كوكەيىندە ۇيالايدى دا تۇرادى. تۇرىك تۇرىك بولىپ اتالعانعا دەيىن قىتايدىڭ سولتۇستىگى مەن قازىرگى موڭعوليا جەرىنە ەجەلگى تۇرىك تايپالارى قالاي بارعان؟ ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، عۇنداردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىنان بۇرىن ەجەلگى تۇرىك رۋلارى مەن تايپالارى وسى ايماققا قونىس اۋدارۋى مۇمكىن دەگەن وي تۋىندايدى. تۇرىكتەردەن قورعانۋ ءۇشىن سالىنعان ۇلى قىتاي قورعانى دا وسىنىڭ ايعاعى سياقتى. ولاردىڭ كوپتىگىنە تاڭ قالعان جەرگىلىكتى تايپالار نەمەسە تۇرىكتەردىڭ وزدەرى كوشپەندىلەردى «مىڭ قول» دەپ اتاپ كەتكەنگە ۇقسايدى. وسى تۇستا مىناداي دا وي كەلەدى. ەجەلگى موڭعول جەرىندەگى تايپالار الىس-جاقىن جەرلەرگە جورىق جاساپ، كوپتەگەن ساربازدى تۇتقىنداپ، سولاردى «مىڭ قۇل» دەپ تە اتاۋى مۇمكىن عوي. ولار جەرگىلىكتى تايپالارمەن ءسىڭىسىپ، كوپشىلىك بولىپ «مىڭ قۇل» اتانىپ، كەيىن «موڭعول» سوزىنە اينالۋى دا مۇمكىن. عالىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى شىڭعىس حان تاريح ساحناسىنا شىققانعا دەيىن ەش جەردە، ەشبىر دەرەكتە «موڭعول» اتاۋى كەزدەسپەيتىنىن العا تارتادى. قازاق حالقىن قۇرايتىن تايپالاردىڭ ساناتىنا كىرەتىن رۋلاردىڭ ىشىندە دە «موڭعول» تايپاسى جوق. «كوشپەندىلەر ءۇشىن «موڭعول» ءسوزى رۋلىق نەمەسە تايپالىق ۇعىمدى بىلدىرمەيدى»، - دەيدى م.قارعاباەۆ ءوزىنىڭ «كوشپەندىلەر اتلانتيداسى» اتتى ەڭبەگىندە. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» جازعاندار دا موڭعول تۋرالى ەش مالىمەت بەرمەيدى. اۆتورلار شىڭعىس حاننىڭ ەتنيكالىق تەگىن جازۋدى ماقسات ەتپەگەنمەن، ونداعى كەيىپكەرلەردىڭ بارلىعى (رۋ-تايپالار، جەكە تۇلعالار) تۇركى عۇرىپتارىن ۇستاعان جانە ەسىمدەرىنىڭ ءتۇبىرى دە تۇرىكتەرگە جاقىنداۋ. شىڭعىس حاننىڭ ءوزى الىس جورىقتارعا شىعاردا، كەيدە ءبىر توتەنشە جاعدايلار بولعاندا، بيىك توبەگە شىعىپ، تۇرىكتەرشە موينىنا بۇرشاق سالىپ كوك تاڭىرگە جالبارىناتىن بولعان. مىسالى، شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ باتىسقا ۇزاق جورىق جاسار الدىنداعى وسىنداي ءساتتى «شىڭعىس حان» تەلەحيكاياسىندا انىق كورسەتكەن. سوندا، تۇركى ءتىلدى ورتادا موڭعول تايپاسىنىڭ، كەيىن موڭعول يمپەرياسىنىڭ عايىپتان تايىپ قايدان تاپ بولا كەتكەنى تۇسىنىكسىز. بۇعان سەبەپ، كوپتەگەن قازاق تاريحشىلارىنىڭ پىكىرى بويىنشا ورىس تاريحشىلارى مەن اۋدارماشىلارى «قۇپيا شەجىرەنى» ورىسشاعا اۋدارعاندا (XIX ع.) «مىڭ قولدى» نەمەسە «مىڭ قۇلدى» «موڭعولدار» دەپ موڭعول حالقىن ويلاپ تاپقان سياقتى. بۇل شىڭعىس حاننىڭ تۇركىلىك ەمەستىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن جاسالعان ارەكەت دەپ ايتۋدان باسقا امال جوق. جازبا دەرەگى بولماسا حالىق تا جوق دەپ ەسەپتەيتىن ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستىڭ ىقپالى سەزىلىپ تۇر.
