وتكەندە عانا رەسمي ستاتيستيكا شىقتى. قازاقستان حالقىنىڭ سانى 18 ميلليونعا جۋىقتاپتى. قۇداي كوپ كورمەسىن دەدىك. وندا دا ەلگە كەلگەنى بار، كەتكەنى بار، ەلدىڭ جالپى سانى وسى بولدى.

ءبىز مىنا دەرەككە نازار اۋداردىق. 18 ميلليون قازاقستاندىقتىڭ 71 پايىزىن قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى قۇرايدى ەكەن. ءيا، 71 پايىز قازاق ەلدە بار. بۇعان قوسا، 80 پايىزدان استام اۋديتوريا  قازاق ءتىلدى ەكەنىن ەسەپكە الىڭىز. 80 پايىز دەگەن قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن، سول تىلدە سويلەيتىن جۇرت. ءسويتىپ، ستاتيستيكا قازاقستاندا ءابسوليۋتتى دومينانت ءتىل – قازاق ءتىلى، باسىم ۇلت – قازاق بولدى دەگەندى انىق ايتىپ تۇر.

راس، شەتتە جۇرگەن 5 ميلليونعا جۋىق قازاق ەلگە كەلگەندە سانىمىز بۇدان دا ەداۋىر كوپ بولار ەدى-اۋ. پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ پارمەنىمەن، قايتا تىرىلە باستاعان قازاق كوشى توقتامايتىن بولسا، توقتاتىلمايتىن بولسا، بۇل قۋانىشتىڭ دا اۋىلى الىس ەمەس. مىنە، جاقىندا استانادا دۇنيەگە تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ باسى جيىلادى. قۇرىلتاي وتەدى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ بيلىك ءۇشىن قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ قادارى كەم. ەسەسىنە اسسامبلەيا دەگەن ۇيىمدى ۇلىقتايمىز كەلىپ. بۇل تۋرالى كەيىنىرەك جازامىز، ايتامىز، دالەلدەيمىز.

دەگەنمەن، بۇگىنگى بيلىك قازاقتىڭ تالاپ-تىلەگىنە قۇلاق تۇرەتىن ۋاقىت ابدەن جەتتى. قازاقستان ەندى كوپۇلتتى مەملەكەت دەگەن سىنىق سىلتاۋدى قويىپ، قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە جۇمىس جاساۋى ءتيىس. سەبەبى، ءبىز ەندى كوپ ۇلتتى مەملەكەت ەمەسپىز. ءبىز - ۋنيتارلى مەملەكەتپىز. دەمەك، دومينانتتى ۇلتتىڭ قالاۋى ورىندالۋى ءتيىس. انىعىندا دەمكوراتيالىق پرينتسيپ تە بۇعان قايشى كەلە المايتىنى تۇسىنىكتى.

دەسەك تە، ورىس ءتىلدى اۋديتوريا استاڭ-كەستەڭ بولىپ جاتقانى راس. اسىرەسە، قازاق ۇلتشىلدارىنا قارسى استىرتىن شابۋىلدار باستالىپ، ءتىپتى پرەزيدەنتتىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى باستاماسىنا دا بۇلقان-تالقان بولعاندار كەزدەستى.

بۇل تۋرالى ساياساتكەرلەر نە دەيدى؟

پرەزيدەنتتىڭ تاريحتاعى ورنىن قازاق ءتىلدى جاستار انىقتايدى

ايدوس سارىم، ساياساتكەر:

- جەتكەنى جەتتىك. سان بار دەگەنمەن، ساپاعا جوقپىز. و، باستاعى بيلىكتىڭ ساياساتى دا وسى بولاتىن. حالىق سانى وسكەنشە ءبىز دە سوعان بەيىمدەلەمىز دەگەن ساياسات 25 جىل بويى جۇرگىزىلىپ كەلدى. جالپى، قوعامدا حالىقپەن ساناساتىن، پىكىرىن تىڭدايتىن مەحانيزمدەر جوقتىڭ قاسى. بىراق، سايىپ كەلگەندە پارلامەنتتى دە، قوعامدىق ۇيىمداردى دا بيلىك جاساعان. قوعامدىق توپتار، ونىڭ ىشىندە زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە بيلىككە تاۋەلدى ەكەنى انىق. ونى جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. تەك بيلىكتىڭ مۇمكىندىگى كەز كەلگەن ۇراندى جەكەشەلەندىرىپ الۋعا جەتكىلىكتى. ءتىپتى، سوڭعى كەزدەگى ءۇشىنشى مودەرنيزاتسيا دەگەن ماسەلە دە، 71 پايىزدىڭ اينالاسىنان تۋىنداعان. شىنىن ايتۋ كەرەك، بيلىكتىڭ، ونىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىڭ ءبىر عانا وسال جەرى بار.  بۇگىنگى بيلىك، ونىڭ يەسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ءسوزسىز، ءوزىنىڭ اتىن قازاق تاريحىندا التىن ارىپپەن جازعىسى كەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. پرەزيدەنتتىڭ تاريحتاعى ورنىن بەلگىلەيتىن مۇحتار شاحانوۆ تا، ولجاس سۇلەيمەنوۆ تە ەمەس.  ولار ءوز دارەجەسىندە بۇگىنگى 71 پايىز قازاققا داۋىسىنىڭ جەتكەنىنشە ىقپال ەتۋگە مۇمكىندىگى بار شىعار. دەگەنمەن، پرەزيدەنتتىڭ تاريحتاعى ورنىن ايقىندايتىن 25 جاسقا كەلمەگەن - تاۋەلسىزدىك ۇرپاعى. ونىڭ ءدۇيىم كوپشىلىگى، 80-90 پايىزى قازاق ءتىلدى - قازاق جاستارى. سوندىقتان دا «بولاشاققا باعدار»، «ۇلتتىق مادەنيەت»، «ساكرالدى جاعراپيا» دەگەن ماسەلەلەر وسى 71 پايىزدىڭ اينالاسىنان شىعىپ جاتقان اڭگىمەلەر.

پرەزيدەنتتىڭ تاريحتاعى ورنىن ايقىندايتىن 25 جاسقا كەلمەگەن -تاۋەلسىزدىك ۇرپاعى. ونىڭ ءدۇيىم كوپشىلىگى، 80-90 پايىزى قازاق ءتىلدى قازاق جاستارى.

وسى اۋديتوريانىڭ، ياعني، ەرتەڭ سايلاۋشى بولاتىن جاستاردىڭ بويىندا بۇگىنگى اعا بۋىننىڭ بويىندا بار ۇرەي، قورقاقتىق پەن جالتاقتىق جوق. شىنىن ايتۋ كەرەك، سابەت زامانىندا تۋعان، وسكەن نەمەسە سونىڭ شەتىن كورگەن بۋىندى پرەزيدەنت جاقسى بىلەدى. تۇسىنەدى. بيلىك جاستاردىڭ ارمان مۇراتىن، ىشكى پسيحولوگياسىن ۇعا بەرمەيدى. بۇل - جاڭا ۇرپاق. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە ايتىپ قالادى اراسىندا. «جاڭا ۇرپاق، ينتەرنەت زامانىنىڭ بالالارى» دەگەندى. ويتكەنى ونىڭ ساياسي يدەالدارى، ساياسي ميسسياسى ءالى  ايقىندالىپ بولعان جوق. بىراق بۇل قازاق ءتىلدى ۇرپاق. بۇلاردىڭ شىدامسىزدىعى باسىم. كوپتەگەن جاعدايدا ناتيجەنى قازىر جانە دەرەۋ كورگىسى كەلەتىن ۇرپاق ەكەنىن ىشتەي بولسا دا ءينتۋيتيۆتى تۇسىنەدى. سوندىقتان دا، نۇرگەلدى،  «كوپشىلىكتىڭ» دەگەن اڭگىمە وسىدان تۋىنداپ وتىر.

شىنداپ كەلەتىن بولسا، «رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» دەگەن باعدارلامانىڭ استارى بار. بۇل كوپتەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ. ىزدەنۋ. ەكىنشىدەن، جەر داۋىنان كەيىن بيلىكتىڭ قازاق اۋديتورياسىمەن جۇمىس جاساۋعا باعىتتالعان ۇلكەن ساياسي ءجۇرىسى. جانە بۇل ساياسي ءجۇرىستىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بار. ءبىرىنشىسى – ماقالادا ايتىلعان دۇنيەلەرگە قارسى شىقساڭ، وندا سەن قازاقتىڭ جاۋى بولىپ شىعا كەلەسىڭ. ال ەگەر، ۇلتتىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە ساي دۇنيەنى قولدايمىن دەسەڭ، وندا بيلىكپەن بەلگىلى ءبىر مامىلەگە كەلۋگە ءماجبۇر بولاسىڭ.

ساياسي ءجۇرىس وسى كەزگە دەيىنگى قالىپتاسقان بيلىكتى ءۇزىلدى-كەسىلدى قابىلداماۋ دەگەن تۇسىنىكتى دە جويىپ جىبەرەدى.

مىسالى، لاتىن قارىپى بويىنشا نەمەسە تاريحقا كوزقاراس، بيلىككە كوزقاراس ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىس بولىپ جاتىر.

سوندىقتان ساياسي ۇدەرىس جاڭا ءبىر رەڭگە، بوياۋلارعا بويالا باستاعان سياقتى. وسىدان ءبىر جاڭا باعىت نەمەسە ساياسي كواليتسيالار تۋىپ، شىعىپ قالار.  بىراق ونىڭ كونفيگۋراتسياسى وزگەرۋى ءتيىس.

ال جاڭاعى ورىس ءتىلدى اۋديتوريانىڭ جانتالاسىپ جاتقانى - تۇياق سەرپۋ ەكەنى ءسوزسىز. بيلىكتىڭ، پرەزيدەنتتىڭ ايتقانىنا ءۇزىلدى-كەلىسدى قارسى شىعاتىن بولساڭ، سەن تەك قانا قازاق حالقىنىڭ ەمەس، پرەزدەنتتىڭ دە جەكەمەنشىك جاۋى بولىپ شىعۋىڭ مۇمكىن. ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ  دە «پرەزيدەنتتىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى دۇرىس، تەك لاتىن قارىپىنە كوشۋى دۇرىس ەمەس» دەگەنى سول. جاڭاعى ءورىستىلدى اۋديتوريانىڭ دا ءحالى - وسى. پرەزيدەنتتىڭ ءبىر ءسوزىن ءىلىپ الۋى مۇمكىن. جالپى قارسىلىق كورسەتە المايدى. كونۋگە ءماجبۇر. بىراق وزدەرىنىڭ  جانىنا باتىپ جۇرگەن نارسەلەردى اشىقتان-اشىق ايتىپ وتىر.

«بۇل ءوزى قالاي بولىپ كەتتى؟»، «ءبىز تولەرانتتى حالىق ەمەس پە ەدىك؟»، «كوپ ۇلتتى حالىق ەمەس پە ەدىك؟». «قايتادان قازاقتىڭ ەتنوگرفيالىق جاعىنا كەتىپ بارا جاتقانىمىز قالاي؟». «ورىس الەمىنەن ات قۇيرىعىن ءۇزۋ ەمەس پە؟»، «كيريليتسا دا ءبىزدىڭ جازۋ ەدى عوي» دەگەن كۇڭكىلدەر باستالدى. بۇل دا قارسىلىقتىڭ ءتۇرى.

تەك بۇل عانا ەمەس.  بەلگىلى قازاقتىڭ ۇلتشىل ازاماتتارىنا دا قارسى شابۋىلدار باستالىپ كەتتى. ەرلان قارينگە قارسى، راسۋل جۇمالىعا قاتىستى، جالپى تاريح، مادەنيەت ماسەلەسىنە قاتىستى، قازاقستان-رەسەي قارىم-قاتىناستارىنا قاتىستى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. ايتەۋىر وسى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ كەتپەسىن دەپ، گازەتتەرگە جامانداۋ، جوعارعى جاققا ءۇشبۋ حات جازۋ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە سايقىمازاق ەتىپ كورسەتۋ سەكىلدى استىرتىن ارەكەتتەرىن باستاپ كەتتى. ول راس.

5 پايىز بولساق تا، ءبىز نەگىزگى ۇلتپىز...

دوس  كوشىم، ساياساتكەر:

- بىرىنشىدەن، دومينانتتى ۇلت 70 پايىزدان اسسا، ول ۇلتتىق مەملەكەت بولادى دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. ونداي زاڭ بار ما، جوق پا بىلمەيدى ەكەم. مەنىڭشە، ونداي زاڭ جوق. ءبىز قازاقستاندا 5 پايىز بولساق تا، نەگىزگى ۇلتپىز. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز - مەملەكەت ءتىل بولادى. وسىنداي كوزقاراسپەن ءجۇرۋىمىز كەرەك. قازاقستاندا تۇراتىن باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك وسى قازاق ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك. سويلەۋى - مىندەت.  سويلەمەيدى دەگەن ءسوز – قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ مويىندامايدى دەگەنمەن پارا-پار. سوندىقتان 70 پايىزعا جەتتىك پە، جوق پا دەگەنگە اسا ءمان بەرمەيمىن.

ەكىنشى ماسەلە، ەلىمىزدە باسىم ۇلت بولساق تا، سانىمىز ارتسا دا ءبىز ءوزىمىزدىڭ ماقسات مۇراتىمىزدى جۇزەگە اسىرا الماي كەلە جاتىرمىز. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدى باسقارۋشىلاردىڭ ويلاۋ جۇيەسى، ساناسى بۇرىنعى توتوليتارلىق رەجىمدە  تاربيەلەنگەن. سول يدەولوگياعا قىزمەت ەتكەن سانا.  ولار ەش ۋاقىتتا قازاقستاندى قازاق ءتىلدى مەملەكەت جاساي المايدى. مۇمكىن جاساعىسى كەلەتىن دە شىعار. بىراق، ءومىر بويى كورگەن-بىلگەنى، تاجىربيەسى سول توتوليتارلى تاربيە. سول ءتاسىل.  كوممۋنيستىك پارتيانىڭ رايكوم، وبكومىنان شىققاندار بيلىك باسىندا تۇرعاندا بالەندەي وزگەرىس بولىپ كەتۋى ەكىتالاي دەپ ويلايمىن. ول ءۇشىن جاڭا ۇرپاق بيلىك باسىنا كەلۋى كەرەك.

تاعى ءبىر ماسەلە، حالىقتىڭ ۇلتتىق سانا سەزىمىنىڭ تولىق ويانىپ، مەشەۋ بيلىككە ءوز تالاپ-تىلەكتەرىن ورىنداتا ءبىلۋ ماسەلەسى. ارينە، بەيبىت جولمەن، زاڭدى تۇردە. ول ءۇشىن بەلگىلى ءبىر توپ نەمەسە ۇلتشىلدار دەگەن سوزگە ەسىمدەرى تەلىنىپ جۇرگەن ازاماتتار عانا ەمەس، بۇكىل حالىق، قازاق حالقى ويانۋى كەرەك.

ءبىزدىڭ حالىق قويدان جۋاس حالىق. بۇرىنعى توتوليتارلىق جۇيە كەزىندەگىدەي، باسشىنىڭ ايتقانىمەن عانا جۇرەمىز دەپ وتىر. ءيا، ايتەۋىر سوعىس جوق قوي، تىنىش ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز عوي، سوعان دا شۇكىر دەگەننەن اسىپ ارى بارعىسى كەلمەيدى.

ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ساياسي ساۋاتى ويانۋى ءتيىس. ءبىز قازىر بەيساياسي حالىقپىز. ءبىز ۇلتتىق نامىسى ۇيىقتاپ قالعان حالىقپىز. ۇلتتىق رۋح ويانعاندا عانا بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەر بولادى.

ماقسات – حالىق ءوزىنىڭ ارمان تىلەگىن اشىق ايتۋ كەرەك. اس ۇيدە نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىدە ەمەس. بيلىكتىڭ تىكە وزىنە جەتكىزۋ كەرەك. جانە زاڭدى تۇردە. ءتارتىپ بۇزباي. ءبىز وسىنى  ايتقان ازاماتتارعا ەسكەرتكىش قويىپ جاتىرمىز. الاش ارىستارىنا، جەلتوقسان باتىرلارىنا. بىراق، سولاردىڭ ارمان مۇراتتارىن ءالى ورىنداعان جوقپىز. ازىرگە ءسوز جۇزىندە عانا بولىپ تۇر.

وكىنىشكە وراي، بىزدە مۇنىڭ ۇشەۋى دە ورىندالماي تۇر. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ساياسي ساۋاتى ويانۋى ءتيىس. ءبىز قازىر بەيساياسي حالىقپىز. ءبىز ۇلتتىق نامىسى ۇيىقتاپ قالعان حالىقپىز. ۇلتتىق رۋح ويانعاندا عانا بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەر بولادى. قازان قايناعاندا قاقپاعىن لاقتىرىپ تاستايدى عوي. مىنە، وسى.

مەنىڭشە ەكى ماسەلە تاعى بار. بۇگىنگى وزگەرىستەر ساياسي ويىن دەيتىندەر بار. ياعني، بۇل حالىقتى الدارقاتۋدىڭ ءتاسىلى. ەشقانداي ساياسي دەموكراتيالىق وزگەرىستەر ورىن المايدى-مىس.

ەندى بىرەۋلەرى – بيلىكتىڭ كوزى اشىلدى. اتتان تايىپ قۇلاپ، ەسىن ءبىر جوعالتىپ الدى دا، كەيىن ەسى كىرىپ، ۇلتتىق باعىتتى قولداپ شىقتى دەيدى

مەن مۇنىڭ ەكەۋىنە دە سەنىڭكىرەمەيمىن. مەنىڭشە، جوعارىداعىلاردىڭ ءوزى قولىنداعى بيلىكتى ءارى قاراي ۇستاپ تۇرۋىنىڭ جالعىز جولى - ۇلتتىق باعىتتى قولداۋ. ولاردىڭ ماقساتى قولىنداعى بيلىكتى ءالى دە بولسا بىرنەشە جىلعا سوزا تۇرۋدىڭ امالى. مىنانى ءتۇسىنىپ الۋ كەرەك. بيلىككە قاي باعىتتى قولداسا دا ءبارىبىر. سەبەبى، ماقساتتارى بيلىكتى ۇستاپ قالۋ. قالتانى تولتىرىپ الۋ. بولدى، ءبىتتى. بۇل ناركوتيك سەكىلدى عوي. ولارعا بيلەۋ كەرەك. ولارعا ۇلتتىق باعىتتاعى بيلىك پە، ءالدى كومۋنيستىك پارتيالىق بيلىك پە، ءبارىبىر. بيلىك بولسا بولدى. ەندى بۇرىنعىداي رەسەيمەن جاقىنداسا بەرمەيدى. سەبەبى، رەسەي ءوزىنىڭ بەتپەردەسىن اشىپ الدى. حالىقتى الداي المايدى. تاعى نە؟ اقش الىستا. ال دەموكراتيالىق بيلىك قۇرا المايدى. ويتكەنى، بيلىكتى دەموكراتيالىق پرينتسيپ ەنگىزىلسە، سول كۇنى-اق، بۇلاردىڭ كۇنى قۇريدى. سوندىقتان جالعىز عانا جول وسى – ۇلتتىق باعىت.

بۇلار ۇلتتىق باعىتتاعى دۇنيەلەردى شىن كوڭىلدەرىمەن جاساپ وتىر. ايتەۋىر تام-تۇمداپ بولسىن جاساپ جاتىر. ەرتەڭ ەلدىڭ بەتىنە قاراي الۋى ءۇشىن جاسايدى.

نەگىزى بۇل باياعىدا ءبىزدىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرىمىز ەدى. سولاردىڭ بارلىعىن بولماسا دا، ءبىرلى-جارىمىن جاساپ وتىر. ءبىز نەگە قارسى شىعۋىمىز كەرەك وعان؟!. سوندىقتان قولداپ، ءۇن قوسىپ وتىرمىز.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz