شوقان ۋاليحانوۆپەن مەن پەتەربوردا 1860 جىلى گريگوري نيكولاەۆيچ پوتانين ارقىلى تانىستىم. الدىمەن مەن ونىمەن جاي كەزدەسىپ ءجۇردىم، سونان سوڭ وعان كىشكەنە كومەك قىلۋعا مۇمكىندىك تۋدى1. مەنىڭ ونىمەن تانىستىعىم سىبىردە دە جالعاستى2, ول شامامەن 1865 ج.*1 ومبى قالاسىنان چەرنياەۆپەن بىرگە تۇركىستانعا اتتانىپ، بىراق كەيىن قىرعا، تۋىستارىنا ورالىپ، قايتىس بولادى. گ.ن. پوتانيننەن مەن شوقان ءۋاليحانوۆ ونىمەن ومبى كورپۋسىندا دوس بولعانىن ءبىلدىم; 1860 جىلى ولاردىڭ ارقايسىسى 25 جاستا ەدى. شوقان ءۋاليحانوۆ كورپۋستا ىزدەنىمپازدىق جانە اسقان قابىلەتتىلىك تانىتتى، ول كوپ وقىدى جانە ونىڭ سۇيىكتى اۆتورلارى ديككەنس پەن تەككەرەي بولدى. بۇل اۆتورلار وعان ەرەكشە ۇنادى، سەبەبى ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزى كەرەمەت ازىلقوي بولدى، ول تۋرالى تومەندە ايتامىن.

شوقان ۋاليحانوۆپەن مەن پەتەربوردا 1860 جىلى گريگوري نيكولاەۆيچ پوتانين ارقىلى تانىستىم. الدىمەن مەن ونىمەن جاي كەزدەسىپ ءجۇردىم، سونان سوڭ وعان كىشكەنە كومەك قىلۋعا مۇمكىندىك تۋدى1. مەنىڭ ونىمەن تانىستىعىم سىبىردە دە جالعاستى2, ول شامامەن 1865 ج.*1 ومبى قالاسىنان چەرنياەۆپەن بىرگە تۇركىستانعا اتتانىپ، بىراق كەيىن قىرعا، تۋىستارىنا ورالىپ، قايتىس بولادى. گ.ن. پوتانيننەن مەن شوقان ءۋاليحانوۆ ونىمەن ومبى كورپۋسىندا دوس بولعانىن ءبىلدىم; 1860 جىلى ولاردىڭ ارقايسىسى 25 جاستا ەدى. شوقان ءۋاليحانوۆ كورپۋستا ىزدەنىمپازدىق جانە اسقان قابىلەتتىلىك تانىتتى، ول كوپ وقىدى جانە ونىڭ سۇيىكتى اۆتورلارى ديككەنس پەن تەككەرەي بولدى. بۇل اۆتورلار وعان ەرەكشە ۇنادى، سەبەبى ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزى كەرەمەت ازىلقوي بولدى، ول تۋرالى تومەندە ايتامىن.

پەتەربوردا مەن شوقان ۋاليحانوۆپەن قاشعار ساپارىنان كەيىن داڭقى جايىلعان وفيتسەر رەتىندە كەزدەستىم. شىعىستانۋشىلار ونىمەن تانىستىقتا بولىپ، مەن ونىڭ ءارتۇرلى شىعىستىق قولجازبالار مەن كارتالارمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن كورىپ ءجۇردىم. دەگەنمەن، كەيىنىرەك مەن ونىڭ تاپجىلماي وتىرىپ ەڭبەك ەتەتىن عالىم ەمەس ەكەنىن، وعان تۇركى ادەبيەتى سالاسى وڭايعا تۇسەتىنىن بايقادىم، سەبەبى ول قىرعىز ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن ەدى. ول قىتاي ءتىلىن بىلمەدى، بىراق قىتاي اۆتورلارىنىڭ اۋدارمالارىن قىزىعىپ وقىدى. ول ءوزىنىڭ بىلىمىنە كۇلە وتىرىپ، كارتا ويناعاندا جولى بولۋ ءۇشىن قىتايدىڭ ءبىر بەلگىسىن قوياتىنى تۋرالى ايتاتىن. ول ءوزىن ىسكەر ادام رەتىندە كورسەتۋدى جاقسى كورەتىن، بىراق ونىسى شىنايى ەمەس. بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ول نەۆسكيگە پورتفەلىن الىپ سەرۋەنگە شىعاتىن. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ول الاڭسىز ءومىر كەشتى، مەنىڭ بايقاۋىم بويىنشا، ونىڭ بويىندا زيالىعىمەن قاتار گۆارديا وفيتسەرىنىڭ كەربەزدىگى بولدى.

قازاقى ءتۇر جانە نازىك كەلبەتىنە، قىسقا مۇرتىنا قاراپ ونى ادەتتە كەسكىنسىز بولىپ كەلەتىن مونعولدىق ءناسىل دەپ ويلاۋ قيىن، ونىڭ بەت-ءپىشىنى سۇيكىمدى ءارى ءبىلىمدى قىتايعا كەلەتىن. ەسەسىنە ونىڭ سىمباتتى ءمۇسىنى مەن ءجۇرىس-تۇرىسى وتە كوركەم ەدى، وندا نازىكتىك بولاتىن، ال كەربەز قيمىلى وعان ەۋروپالىق سيباريت پەن دەنديدىڭ سيپاتىن ۇستەيتىن. وسىنىڭ ءبارى ەرەكشە اسەر تۋعىزاتىن، قىسىڭقىلاۋ كوزدەرى اقىل-ويعا تۇنىپ جارقىراپ تۇراتىن، جىڭىشكە ەرىندەرىنەن مىسقىلعا تولى كۇلكى كەتپەيتىن، بۇل وعان لەرمونتوۆقا جانە چايلد-گارولدتقا ءتان كەلبەت ۇستەيتىن. ونىڭ اڭگىمەلەرى ىلعي دا ۇتقىرلىقپەن ەرەكشەلەنەتىن، ول وتە بايقامپاز ءارى مىسقىلشىل ەدى، بۇدان ونىڭ تايپالىق ەرەكشەلەگىن بايقاۋعا بولادى (قىرعىزدار وتە مىسقىلشىل حالىق), ال بىلىمگە يە ءۋاليحانوۆتىڭ بۇل قاسيەتى تىپتەن جارقىراي تۇسەتىن. ونىڭ مىسقىلى گەينەلىك يۋمور مەن ساتيرالىق سيپاتتا ەدى. بىرەۋدى كەكەتكەن كەزدە تۇيرەپ جىبەرە جازدايتىن، مۇنداي ءتىلى اششى ادامدى مەن سيرەك كەزدەستىردىم.

ونىڭ بارلىق كەكەسىن-مىسقىلدارى ەسىمدە جوق جانە ولاردىڭ بارلىعى بەلگىلى ءسات پەن جاعدايعا قۇرىلعاندىقتان جەتكىزۋ قيىن. ەسىمدە قالعانى، ومبىدا كاپۋستيندەردىڭ ۇيىندە تۇستەنىپ وتىرعاندا ءساندى كيىنگەن ءبىر فرانت كەلدى. اس ۇستىندە تەككەرەي تۋرالى اڭگىمەنى ەستىپ، ءۋاليحانوۆتان ءوزىن سول مىرزاعا تانىستىرۋدى ءوتىندى. تۇسكى استان كەيىن ءۋاليحانوۆ ونى تەككەرەيدىڭ ءىلۋلى پورترەتىنە سالتاناتتى تۇردە الىپ بارىپ، وعان فرانتتى تانىستىرعالى تۇرعانىن توڭىرەگىندەگىلەرگە ماڭىزدى تۇرمەن ايتىپ، ءتۇسىندىردى. سول ومبىدا ورەسى تار، شەكتەۋلى كارى شتات گەنەرالى بولاتىن3, بىراق وتە اتاققۇمار جان ەدى. ءۋاليحانوۆ ءۇشىن ول تاۋسىلمايتىن كەلەكە كوزى بولدى. ماسەلەن، ۇيگە كىرىپ، قوناق بولمەدە گەنەرالدى كورىپ، ونىڭ وسىندا ەكەنىن بىردەن بىلگەنىن، سەبەبى كىرەبەرىستە وردەن لەنتاسى بايلانعان گالوش كورگەنىن ايتاتىن. كەيدە ءۋاليحانوۆ ويدان دا قوساتىن، بىراق سول وتىرىكتە كوپ كەكەسىن بار بولاتىن.

سونىمەن قوسا، ول اقىنجاندى، شىعىس ادامدارىنا ءتان وي-قيالى ۇشقىر جان ەدى. ول اراب ولەڭ-جىرلارىن جاقسى كوردى جانە ءوزىنىڭ ۇستازى كوستىلەتسكي ەكەۋى بىرىگىپ وقىپ، سۇيسىنەتىن. ونىڭ وي-قيالىنىڭ جۇيرىكتىگىن مىنادان بايقاۋعا بولادى، ول ۇنەمى شىعىستىق ولەڭدەرگە تاقىرىپ ويلاپ تاباتىن، ال دوستىق اڭگىمە اراسىندا كرەستوۆسكي ونى بىردەن جىرعا اينالدىراتىن. ولاردىڭ باسىم كوبى جەڭىل تاقىرىپتا بولعانىمەن، ءۋاليحانوۆتىڭ تاپقىرلىعى مەن وتكىرلىگى سەزىلىپ تۇراتىن.

60-جىلدارى ءۋاليحانوۆ ورىس ءومىرىنىڭ قوزعالىسى مەن جاڭارۋىن باقىلاپ وتىردى، ەڭ جاقسى جۋرنالداردى وقىدى، كوستوموروۆ سۇيىكتى پروفەسسورى ەدى، ءۋاليحانوۆ ونى تىڭداۋ ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەتكە باراتىن.تاپ وسىنداي قىزىعۋشىلىقپەن ءۋاليحانوۆ ورىس گەوگرافيالىق قوعامىندا نە بوپ جاتقانىن باقىلاپ وتىراتىن، قىرعىز دالاسى تۋرالى گەوگرافيالىق مالىمەتتەر مەن قامتاماسىز ەتىپ، قىرعىزدار جايلى ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ماتەريال دايىندادى، ت. س. س. ءوز مالىمەتتەرىمەن كومەكتەسەتىن.

اكەسى باي سۇلتان بولسا دا، پەتەربورداعى زايىرلى ءسان-سالتاناتتى ءومىر شوقان ۋاليحانوۆقا قىمباتقا ءتۇستى. پەتەربوردا ش. ءۋاليحانوۆ ازيا دەپارتامەنتىنە جولدامامەن كەلگەن بولاتىن. ونىڭ پەتەربوردا قانشا ۋاقىت بولعانى ەسىمدە جوق، بىراق 1862 جانە 1863 جىلدارى مەن ونى كەزدەستىرمەدىم، ول ءوزىنىڭ قىزمەت ورنى ومبىعا كەتىپتى. تۋىسقاندارىنىڭ قولداۋىمەن جانە ولاردىڭ ماقتانىشىنا اينالعان ول سۇلتان بولىپ سايلاۋعا تۇسۋگە بەل بۋدى دەپ ەستىدىم. ارينە ودان ارتىق ادامدى تابۋ قيىن ەدى. ول تولىققاندى ءبىلىم العان، زيان ادەتتەردەن اۋلاق ادام ەدى جانە ءبىلىمى مەن مادەنيەتى جاعىنان تومەن تۇرعان قانداستارىنا استامسىپ قارامايتىن. ول ءوزىن قورشاعان ورىس ورتاسىن ءتۇسىندى جانە ەۋروپالىق وركەنيەتتىڭ نەگىزىندە ونىمەن ەتەنە بولۋعا ءازىر ەدى. بۇل ونىڭ ءومىرىنىڭ جاڭا قاعيداسى ەدى. وسى ءبىر اعارتۋشى قىرعىزدىڭ كوزقاراسى مەن سەزىمىن ءدال بەينەلەۋ ءۇشىن كەلەسى كورىنىستى مىسالعا كەلتىرەمىن. ءبىز ونىمەن 1863 جىلى ومبىدا قايتا كەزدەسكەنىمىزدە، گ. ن. پوتانين قاتىسقان سترۋۆە ەكسپەديتسياسىنان ورالعان بولاتىن.

وسى كەزدەسۋدى اتاپ ءوتىپ، ءبىز ءبىر كەش جينالىپ وتىردىق. شوقان دا وسى وتىرىستا بولدى. ەدۋارد سترۋۆە قىرعىزداردىڭ كازاكتاردى جەك كورەتىنى جايلى اڭگىمە قوزعادى. كەنەت ءۋاليحانوۆتىڭ ەرىندەرى كەكەسىنمەن ءدىر ەتىپ، ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن دوسى ءارى مەكتەپتەس جولداسى، بۇرىنعى كازاك سوتنيگى گ. ن. پوتانينگە سونداي مەيىرلەنە كوز تاستاپ، سترۋۆەنىڭ الدىنا تۇرىپ بىلاي دەدى: «مەن قىرعىزداردىڭ كازاكتاردى جەك كورمەيتىنىنە كۋا كەلتىرگىم كەلەدى. سوندىقتان دا قىرعىز رەتىندە كازاك دوسىمدى قۇشامىن جانە وعان ارناپ توست كوتەرەمىن». وسىلايشا، ول ءپوتانيندى ىستىق ىقىلاسپەن قۇشاقتاپ ءسۇيدى.

1863 جىلدارى مەن سىبىرگە، ومبىعا ورالعان ساپارلارىمدا، ءۋاليحانوۆتى بىرنەشە رەت كەزدەستىرىپ، ونىمەن دوستىق قاتىناسىمدى ۇزگەن ەمەسپىن. ول باياعىشا سىمباتتى ءارى وتكىر ويلى بولاتىن; استانادا قالىپتاستىرعان دەنديلىك ادەت-قىلىقتارىن جوعالتپاپتى. ونىڭ دەنساۋلىعى مىقتى ەمەس، وكپە اۋرۋىنا شالدىققانى كۇمانسىز ەدى. استانالىق ءومىر مەن ونىڭ قىزىقتارى وعان زياندى اسەر ەتتى. دەگەنمەن، ول پەتەربورعا قايتا ورالماق بولاتىن. بىراق، بۇل جوسپار جۇزەگە اسپادى. ول تۋعان دالاسىنا قايتتى، كەيىننەن مەن ونىڭ گەنەرال چەرنياەۆتىڭ جاساعىمەن تاشكەنتكە كەتكەنىن ەستىدىم. بۇل جەردە ونىڭ اديۋتانت جانە اۋدارماشى رەتىندە وسۋىنە كوپ مۇمكىندىك بولاتىن. ايتسە دە، گەنەرالمەن اراداعى كيكىلجىڭگە بايلانىستى ءۋاليحانوۆ قىرعا، تۋىستارىنا ورالدى. ەكى قايراتكەردىڭ مىنەزدەرى ساي كەلمەدى مە، نەمەسە ءۋاليحانوۆ ورتا ازيادا بولاتىن كۇرەستى سەزىنىپ تۇرشىكتى مە، ول جاعى بەلگىسىز بوپ قالدى. ءۋاليحانوۆ كەيىن قايتىپ، اۋىلعا اتتانادى. مۇندا ول قىرعىز قىزىنا ۇيلەنىپ، تۋىسقاندارىمەن بىرگە قىرعىزشا ءومىر كەشەدى. قايىرىمسىز وكپە اۋرۋى بۇل جەردە ونىڭ ءون بويىن بيلەپ، اقىرى جەڭىپ تىنادى. وسىلايشا ول ومىردەن ەرتە كەتەدى.

دارىندى دا، ءبىلىمدى وزگە ۇلت وكىلىنىڭ ەلىنە ورالۋىنىڭ قايعىلى جاعى دا بار. وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ تالعامپاز ءارى بايقامپاز شوقان ءۋاليحانوۆ ءۇشىن اۋىر دا وتكىر تۇستارى دا بولدى. كوڭىلى قالعان ساتتەردە ول تۋرا پۋشكيننىڭ الەكوسى سياقتى تىنىش ءارى قاراپايىم حالىق اراسىنا قايتا كەلەدى.

استانا ومىرىنەن كوپتى كورگەن سىمباتتى دەندي دجەنتەلمەن بالالىق شاقتىڭ الاڭسىز كۇندەرىنە ورالعىسى كەلگەندەي قىرعىز قىزىنا ۇيلەنەدى. قىرعىزدىڭ كيىز ۇيىندە بەسىكتەن شىققان دارىندى قىرعىز ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە ءوز وتانىنا ورالىپ، تۋعاندارىنىڭ اراسىندا تىنىش ءومىر كەشەدى. بۇل دارىندى تۋمانىڭ وزگە ءومىردى، وركەنيەتتى كورىپ، ءبىلىم الىپ اقىرى وسىنىڭ بارىنەن بەزىنىپ كەلگەن تاعدىرىنىڭ ءبىر كورىنىسى. بۇل بەزىنۋدە وزگە ەلدىڭ مادەنيەتىنە سەنبەۋ، قاۋىپتەنۋ، ءوز-ءوزىن ساقتاپ قالۋعا دەگەن نيەت جاتىر. ءدال وسى سەزىمنىڭ جەتەگىمەن شوقان ءۋاليحانوۆ تۋعان جەرىنە ورالسا كەرەك. ەسكى ورتا، ادەت-عۇرىپ، تۋعان ەل جۇرەكتەن وڭاي كەتپەيدى، شوقان ءوزىنىڭ ەلىنە، جەرىنە ادال، حالقىن سۇيەتىن ازامات بولىپ قالا بەردى. ونىڭ ارمانى حالقىن ساقتاي وتىرىپ، ونى ەۋروپالىق بىلىممەن ساباقتاستىرۋ ەدى.

كوپ جىل وتكەننەن كەيىن ءبىز شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بەيىتىنە ارناپ ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ جايلى سويلەسۋگە كەلگەن شوقاننىڭ تۋىستارى، ەكى قىرعىز قارتتى كوردىك. ولاردىڭ ءبىرى سۇلتان مۇسا شورمانوۆ بولاتىن. بۇل تىلەكتى گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ بىرەۋى ايتسا كەرەك4. جوڭعارياعا ساياحات جاساعان، گەوگرافيا قوعامىنىڭ مۇشەسى بۇعان ارينە لايىق بولاتىن.

قاريالارمەن اڭگىمەلەسە وتىرىپ، ءبىز قازاق دالاسىنىڭ وكىلدەرى - قارتتاردىڭ كوز جاسىنىڭ كۋاگەرلەرى بولدىق. شوقان ءوز ۇلتىنىڭ ماقتانىشى جانە سۇيىكتى ۇلى بولدى. جانە ول ەستەلىكتەردە دە وسىلاي قالا بەرمەك.