عالىم م.قارعاباەۆتىڭ ۇزاق ۋاقىت جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىسىندا شىڭعىس حان ارىس بۇتاعىنىڭ جالايىر تارماعىنان تارايتىن تۇركى دەپ ناقتىلايدى. تايپانىڭ اتى اعايىندى جال جانە ايىر اتتارىنىڭ بىرىكتىرىلگەن تۇرىمەن اتالادى. رۋدىڭ تاڭباسى ايىر تۇرىندە بەرىلەدى. مۇنداي تاڭبا شىڭعىس حان زامانىنان دا كوپ ۋاقىت بۇرىن بولعان. شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى اتا-بابانىڭ ءداستۇرىن بۇزباي ارقاشان جالايىردىڭ وسى بەلگىسىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتاپ كەلەدى دەگەن ءۋاج ايتادى اۆتور.
ال ماعىناسى ودان دا تەرەڭىرەك، شىڭعىس حاندى تىكەلەي ءبىزدىڭ ارعى ۇلى بابامىز ەتىپ سەندىرگىسى كەلگەن اقتاۋلىق مامبەتكەرىم قوجىربايۇلىنىڭ «شىڭعىس قاعان - مەنىڭ ۇلى بابام» اتتى ماتەريالى «التىن وردا» گازەتىنىڭ 26-30 نومىرىندە (2008 ج.) جاريالانعان. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە، ارعى تۇرىكتەردى بىلاي قويىپ، ۇلى قاعاندى قازاق - كىشى ءجۇز - بايۇلى - اداي - كەلىمبەردى - مۇڭال ەكەندىگىنە ەش كۇمان كەلتىرمەيدى. ارينە، مامبەتكەرىمنىڭ بۇل تۇجىرىمىنا كىنا قويۋعا بولمايدى. اۆتوردىڭ ءوزى ايتقانداي «تەكتىنىڭ تەكتى ۇرپاعى» بولىپ جاتساق، اسقاقتانا ماقتانۋعا بولادى عوي. وسى ارادا تالدىقورعان قالاسىنان ايدىن بەكجانوۆتىڭ «شىڭعىس حان قازاق بولسا، موڭعولدار كىم؟» (التىن وردا، 31 شىلدە - 6 تامىز 2008 ج.) دەگەن سۇراعىنا جاۋاپ ىزدەگەن ءجون سياقتى.
شىڭعىس حاننىڭ تەگى تۋرالى ءالى دە تالاي ەڭبەكتەر جازىلىپ، ءارتۇرلى تالاس پىكىرلەر تۋىندار. ويتكەنى كىم دە بولسا، اسىرەسە عالىمداردىڭ ءوز كوزقاراستارىن ءبىلدىرۋى - قۇپتارلىق ءىس. بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلۋ كىلتى - ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ۇلى قاعاننىڭ سۇيەگىن تاۋىپ، وعان تەگىن انىقتايتىن (دنك) تالداۋ جاسالىپ، بۇلتارتپايتىن دالەل انىقتالمايىنشا، ارقيلى جورامالدار جالعاسا بەرەدى.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن قاعان عۇمىرناماسىنداعى قۇپياسى - ءولىمى مەن دەنەسىنىڭ قايدا جەرلەنگەندىگى. شىڭعىس حان تاڭعۇتتارمەن ءبىراز سوعىسىپ، قىتاي جەرىندە ازىن-اۋلاق دەمالىپ جاتقاندا، ەلگە كەلىپ جۇرگەن ساۋداگەرلەردەن جوشى ءوزىنىڭ ۇلىسىنان تىس جەرلەردى باسىپ الىپ، اڭ اۋلاپ، ءسان-سالتانات قۇرىپ ءجۇر دەگەندى ەستيدى دە، ونى وزىنە شاقىرتادى. جوشى كەلمەيدى. اشۋلانعان قاعان جوشىنىڭ جەلىگىن باسۋ ءۇشىن اسكەرىن جيىپ، اتتانادى. جوشىنىڭ كەلە الماۋىنىڭ باستى سەبەبى - ول اۋىر دەرتكە شالدىعىپ، توسەك تارتىپ جاتىر ەدى. دەرتىنەن ايىقپاي و دۇنيەلىك بولادى. جوشىنىڭ ءولىمىنىڭ سەبەبى ءالى دە بەيمالىم. كەيبىر اڭىزداردا ول اڭ اۋلاپ جۇرگەندە، ابايسىزدا سەرىكتەرىنىڭ ساداعىنىڭ وعىنان جارالانعان، ول اسقىنىپ ولىمگە الىپ كەلدى دەسە، كەلەسى ءبىر اڭىزدا قۇلاننىڭ ايعىرى ءبىر قولىن شايناپ تاستاپ، سودان جازىلماپتى دەيدى. ارينە، بۇل كەلتىرىلگەن سەبەپتەردەن ادامنىڭ ءولۋى ابدەن مۇمكىن. بىراق شىندىققا جاقىنى - جوشى وبادان قايتىس بولعانعا ۇقسايدى. ونىڭ سۇيەگى - ۇلىتاۋدا.
وتاندىق تاريحتا قالىپتاسقان پىكىر بويىنشا، جوشى 1227 جىلدىڭ جاز ايلارىنىڭ باسىندا (كەيبىر دەرەكتەردە مامىر) قايتىس بولدى دەسە, «شىڭعىس حان» تەلەحيكاياسىندا 1226 جىل دەپ اتالادى. سوندا شىڭعىس حان ءبىر-ءبىر جارىم جىل بالاسىنىڭ قازاسىنا بارماعانى ما؟ شىندىققا جۋىسپايدى.
جەتپىس جاستان اسقان شاعىندا دەنساۋلىعىنىڭ سىر بەرە باستاۋى جانە ۇلكەن ۇلىنىڭ قايعىسى شىڭعىس حانعا وڭاي تيمەسە كەرەك. قالاي بولعاندا دا تۇڭعىش بالاسىنىڭ ءولىمى قاعاننىڭ قابىرعاسىن قايىستىرادى. دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاۋىنا قاراماستان اڭىز بويىنشا جوشىنى جەرلەۋگە اتقا ارەڭ وتىرىپ بارىپ، كەيىن قاراي اربامەن الىپ قايتقان. دەرەكتەر بويىنشا، ول جول ۇستىندە 1227 جىلدىڭ 25 تامىزىندا قايتىس بولعان. ال كەيبىر دەرەكتەردە وسى جىلدىڭ شىلدە ايىندا دەپ تە جازادى. جوشى مەن شىڭعىس حاننىڭ ءولىمىنىڭ اراسى ەكى-ءۇش ايدان اسپاعان.
شىڭعىس حان ءولىمىنىڭ سەبەپتەرى جونىندە دە اڭىزعا نەگىزدەلگەن ءارتۇرلى پىكىرلەر بار. مىسالى، بەلگىلى ساياحاتشى يتاليالىق ماركو پولو ول ۋلانعان جەبەنىڭ وعىنان قايتىس بولعان دەسە، ريم پاپاسىنىڭ موڭعولياداعى ەلشىسى بولعان دجوۆانني دەل پلانو كارپيني حاننىڭ ءولىمى نايزاعاي تۇسكەننەن بولدى دەپ جازىپ كەتكەن.
ەجەلگى موڭعولداردان ساقتالعان اڭىز بويىنشا، شىڭعىس حان تاڭعۇتتاردى تاس-تالقان ەتىپ جەڭگەننەن كەيىن، تاڭعۇت پاتشاسىنىڭ كۇربەلچين اتتى سۇلۋ ايەلىن العان كورىنەدى. كەك الۋ ماقساتىندا ول قاعاندى تىستەپ الىپ، جاراسى اسقىنىپ، ىرىڭدەپ سودان قايتىس بولىپتى دەيدى. سودان كەيىن كۇربەلچيننىڭ ءوزى سول ماڭداعى وزەنگە سۋعا باتىپ جوق بولادى. ال رەسمي مالىمەتتەردە حان اڭ اۋلاۋ كەزىندە اتتان قۇلاپ ولگەن دەلىنگەن. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، شىڭعىس حاننىڭ ءولىمىن تەزدەتكەن تۇڭعىش بالاسى جوشىنىڭ قايعىسى.
جوشىنى جەر قويناۋىنا بەرىپ كەرى قايتىپ كەلە جاتقان قاعان جول ۇستىندە و دۇنيەلىك بولعانىن ايتتىق. اڭىز بويىنشا، ونىڭ ولگەنى قۇپيا قالۋى ءۇشىن جولدا كەزدەسكەندەردىڭ بارلىعىن ولتىرگەن. شىڭعىس حاننىڭ سۇيەگىن موڭعول جەرىنە اپارماي، ەرتىس وزەنىنىڭ بويىنداعى شىڭعىستاۋدا جايلاۋدا وتىرعان ءبايبىشەسى بورتەگە جەتكىزىپ، كۇزەت قويىپ، وسى جەردەن قاعاننىڭ ءولىمى تۋرالى جاريا ەتىلەدى. جەر-جەردەن حالىق كەلىپ، قاعانمەن قوشتاسۋ شىڭعىستاۋدا بولعان سياقتى. قوشتاسۋ راسىمىنەن كەيىن ازا تۇتقان، جيىلعان ەلدىڭ ىعايلارى مەن سىعايلارى بىرتىندەپ تاراي باستايدى. ويلانايىق وقىرمان! سولاردىڭ وزىنەن شىڭعىس حاندى قايدا جەرلەيتىندىگى قۇپيا بولعاندىعىن اڭعارامىز.
ەندىگى ۇلكەن ماسەلە قايدا جەرلەۋ كەرەك؟
شىڭعىس حان جاۋلاپ العان جەرلەردەگى قاتىگەزدىگى ءۇشىن مولاسىن قورلاۋى مۇمكىن دەگەن ويمەن ءوز دەنەسىن ەشكىمگە كورسەتپەي، بەلگىسىز ەتىپ قويۋدى تالاپ ەتكەن دەسەدى. ونداي جاعداي كوشپەندىلەردىڭ تاريحىندا بولىپ تۇرعان. اسىرەسە، حانداردىڭ، پاتشالاردىڭ، كىسى اقىسىن جەپ، ەلدى زار ەڭىرەتكەن بايلاردىڭ مولالارىن بۇزىپ، قورلاعان جاعداي ەجەلگى موڭعول، قىتاي شەجىرەلەرىندە ايتىلادى.
شىڭعىس حان اسا قۇپيا جاعدايدا جەرلەنگەندىكتەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ونىڭ مولاسى بەيمالىم. وسىنىڭ توڭىرەگىندە كەيبىر دەرەكتەر مەن ەل اۋزىندا ءار ءتۇرلى اڭىزدار بار. ول اڭىزداردىڭ مازمۇنى ءار ءتۇرلى، كوپ جاعدايدا بىرىنە-ءبىرى قايشى.
كوپ تاراعان اڭىزداردىڭ ءبىرى - شىڭعىس حاننىڭ بۇرقان-قالدۇن تاۋىنىڭ ماڭىنا جەرلەنۋى. ءوزىن جەرلەيتىن جەردى كوزىنىڭ تىرىسىندە ءوزى تاڭداپ العان ەكەن. شىڭعىس حان بىردە اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، جالعىز ءوسىپ تۇرعان اعاشتىڭ تۇبىندە دەمالىپ، جان-جاعىنا مۇقيات زەر سالا قاراپ تۇرىپ: «وسى جەرگە مەنى جەرلەيسىڭدەر، ەستەرىڭە ساقتاڭدار! بۇل جەرگە بەلگى قويىلسىن!», - دەيدى جالعىز ءوسىپ تۇرعان اعاشتى نۇسقاپ. راشيد-اد-ءديننىڭ مالىمەتى بويىنشا، ۇلى حان ءوزى كورسەتكەن جەردە جەرلەنگەن دەيدى. جەرلەۋ راسىمىنە قاتىسقان ادامداردىڭ بارلىعىن قىرىپ تاستاعان. شىڭعىس حاننىڭ وسيەتى ورىندالدى، ونىڭ دەنەسىنىڭ بۇرقان-قالدۇن تاۋىنىڭ قاي جەرىندە ەكەنىن بۇگىنگە دەيىن ەشكىم بىلمەيدى. حان جەرلەنگەن سوڭ، ول جەرگە وق اتسا وتپەيتىن قالىڭ اعاشتى نۋ ورمان پايدا بولعان.
كەلەسى اڭىز بويىنشا، ءبىر تۇرىك قولباسشىسى حاننىڭ دەنەسىن موڭعولياعا جەتكىزىپ، ءتورت جەردەن كور قازدىرىپ، تورتەۋىنە ءتورت تابىت سالىپ كومگەن. حاننىڭ دەنەسى قاي تابىتتا ەكەنىن ەشكىم بىلمەگەن. سول جەردەن ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى ايداتىپ، مولالار جەرمەن-جەكسەن بولىپ، ابدەن تاپتالعان كەزدە، ال ەندى تابىڭدار دەگەندە، ەشكىم حان سۇيەگى جاتقان جەردى تابا الماعان. جەرلەۋگە قاتىسقانداردىڭ بارلىعى ولتىرىلگەن. كەيىن حەنتەي جەرىنىڭ ءبىراز بولشەگىن قاسيەتتى دەپ جاريالاپ، ول جەردى باسقان ادامدى قارعىس اتادى دەپ ساناعان. بۇل دا شىڭعىس حاننىڭ مولاسىن ىزدەمەسىن دەگەن ماقساتپەن تاراتىلعان اڭىز بولۋى مۇمكىن.
تاعى ءبىر اڭىزدا شىڭعىس حاننىڭ دەنەسى ونون وزەنىنىڭ ارناسىندا سۋ استىندا جاتقان كورىنەدى. بەيىت قازۋ ءۇشىن وزەندى باسقا ارناعا بۇرىپ، جەرلەنگەننەن كەيىن ونى قايتا ءوز ارناسىنا جىبەرگەن دەيدى. ءتىپتى، مىناداي دا اڭىز بار. قاعاننىڭ قاي جەرگە جەرلەنگەنىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن دەنەسىن ءبىر جىل بويى بالزامداپ (موڭعولدار ول كەزدە دەنەنى بالزامداۋدى بىلمەگەن), تۇيەنىڭ قومىنا سالىپ الىپ، ەل ارالاپ جۇرگەن. انا جەرگە، مىنا جەرگە جەرلەندى دەپ لاقاپ تاراتقان.
ماركو پولونىڭ جورامالى بويىنشا، «موڭعولدار بارلىق ۇلى باسشىلارىن، قاعاننىڭ ۇرپاقتارىن ۇلكەن التاي تاۋىنىڭ باۋرايىنا جەرلەگەن. شىڭعىس حان قاي جەردە ولسە دە، ءبارىبىر ونىڭ دەنەسىن سول التاي تاۋىنا اكەلىپ قويۋعا ءتيىس» دەيدى.
عالىمدار شىڭعىس حاننىڭ دەنەسى ءۇش ءوڭىردىڭ بىرىندە جەرلەنۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. ءبىرىنشىسى - ىشكى موڭعوليا، ەكىنشىسى - چيتا وبلىسىنىڭ (رەسەي) وڭتۇستىگى، ءۇشىنشىسى - اتاقتى ادامداردىڭ جەرلەنگەن جەرى تابىلعان بيندەر تاۋىنىڭ ەتەگى. العاشقى ەكەۋىنە قاراعاندا، سوڭعى بولجام شىندىققا جاقىندايدى، ويتكەنى، شىڭعىس حان ءدال وسى وڭىردە دۇنيەگە كەلگەن. كىندىك قانى تامعان جەرگە جەرلەۋ دە كوپتەگەن حالىقتاردىڭ، اسىرەسە، تۇرىكتەردىڭ سالتىندا بار ەمەس پە؟ ارحەولوگ عالىمدار بيندەردەگى قورىمنىڭ ءبىر زيراتىنان تابىلعان قارۋ-جاراقتار مەن اشەكەيلى زاتتار شىڭعىس حاندىكى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساپ وتىر.
وسى ءۇش ءوڭىردىڭ قاتارىنا قازاقستاندى دا قوسۋعا بولاتىن سياقتى. سەبەبى قاعان قايتىس بولعان كەزدە اياگوز ماڭىندا بورتە بايبىشە جايلاۋدا وتىرعانىن، شىڭعىس حاننىڭ وسى ماڭدا دا كوز جۇمۋى، ونى بايبىشەسىنە الىپ كەلۋى مۇمكىندىگى تۋرالى ايتقانبىز. قاي حالىقتىڭ دا ولگەن ادامدى كەشىكتىرمەي تۋعان جەر قويناۋىنا بەرۋى ەرتەدەن كەلە جاتقان سالت-ءداستۇر. قاعاندى تۋعان جەرىنە جەتكىزۋدىڭ قاشىقتىعىنا جانە اۋا-رايىنىڭ ىستىعىنا بايلانىستى ءارى قاراي ءجۇرۋ قيىن بولعاندىقتان، ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ سۇيەگىنىڭ ۇلىتاۋدا جاتقانىن ەسكەرىپ، ونىڭ دەنەسىن سول اياگوز ماڭىندا جەرلەۋى مۇمكىن. ال، م.قوجىربايۇلى «بابامىزدىڭ مولاسى اقمولا وبلىسى، اتباسار ۇيەزىندە، باعانالى-بالتالى دەگەن نايمان جايىندا، قاراكەڭگىر بويىندا سىرلاعان كىرپىشتەن سالعان ەسكى ەكى بەيىت بار: الاش جانە جوشى حان. مىنە، وسى الاش حان مازارى دەپ جۇرگەندەرىمىز شىڭعىس حان بابامىزدىكى» دەيدى. سوندا ۇلى تاۋداعى جوشىنىڭ قاسىنا جەرلەگەن بولادى عوي. بۇعان نە ايتامىز؟ شىڭعىس حاننىڭ مولاسىن جوعارىدا اتالعان ەكى وڭىردەن دە ىزدەۋ اقيقاتتان الىس كەتپەيدى.
شىڭعىس حاننىڭ سۇيەگىن تابۋ ءۇشىن موڭعولدارمەن قاتار امەريكا، جاپون، فرانتسۋز، ورىس عالىمدارى دا ءبىراز تەر توككەن. ىزدەۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارى ءالى جالعاسۋدا. ونىڭ ءومىرىن 20 جىلدان بەرى زەرتتەپ جۇرگەن امەريكالىق عالىم كلاۆديستىڭ پىكىرىنشە، بۇل جۇمباق ۇزاققا سوزىلمايدى.
«انا ءتىلى» گازەتىندە (2009 ج.، 21, 22 ساندارى) فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، حالىقارالىق شىڭعىس حان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تۇركولوگ ق.سارتقوجاۇلىنىڭ «شىڭعىس حان مازارى تابىلدى» دەگەن ماقالاسى جارىق كوردى. ايتسا نانعىسىز. ماقالانىڭ مازمۇنى قىسقاشا مىناعان سايادى.
ۇلى قاعاننىڭ مۇردەسىن ىزدەگەن جۇزدەگەن ەكسپەديتسيالار مەن جەكە ساياحاتشىلاردىڭ ىشىنەن ءبىر عانا ادام، حح ع. باسىندا (1903 ج.) كەنتاي جوتاسىنداعى بۇرقان-قالدۇن تاۋىنا بارىپ، تۇرعىن حالىقتارمەن ەتەنە ارالاسىپ، ەل اۋزىنداعى اڭىزدارعا سۇيەنىپ، شىڭعىس حاننىڭ مازارى وسى تاۋدىڭ ۇستىندە دەگەن تۇجىرىم جاساپ، بولاشاقتا زەرتتەۋ ءۇشىن جولساپار بەلگىلەپتى.
XVIII عاسىردىڭ اياعىندا تۋىپ، XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن ءومىر سۇرگەن موڭعولدىڭ عۇلاما تاريحشىسى ءارى جازۋشىسى ۆانچينبال «كوك سۋدار» (كيەلى شەجىرە - ءبارىمىز بىلەتىن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» نەگىزىندە جازىلۋى مۇمكىن) دەگەن تاريحي ەڭبەگىندە شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسىن بۇرقان-قالدۇن تاۋىنىڭ باسىنا جەرلەپ، ۇستىنە تاستان ءۇي سالعان. مۇردەنى شىنار اعاشتان ادەمىلەپ جاسالعان ساندىققا (تابىت) سالىپ، ونى ءۇش جەرىنەن التىن بەلدىكپەن وراپ (تۇرىكتەردە، مۇسىلمانداردا بار عۇرىپ), ونى اينالمالى مەحانيزمگە ورناتىپ جەرلەگەن. ول قانداي مەحانيزم؟ قانداي زاڭدىلىققا سۇيەنىپ جاسالعان، ول 365 كۇننىڭ بىرىندە شىعىسقا قاراعان ساتتە اشىلۋى مۇمكىن دەيدى. ونى قالاي ەسەپتەپ شىعارۋعا بولادى دەگەن سۇراقتار ويعا كەلەدى. مۇردەنىڭ باسى كۇنشىعىسقا قاراماسا اشىلمايدى دا، تابىلمايدى، تابىلعان جاعدايدا اشۋعا بولمايدى دەيدى. ويتكەنى، ونداي جاعدايدا كۇتپەگەن تابيعات اپاتى، سوعىس، ىندەت اۋرۋى بولۋى مۇمكىن. تابىتتى اشاتىن كۇنشىعىستان كوك بۇقا ءمىنىپ كەلگەن، ساقالى بەلۋارىنا دەيىن تۇسكەن قارت ادام بولاتىن سياقتى. قانداي حالىق بولماسىن، مۇردەنىڭ باسىن باتىسقا باعىتتاپ جەرلەيدى. ءولگەن دەنەنىڭ قوزعالمايتىنى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى. بۇل دا سول قاعان مۇردەسىن ىزدەتپەۋدىڭ، تاپتىرماۋدىڭ اڭىزعا اينالعان امالى بولسا كەرەك. وسىنداي ەل اۋزىنداعى اڭىزدار مەن داستۇرلەرگە، باسقا دا دەرەكتەرگە مولىنان حاباردار بولعان جانە ۇلى باباسىنىڭ وسيەتى مەن تاربيەسىن كورگەن، كىشكەنتايىنان باباسىنىڭ شىۆەتى-قايرحان تاۋىنىڭ باسىنا ەرتىپ اپارىپ، تاستان جاسالعان الىپ كەشەندى كورسەتكەنىن، «بۇنى سىرت ادامعا ايتۋعا، كورسەتۋگە بولمايدى، مۇندا اسا ۇلكەن قۇپيا جاتىر. وسى قۇپيانى اشۋعا اتسالىس», - دەگەن تاپسىرماسىن ۇمىتپاي، ەر جەتكەسىن ونى ورىنداۋدا موڭعول ازاماتى نيامااگين داۆاا حان مازارىن تابۋ ءۇشىن ۇلكەن ىسكە كىرىسەدى. ەڭ اۋەلى شىۆەتى-قايرحان تاۋىنداعى كەشەندى قازۋ كەزىندە بىلگە قاعاننىڭ ءمۇسىنىن تابادى. ودان كەيىن موڭعول ۇكىمەتىنىڭ رۇقساتىن الىپ، بۇرقان-قالدۇن تاۋىنىڭ ۇستىندەگى بيىكتىگى - 12 مەتر، ۇزىندىعى - 280 مەتر، كولدەنەڭى - 190 مەتر كەشەنمەن ەكى جىل بويى اينالىسىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. گەوراديوفيزيك، ارحەولوگ، راديومەتر مەن راديوماگنيتتىك باقىلاۋ ادىستەمەلەرى ارقىلى جۇرگىزىلگەن ساراپتامالاردىڭ ناتيجەسىندە، تاۋدىڭ ۇستىندەگى كەشەننىڭ استىندا 30 مەتر تەرەڭدىكتە باعالى مەتالل جانە سۇيەك ورنالاسقان تابىتتىڭ سۋرەتىن شىعارادى. وسى شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. بۇل جەردە مىنانى ەسكەرگەن ءجون. سول ماڭدا شىڭعىس حانعا دەيىن دە، كەيىن دە ۇلى ادامداردىڭ جەرلەنۋى مۇمكىن عوي. ونىڭ مازارىن قازىپ، سۇيەكتىڭ ءدال قاعاندىكى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزبەسە، بۇل دا سول اڭىز كۇيىندە قالىپ قويارى حاق. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ول مازار شىڭعىس حاندىكى دەپ قازۋعا موڭعول حالقى رۇقسات بەرمەسە، اۆتور ايتقانداي، ءالى دە مىڭ جىلدار بويى قۇپياسىن ساقتاپ، اڭىز بولىپ قالا بەرەر دەگەنىمەن تولىقتاي كەلىسۋگە بولادى.
زەرتتەۋشى عالىمدار قاعاننىڭ مۇردەسىن ىزدەگەندە بورتەنىڭ قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى مۇلدەم ەسكەرمەيتىن سياقتى. بورتە شىڭعىس حاننان كەيىن قايتىس بولسا، ونى قاعاننىڭ قاسىنا جەرلەۋ اقيقاتقا جاقىنداۋ كەلمەي مە؟
ۇلى حانعا بايلانىستى كوپتەگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقانىن ايتقانبىز. سولاردىڭ ءبىرى - شىڭعىس حاننىڭ سۋرەتى. بۇل تۋرالى ي.قابىشۇلى «شىڭعىس حان سۋرەتتەرىنىڭ سىرىنا ۇڭىلسەك» (ەگەمەن قازاقستان، 2002 ج.، 30 قاراشا) دەگەن ماقالاسىندا ونىڭ ءتورت سۋرەتى كورسەتىلگەن. سولاردىڭ ەكەۋىنە زەيىن سالايىق. ءۇشىنشى سۋرەتتى نەگىزىنەن ەۋروپا مەن ورىس تاريحشىلارى قولدانعان بولسا، ءتورتىنشىسى يسلام دىنىندەگى تۇركى ەلدەرىنىڭ پايدالانىپ جۇرگەن تۇراندىقتار سالعان سۋرەت.
شىڭعىس حاننىڭ سۋرەتى جايىنداعى قۇپيا ەكى سۋرەتىنە بايلانىستى. وسى ەكەۋىن ماقالامىزعا ەنگىزىپ، باسقا ەكەۋىنە قىزىعۋشىلار ي.قابىشۇلىنىڭ جوعارىدا كورسەتىلگەن ماقالاسىنان نە وسى جولدار اۆتورىنىڭ «تۇعىرى بيىك تۇلعالار» كىتابىنان قاراۋىنا بولادى.
ءبىزدىڭ 1990 جىلعا دەيىن شىڭعىس حان سۋرەتى دەپ نەمەرەسى قۇبىلاي ورناتقان يۋان ۇلىسىن قۇرتقان،قىتاي اسكەرىنىڭ قولباسشىسى گو-تسى-ءسيننىڭ سۋرەتىنە (1-سۋرەت) تابىنىپ كەلىپپىز، ياعني ونىڭ دۇشپانىن دارىپتەپپىز.
قىتايدا اركەز بيلەۋشى حانداردىڭ ءجانە حانشايىمداردىڭ سۋرەتتەرى ساقتالاتىن مۇراجاي بولعان. وعان كەز-كەلگەن ادام كىرۋگە، كورۋگە تيىم سالىنعان. بىراق، ءايگىلى فرانتسۋزدىڭ ميسسيونەرى ا. گيۋبرەك امالىن تاۋىپ كىرىپ، مۇنداعى سۋرەتتەردىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا ءمان بەرمەي، قىتايدىڭ قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ ەڭ وزىق دۇنيەسى دەپ 1-سۋرەتتى اسىرا ماقتاعان.
1968 جىلى ەتنوگراف-زەرتتەۋشى ل.پ. سىچەۆ «شىڭعىس حان جانە ونىڭ ميراسقورلارىنىڭ سۋرەتتەرى» دەگەن ماقالاسىن «نارودى ازي ي افريكي» جۋرنالىنا جاريالايدى. بۇل سۋرەت يۋان ۇلىسىن تالقانداعان قىتايدىڭ مين پاتشالىعىنىڭ قولباسشىلارىنىكى بولىپ شىعادى. كەيىن بۇل سۋرەتتى چين ۇلىسىنىڭ سۋرەتشىسى شانگۋان جوۋ سالادى دا، باسپاحانادان كوبەيتىپ، الەمگە تاراتادى. وسىلايشا، شىڭعىس حان دەپ سەنىپ كەلگەن سۋرەت قىتايلىق جۋ يۋان جان سالعان گو-تسى-ءسيننىڭ سۋرەتى بولىپ شىعادى.
ال يۋان ۇلىسىنىڭ حاندارى مەن حانشايىمدارى سۋرەتتەرىنىڭ اراسىنان تابىلعان سۋرەتكە (№2) زەر سالايىق. عالىمداردىڭ پايىمداۋى بويىنشا، بۇل سۋرەتتى شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلايحان يۋان ۇلىسىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان شاعىندا جالايىر قارا قاسەن دارحان (موڭعولدا ۇستانى - «دارحان» دەپ قاستەرلەپ «دارحان حۋن بۋرحان ۋحاانتاي» - ۇستا ۇلىقتاردان دا ۇتقىر ويلى دەگەن) سالعان بولۋى كەرەك. ول ءمارت، جومارت، ابىز، اقىلگوي عۇلاما، عاجايىپ سۋرەتشى ادام بولعان. ونىڭ سالعان سۋرەتىندە شىڭعىس حان باسىنا ايقارا جاپقان اق قۇندىز تۇماق، ۇستىنە قاۋسىرمالى وراما جاعالى اق شاپان كيگەن كەڭ ماڭدايلى، كەلىسكەن كەلبەتىنە اق بۋرىل ساقالى جاراسقان، وڭ قۇلاعىنىڭ ارتىندا سىرعاعا ۇقساعان دوڭگەلەنە تۇيىلگەن شاشىنىڭ شەتى قىلتيعان، تۇماق استىنان سامايىنا قاراي قوس كەكىلىن جارا تاراعان، تەرەڭ وي ۇستىندە وتىرعان ادام بەينەلەنگەن. شىڭعىس حان زامانداستارى ونى كوبىنە وسىلاي بەينەلەيتىن جانە «شىڭعىس حان» تەلەحيكاياسىندا وسىنداي كورىنىستەر ءجيى كورسەتىلگەن.
شىڭعىس حاندى كوزبەن كورگەن قىتايلىق چان-چۋن اۋليەنىڭ «ول ەتجەڭدى، تولىق دەنەلى، قوي كوزدى، قوڭىرقاي ءجۇزدى، اجارلى ادام»، «قۇپيا شەجىرەدە» ەسۇكەيگە قوڭىراتتىڭ دەي شەشەنى: «بالاڭنىڭ كوزى وتتى، ءجۇزى نۇرلى ەكەن، قۇدا بولساق قايتەدى؟» دەگەنىنەن باسقا ونىڭ بەت-بەينەسى، كەسكىن-كەلبەتىن سۋرەتتەگەن بىردە-ءبىر دەرەك جوق. سوندىقتان دا جالايىر قارا قاسەن دارحان سالعان سۋرەتتى قاعاننىڭ شىنايى بەينەسى دەپ قابىلداۋعا بولاتىن سياقتى.
جوعارىدا ايتىلعانداردان شىعاتىن قورىتىندى: شىڭعىس حاننىڭ ءومىرى تاريح قويناۋىنا تەرەڭدەگەن سايىن، ونىڭ بەيمالىم بەتتەرى دە قويۋلانا تۇسەدى، ال ولاردىڭ سىرلارىن اشۋ الداعى عاسىرلار ەنشىسىنە تيەرى ءسوزسىز. ولاي بولىپ جاتسا، ول سول كەزەڭنىڭ ۇلى كەرەمەتتەرىنىڭ اراسىنان ورىن الاتىنىنا كۇمان جوق.
«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان
