يراننىڭ پرەزيدەنتى حولوكوستى جوققا شىعاردى، ۋگو چاۆەس باتىستىڭ كوسەمدەرىنە مۇرىن ءشۇيىرىپ وتىر، پۋتين «قانت-كامپيتىن قامشىعا اۋىستىردى». نەگە؟ ويتكەنى، ولار دەموكراتيانىڭ دەڭگەيى مۇناي باعاسىنىڭ دەڭگەيىمەن شامالاس بولاتىنىن جاقسى تۇسىنەدى. جاڭا زاماننىڭ تابيعاتىن اشاتىن پەتروساياساتتىڭ اۋەلگى زاڭى, مىنە، وسىنداي.

پارسى شىعاناعىنداعى ەلدەردىڭ سوڭعى بىرنەشە جىل ىشىندەگى احۋالىن ويشا شولىپ وتىرىپ، مەن مىناداي قورىتىندى جاسادىم: وسى وڭىردەگى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ىشىندە تۇڭعىش رەت ايەل ادامداردى قاتىستىرا وتىرىپ، ەركىن دە ادىلەتتى سايلاۋ وتكىزگەن، گاستاربايتەرلەرگە تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلىپ، ءوز ازاماتتارىن جۇمىسپەن قامتۋ ءۇشىن ەڭبەك زاڭناماسىن تولىقتاي قايتا تۇزەگەن ەل - باحرەين. ايتپاقشى، سول باحرەيندەگى مۇناي قورى شىعاناقتاعى وزگە ەلدەردەن بۇرىن تاۋسىلاتىن كورىنەدى. ال وسى وڭىردە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ اقش-پەن ەركىن ساۋدا-ساتتىق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويعان دا - وسى باحرەين. «مۇمكىن بۇل جاي عانا سايكەستىك شىعار؟» دەپ ويلاعام مەن. اقىرى، اراب الەمىندەگى اۋجايدى زەردەلەي كەلە، ليۆاندىق دەموكراتتاردىڭ ءوز ەلىنەن سيريالىق اسكەرلەردى قالاي قۋىپ شىققانىن كورىپ، مەن وزىمە تاعى ءبىر سۇراق قويدىم: «اراب الەمىندەگى جالعىز دەموكراتيالىق ەلدە ءبىر تامشى مۇنايدىڭ بولماۋى كەزدەيسوقتىق پا؟».

يراننىڭ پرەزيدەنتى حولوكوستى جوققا شىعاردى، ۋگو چاۆەس باتىستىڭ كوسەمدەرىنە مۇرىن ءشۇيىرىپ وتىر، پۋتين «قانت-كامپيتىن قامشىعا اۋىستىردى». نەگە؟ ويتكەنى، ولار دەموكراتيانىڭ دەڭگەيى مۇناي باعاسىنىڭ دەڭگەيىمەن شامالاس بولاتىنىن جاقسى تۇسىنەدى. جاڭا زاماننىڭ تابيعاتىن اشاتىن پەتروساياساتتىڭ اۋەلگى زاڭى, مىنە، وسىنداي.

پارسى شىعاناعىنداعى ەلدەردىڭ سوڭعى بىرنەشە جىل ىشىندەگى احۋالىن ويشا شولىپ وتىرىپ، مەن مىناداي قورىتىندى جاسادىم: وسى وڭىردەگى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ىشىندە تۇڭعىش رەت ايەل ادامداردى قاتىستىرا وتىرىپ، ەركىن دە ادىلەتتى سايلاۋ وتكىزگەن، گاستاربايتەرلەرگە تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلىپ، ءوز ازاماتتارىن جۇمىسپەن قامتۋ ءۇشىن ەڭبەك زاڭناماسىن تولىقتاي قايتا تۇزەگەن ەل - باحرەين. ايتپاقشى، سول باحرەيندەگى مۇناي قورى شىعاناقتاعى وزگە ەلدەردەن بۇرىن تاۋسىلاتىن كورىنەدى. ال وسى وڭىردە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ اقش-پەن ەركىن ساۋدا-ساتتىق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويعان دا - وسى باحرەين. «مۇمكىن بۇل جاي عانا سايكەستىك شىعار؟» دەپ ويلاعام مەن. اقىرى، اراب الەمىندەگى اۋجايدى زەردەلەي كەلە، ليۆاندىق دەموكراتتاردىڭ ءوز ەلىنەن سيريالىق اسكەرلەردى قالاي قۋىپ شىققانىن كورىپ، مەن وزىمە تاعى ءبىر سۇراق قويدىم: «اراب الەمىندەگى جالعىز دەموكراتيالىق ەلدە ءبىر تامشى مۇنايدىڭ بولماۋى كەزدەيسوقتىق پا؟».

وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە قانشا باس قاتىرسام دا، اراسالماق تۋرالى ءبىر پايىمنىڭ توڭىرەگىنەن شىر اينالىپ شىقپاي قويدىم. ناقتى ەسەپ پەن تالداۋدان تۇراتىن كادىمگى اراسالماق: مۇناي باعاسىنىڭ دەڭگەيى مەن بەلگىلى ءبىر ەلدەردەگى ەكونوميكالىق، ساياسي بوستاندىقتاردىڭ دەڭگەيى اراسىنداعى اراسالماق.

...البەتتە، مەنىڭ ماقساتىم وسى تاقىرىپتى بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن قازبالاپ، ديسسەرتاتسيا قورعاۋ ەمەس، بولجامدى تەكسەرۋ، پىكىرتالاس تۋعىزۋ. ال، مۇنايدىڭ باعاسى مەن دەموكراتيانىڭ دامۋى اراسىنداعى اراسالماقتى تارازىلاۋ ءتىپتى دە جوپشەڭكى ءىس ەمەس. اسىرەسە، مۇناي باعاسىنىڭ بۇدان ءارى ءوسۋى بولاشاقتاعى حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ ايقىنداۋشى فاكتورىنا اينالارىن ەسكەرسەك، ونىڭ الەمدىك ساياساتقا قالاي اسەر ەتەتىنىن دە زەردەلەۋگە ءتيىسپىز.

ءبىز جاساعان گرافيكتەر مۇنايدىڭ باعاسى مەن بوستاندىقتىڭ اراسىندا اجىراعىسىز بايلانىس بار ەكەنىن كورسەتەدى. وسى سەبەپتى دە مەن ءوزىم ەكشەگەن پەتروساياساتتىڭ ءبىرىنشى زاڭى جايلى پىكىرىمدى ورتاعا سالىپ وتىرمىن. ول بىلاي: مۇناي باعاسىنىڭ دەڭگەيى مەن مۇنايعا باي مەملەكەتتەردەگى بوستاندىقتىڭ دەڭگەيى ءبىر-بىرىنە قارايلاس، تاۋەلدى.

پەتروساياساتتىڭ ءبىرىنشى زاڭى بويىنشا مۇناي شيكىزاتىنىڭ ورتاشا الەمدىك باعاسى وسكەن سايىن، بۇل مەملەكەتتەردەگى ءسوز، ءباسپاسوز بوستاندىعىنىڭ اياسى تارىلا بەرەدى، ادىلەتتى سايلاۋ ينستيتۋتى، زاڭ ۇستەمدىگى، سوتتار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ ەركىندىگى شەكتەلەدى. مۇنداي كەلەڭسىز ۇردىسكە سەبەپشى بولاتىن تاعى ءبىر فاكتور بار: مۇناي باعاسى شارىقتاپ وسكەن جاعدايدا مۇنايلى مەملەكەتتەردىڭ جەتەكشىلەرىن وزدەرى تۋرالى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ نە ويلايتىنى الاڭداتپايدى. جانە كەرىسىنشە، سول زاڭدىلىققا سايكەس، مۇناي باعاسى قۇلدىراعان سايىن مۇنايلى مەملەكەتتەر ساياسي، قوعامدىق قۇرىلىمدى ودان ءارى جەتىلدىرۋگە، وپپوزيتسيامەن ساناسۋعا، ازاماتتاردىڭ (ايەل، ەركەك دەپ بولمەي-اق) تەڭقۇقىلى باسەكەلەستىگىنە مۇمكىندىك جاساۋعا، اعارتۋشىلىق، قۇقىقتىق جۇيەنى قالىپتاستىرۋعا، كاسىپكەرلىككە قولداۋ كورسەتۋگە، ينۆەستيتسيالار تارتۋعا ءماجبۇر بولادى. مۇنايلى مەملەكەتتەردىڭ جەتەكشىلەرىن دە ءوز ءىس-ارەكەتتەرىنە شەتەل قالاي قارايدى دەگەن ساۋال ويلانتا باستايدى.

ەكونوميست-ماماندار تابيعي رەسۋرسىن ءۇرىپ ءىشىپ، شايقاپ توككەن ەلدەردىڭ  ەكونوميكاسى مەن ساياساتىندا كەلەڭسىز جايتتاردىڭ دا بولاتىنىن ايتادى.

ول فەنومەندى «گوللاند اۋرۋى» نەمەسە «شيكىزات قارعىسى» دەپ اتاپ ءجۇر. «گوللاند اۋرۋى» تەرمينى شيكىزات ەكسپورتىنان تۇسەتىن اقشانىڭ استىندا قالعان ەلدەردەگى يندۋستريانىڭ مەشەۋلەنۋىن مەڭزەيدى.

بۇل انىقتاۋىش ەڭ العاش 1960-جىلدارى، گوللانديادا تابيعي گازدىڭ مول قورى تابىلعان ۋاقىتتا پايدا بولعان ەدى. «گوللاند اۋرۋىن» جۇقتىرعان ەلدەردە ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ باعامى ءاپ-ساتتە نىعايادى. ول، البەتتە، مۇنايدان، التىننان، گازدان، الماستان، وزگە دە شيكىزات كوزدەرىنەن تۇسكەن قاراجاتتىڭ ارقاسى. سونىڭ ناتيجەسىندە ول ەلدەردەگى ەكسپورتتىق ونەركاسىپ تاۋارلارى باسەكەلەستىككە توتەپ بەرە الماي، يمپورت ارزاندايدى. قالتاسىن اقشاعا قامپيتقان ازاماتتار جاپپاي يمپورتتىق تاۋارلاردى پايدالانۋعا كوشەدى، وتاندىق ونەركاسىپ بولسا، تۇرالاپ قالادى. يندۋستريانىڭ مەشەۋلىگى دەگەنىمىز، مىنە، وسى. «شيكىزات قارعىسى» تەرمينى دە جوعارىداعى گاپكە تىكەلەي قاتىستى. شيكىزات رەسۋرستارىنا ءباسىبۇتىن تاۋەلدىلىك ەلدىڭ ساياسي، ينۆەستيتسيالىق، اعارتۋشىلىق  ومىرىنە دە اسەر ەتەدى. مۇنداي جاعدايدا ءتيىمدى باسەكەلەستىكتى قامتاماسىز ەتۋ، يننوۆاتسيا، جۇرتتىڭ قىجالاتىن وتەيتىن ءونىم ءوندىرۋ باستى نارسە ەمەس. باستى ماسەلە - مۇناي «كرانىن» كىم باقىلايدى جانە ودان كىم قانشا ۇلەس الادى دەگەن گاپ.

ارينە، مۇناي بايلىعىنىڭ قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋعا تيگىزەتىن كەرى اسەرى تۋرالى وزگە دە تەوريالار بار. سولاردىڭ ىشىندەگى وزىمە ەتەنە جاقىن، تەرەڭ ەڭبەك دەپ كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ساياساتتانۋشى مايكل ل.روسستىڭ زەرتتەۋىن ايتار ەدىم. ول 113 ەلدىڭ 1971-1997 جىلدارداعى ستاتيستيكالىق دەرەكتەرىن زەردەلەي كەلە، بىلاي دەيدى: «مۇنايدى ەكسپورتىنا عانا ارقا سۇيەۋ ادەتتەگىدەي مەملەكەتتەگى دەموكراتيالانۋ ۇردىسىنە توسقاۋىل بولادى. قىزىعى، مۇنداي قۇبىلىس باسقا ءونىم تۇرلەرىنىڭ ەكسپورتىنا ءتىپتى دە قاتىستى ەمەس. مۇنداي قۇبىلىس اراب جارتىارالىنا، تاياۋ شىعىس پەن ساحارانىڭ وڭتۇستىگىندەگى افريكاعا، تاعى دا باسقا شاعىن مەملەكەتتەرگە ءتان.

مەنىڭشە، روسستىڭ زەرتتەۋلەرىندەگى ەرەكشە باعالى نارسە - شەكتەن تىس مۇناي كىرىسىنىڭ دەموكراتياعا قالاي اسەر ەتەتىنىن جىپكە ءتىزىپ كورسەتىپ بەرگەنى. بىرىنشىدەن، ول «سالىقتىڭ اسەرىن» بولە-جارا ايتادى: مۇنايعا باي ەلدەردىڭ ۇكىمەتتەرى قازىناعا تۇسكەن قاراجاتتى الدىمەن الەۋمەتتىك شيەلەنىستى باسۋعا جۇمسايدى. ويتپەگەن جاعدايدا قوعام مەملەكەتتەن ەسەپ بەرۋدى نەمەسە بيلىك قۇرىلىمدارىنداعى حالىقتىڭ وكىلەتتىگىن ارتتىرۋدى تالاپ ەتەتىنى بەلگىلى عوي. مەن وسى تەزيستى بىلايشا تۇزەر ەدىم: امەريكا رەۆوليۋتسياسىنىڭ ۇرىندارىنىڭ ءبىرى «وكىلدىكتەردىڭ باقىلاۋىنسىز ەشقانداي سالىق سالىنباسىن» بولدى. مۇنايلى اۆتوريتارلىق ەلدەردە مۇنى كەرىسىنشە قولدانادى: «سالىقتى رەتتەپ الماي، ەشقانداي وكىلدىكتەر بولمايدى». مۇنايعا باي ەلدەردە ازاماتتاردى سالىقتىڭ استىندا قالدىرۋ دا كەيدە قاجەت ەمەس. ول ءوز جونىمەن، ەكسپورتتىق كىرىستىڭ ەسەبىنەن جاسالادى. ەسەسىنە ونداي ۇكىمەتتەر حالىقتىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسا بەرمەيدى، حالىقتىڭ مۇددەسىمەن ساناسپايدى.

روسستىڭ پايىمىنشا، مۇنايدىڭ دەموكراتياعا بوگەسىن بولاتىن ەكىنشى تەتىگى - «مەملەكەتتىك كىرىستەردىڭ اسەرى». مۇنايدان تۇسەتىن اقشا مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك شىعىنداردى ۇلعايتۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە دەموكراتياعا جاق بولعان كوڭىل-كۇيدىڭ قىسىمىن السىرەتەدى. ءۇشىنشى تەتىك - «الەۋمەتتىك-توپتىق اسەر». مۇنايلى مەملەكەتتىڭ ۇكىمەتى ءوز ەلىندە ساياسي قۇقىقتار تالاپ ەتۋگە قۇمار، تاۋەلسىز الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ۇيا سالۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. مۇناي كىرىسىنىڭ كوبەيۋى «رەپرەسسيۆتىك اسەرگە» الىپ كەلۋى دە مۇمكىن: بيلىك دەموكراتيالىق قوزعالىستاردى تالقانداۋ ءۇشىن پوليتسيا مەن ارناۋلى قىزمەتتەرگە اياماي اقشا توگەدى.

سوڭىندا، روسس «انتيمودەرنيزاتورلىق اسەر» جايلى ايتادى. مۇناي قۇياتىن قاراجات كاسىبي ماماندانۋ، ۋربانيزاتسيا، ءىلىم-عىلىم دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋ ۇردىستەرىن تەجەيدى. ال بۇلار ەكونوميكالىق ورلەۋگە العىشارت جاسايتىن، ازاماتتاردىڭ سانا-سەزىمىن وياتاتىن، ولاردىڭ ءوزارا ۇيىمداسۋىنا، ۇجىمدىق تالاپ قويۋدى ۇيرەنۋىنە، سونداي-اق قوعامدا ەكونوميكالىق جاعىنان بيلىككە تاۋەلسىز  ىقپال ورتالىقتارىن قۇرۋىنا سەپ بولاتىن ۇردىستەر ەكەنى بەلگىلى.

مىنە، پەتروساياساتتىڭ ءبىرىنشى زاڭى وسى تۇجىرىمدارعا ورنىققان، الايدا مۇقيات زەردەلەسەك ول مۇناي مەن ساياسي پروتسەستەردىڭ بايلانىسى جايلى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدى ءتىپتى تەرەڭدەتە تۇسەدى. اتالعان زاڭدى العا تارتا وتىرىپ، مەن مىنا نارسەگە كوڭىل اۋدارتقىم كەلەدى: مۇنايعا باسىبايلى بولۋ ەلدىڭ دامۋىنا عانا كەرى اسەرىن تيگىزبەيدى. تاعى دا قاداپ ايتايىن، مۇناي باعاسىنىڭ بىرەسە كوتەرىلىپ، بىرەسە ءتۇسۋى مەن مۇنايلى ەلدەردەگى دەموكراتيا تىكەلەي بايلانىستى. بۇل - ءتىرى بايلانىس. ءبىز جاساعان گرافيكتەردىڭ ءوزى دە كورسەتىپ وتىر: مۇناي باعاسى جىلدام كوتەرىلە باستاسا، بوستاندىقتىڭ اياسى دا جىلدام تارىلا باستايدى.

مۇناي بەلدەۋى

مۇنايدىڭ باعاسى مەن بوستاندىقتىڭ تارالۋ قارقىنىنا نازار اۋدارۋىمىزدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - ءبىز قازىرگى ۋاقىتتا شيكى مۇنايعا دەگەن باعانىڭ ۇزدىكسىز ءوسۋىن كورىپ وتىرعاندايمىز. ەگەر وسى راس بولسا، كوتەرمە باعا ءالسىز، اۆتوريتارلىق مەملەكەتتەردىڭ ساياساتىنا ءالى ءبىراز ۋاقىت ىقپال ەتە بەرەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قىرعي-قاباق سوعىستان كەيىنگى الەمدى ادام تانىماستاي وزگەرتىپ جىبەرمەك. باسقاشا ايتساق، مۇناي باعاسى اقش-تىڭ قارجى ءمينيسترىنىڭ عانا ەمەس، مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ دا باسىن اۋىرتۋى ءتيىس.

11 قىركۇيەكتەن كەيىن مۇناي باعاسىنىڭ دەڭگەيى 20-40 دوللاردان 40-60 دوللارعا شىرقاپ شىقتى. ارينە، ول ءبىر جاعىنان يراكتاعى، نيگەرياداعى، يندونەزيا مەن سۋدانداعى زورلىق-زومبىلىق پەن قاقتىعىستارعا دا بايلانىستى.  دەسە دە، وسى قۇبىلىستى مەن «الەمنىڭ تىگىسىن جاتقىزۋ» دەپ اتايمىن، ول قىتايدان، برازيليادان، ءۇندىستاننان جانە بۇرىنعى كەڭەس يمپەرياسىنان الەمدىك نارىققا «قوتارىلا سالعان» 3 ميلليارد تۇتىنۋشىعا بايلانىستى. ولاردىڭ ءبارى دە ءۇيلى-باراندى بولۋدى، كولىك ءمىنۋدى، توڭازىتقىش پەن ميكروۆولنوۆكا ساتىپ الۋدى ارماندايدى. ولاردىڭ قۋات كۇشتەرىنە دەگەن سۇرانىسى وراسان ءھام كۇن وتكەن سايىن ءوسىپ بارادى. سولار مۇناي باعاسىنا قىسىم جاساۋدىڭ تەتىگىنە اينالدى. ەگەر باتىس ءوزىنىڭ قورىن ساقتاپ قالۋ جولىندا راديكالدى ارەكەتتەرگە بارماسا، ەگەر ورگانيكالىق وتىن كوزىنە بالاما تابىلماسا، بولاشاقتا مۇناي باعاسى 40-60 دوللار ەمەس، ودان ءارى شارىقتاي بەرمەك.

مۇنداي جاعداي، ساياسي تۇرعىدان العاندا، بوستاندىقتىڭ تۇبىرىمەن جويىلۋىنا، جەمقورلىقتىڭ اسقىنۋىنا، وزگە دە اۆتوكراتيالىق، انتيدەموكراتيالىق ءىس-ارەكەتتەرگە اپارىپ سوعادى.  بۇل ءالجۋاز ينستيتۋتتارى نەمەسە اۆتوريتارلىق ۇكىمەتتەرى بار مۇنايلى ەلدەردىڭ ءبىرازىنا قاتىستى. ول ەلدەردىڭ جەتەكشىلەرى كىرىستەن تۇسەتىن قاراجاتتىڭ ۇلەسى توقتاۋسىز وسە بەرەتىن بىلەدى. كىرىس قاراجاتى قارۋلى كۇشتەردى جاساقتاپ، كۇشەيتۋگە، قارسىلاستاردى ساتىپ اۋلعا، سايلاۋشىلاردىڭ داۋىسىن نەمەسە قوعامدىق قولداۋدى ساتىپ الۋعا جۇمسالادى جانە حالىقارالىق ەرەجە، تارتىپتەردى كوزگە ىلمەۋگە كەپىلدىك بولادى. ونداي ءۇردىستىڭ قازىردىڭ وزىندە بار ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىر مارتە ءباسپاسوزدى شولىپ شىقساڭىز دا جەتەدى.

مۇنايلى ەلدەردىڭ ساياساتى قۇبىردىڭ ماڭىندا عانا وربىمەيدى، قوعامنىڭ وزىندە قالىپتاسقان جاعداي تۋرالى جاڭساق تۇسىنىكتەر پايدا بولادى. ەگەر حالقى قايىرشى، بيلەۋشىلەرى باقۋاتتى بولسا، ول مەملەكەت ءبىلىمدى، يننوۆاتسيانى، زاڭ ۇستەمدىگى مەن كاسىپكەرلىكتى جەتىلدىرە الماي جاتىر دەگەن ءسوز ەمەس. ول - بىرەۋلەر مۇنايدان ناپاقا تاۋىپ وتىر، بىرەۋلەر اش-جالاڭاش وتىر دەگەن ءسوز. ونداي قوعامدا ادامدار بايۋ ءۇشىن ءبىلىمدى، كاسىپكەرلىكتى، يننوۆاتسيانى دامىتاتىن قوعام قۇرۋدان گورى، مۇنايدى ۇرلاپ جاتقانداردى توقتاتۋ كەرەك دەگەن ويدىڭ جەتەگىندە جۇرەدى.

جوعارىدا ايتتىق قوي، مۇنايدىڭ باعاسى مەن بوستاندىقتىڭ تارالۋى اراسىنداعى بايلانىس اجىراعىسىز دۇنيە. ءتىپتى ەڭ كەمەل، كورەگەن دەيتىن جەتەكشىلەردىڭ ءوزى مۇناي باعاسى تۇراقسىز بولسا، ەكونوميكالىق، ساياسي رەفورمالاردىڭ جولىنان اۋناپ ءتۇسۋى كادىك. باحرەيندى ەسكە الىڭىز. وزدەرىندەگى مۇنايدىڭ تۇگەسىلەتىنىن بىلگەن سوڭ، قۋات كوزدەرىنەن تۇسەتىن كىرىستىڭ قىسقارۋى رەفورمالارعا باستاۋ بولاتىنىن دالەلدەپ وتىر. بىراق ولاردىڭ ءوزى باعانىڭ ۋاقىتشا وسۋىنە شىداس بەرە المادى. «باعانىڭ ۋاقىتشا وسۋىنەن عوي، قازىر بىزدە ءبارى جاقسى. بۇل شەنەۋنىكتەردىڭ توعىشارلىعىنا اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكىن، - دەيدى باحرەين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ءبولىمىنىڭ باسشىسى ياسيم حۋسەين الي،  "Gulf Daily News" گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا. - ول وتە قاتەرلى ءۇردىس، ويتكەنى مۇنايدان كەلەتىن كىرىس الا-قۇلا، تۇراقسىز. بالكىم، پارسى شىعاناعىنداعى ستاندارتتارعا سالساق، باحرەين ءوز ەكونوميكاسىن ءبىرشاما ديۆەرسيفيكاتسيادان وتكىزىپ تە العان شىعار. بىراق حالىقارالىق ستاندارتتارعا لايىقتى ەمەسپىز». تەگەراندا قىدىرىپ جۇرگەندە جاس يران ءجۋرناليسىنىڭ مىنا ايتقان ءسوزى دە ەسىمدە قالىپتى: «ەگەر بىزدە مۇناي بولماعاندا، ءبىز جاپونيا سياقتى بولار ەدىك».

گەولوگيا يدەولوگيادان جوعارى

رونالد رەيگاندى قانشا قادىرلەسەم دە، كەڭەس وداعىن سول جويدى دەگەنگە سەنە المايمىن. كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋىنە سەبەپ كوپ بولعان شىعار، الايدا 80-جىلداردىڭ اياعى مەن 90-جىلداردىڭ باسىنداعى مۇناي باعاسىنىڭ كىلت تومەندەپ كەتۋى شەشۋ رول اتقارعانىنا كۇمان جوق. (1991 جىلعى روجدەستۆو كۇندەرى، كەڭەس وداعى ءوز ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقاندا ءبىر باررەل مۇنايدىڭ باعاسى 17 دوللاردىڭ شاماسىندا بولاتىن).

باعانىڭ ودان ءارى تومەندەۋى بوريس ەلتسيننىڭ پوستكوممۋنيستىك ۇكىمەتىن زاڭ مەن ءتارتىپتى ساقتاۋعا، سىرتقى الەممەن اشىق ساياسات جۇرگىزۋگە، الەمدىك ينۆەستورلاردىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن، سولار تالاپ ەتىپ وتىرعان زاڭنامالىق قۇرىلىمدى جاساۋعا يتەرمەلەدى.

ودان كەيىن بيلىككە ۆلاديمير پۋتين كەلدى. ال، ەندى، ءپۋتيننىڭ كەزەڭىن، ياعني مۇناي باعاسى جيىرما دوللاردان الپىس دوللارعا دەيىن كوتەرىلگەن كەزەڭدى ويشا شولىپ شىعىڭىزشى.

مۇناي 20-40 دوللار بولىپ تۇرعاندا بيلىك قۇرعان پرەزيدەنتتى مەن «پۋتين ءبىرىنشى» دەپ اتار ەدىم. 2001 جىلى دجوردج بۋش ءبىرىنشى كەزدەسۋىنەن كەيىن-اق، «مەن ءپۋتيننىڭ جانىنا ءۇڭىلدىم، ول سەنۋگە تۇراتىن ادام» دەپ سالدى. ەگەر بۋش بۇگىنگى ءپۋتيننىڭ - «پۋتين ەكىنشىنىڭ»، «پۋتين - باررەلىنە 60 دوللاردىڭ» جانىنا ۇڭىلسە، ونىڭ جانىنىڭ قانشالىقتى قارا ەكەنىن، مۇناي ءتارىزدى قارا ەكەنىن كورەر ەدى.

ول ءپۋتيننىڭ اياق استىنان تابىلا كەتكەن استا-توك بايلىقتى «گازپروم» سەكىلدى رەسەيلىك الىپ مۇناي كومپانياسىن، كوپتەگەن گازەتتەر مەن تەلەۆيزيالىق ستانتسيالاردى، رەسەيلىك ءتۇرلى كاسىپورىندار مەن تاۋەلسىز ينستيتۋتتاردى جۇتىپ قويۋعا پايدالانعانىن كورەر ەدى.

90-جىلداردىڭ باسىندا، مۇناي باعاسى تومەندەپ كەتكەن ۋاقىتتا كۋۆەيت، ساۋد ارابياسى، ەگيپەت سياقتى مۇنايلى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزى ەكونوميكالىق رەفورمالار تۋرالى اڭگىمە ايتا باستاپ ەدى، ءتىپتى ساياسي رەفورمالارعا ءتاي-ءتاي قادام جاساي باستاعان. باعا ءوسىپ كەتكەسىن رەفورمالار قايىرلاپ قالدى، اسەرەسە ساياسي كەڭىستىكتە.

مۇنايلى ەلدەردىڭ بايلىعى ەسەلەپ وسكەن سايىن، ەندى ولار قىرعي-قاباق سوعىس ساياساتىنان كەيىنگى حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار جۇيەسىنە جانە الەمدىك قۇرىلىمنىڭ وزىنە شىنداپ ىقپال ەتە باستاماق.

بەرلين قابىرعاسى قۇلاعان شاقتا ەركىن نارىق پەن دەموكراتيانىڭ دامۋى قايتىپ قايىرىلمايتىن داڭعىل جولعا تۇسكەندەي بولعان. سوڭعى ون جىلداعى ەركىن سايلاۋلاردىڭ الەمدە كەڭ قانات جايۋى دا وسى پروتسەستىڭ ابدەن مۇمكىن ەكەنىن كورسەتكەندەي ەدى.

بىراق بۇگىنگى تاڭدا ول بارەلىنە 60 دوللار تۋدىرعان مۇناي ءاۆتوريتاريزمىنىڭ قارسى تولقىنىنا قارسى كەلىپ وتىر. اياق استىنان يراندىق، نيگەريالىق، رەسەيلىك، ۆەنەسۋەلالىق رەجيمدەر دەموركاتيالانۋدىڭ جولىن كەسىپ باعۋدا. وسى ەلدەردەگى حالىق سايلاعان بيلەۋشىلەر جاڭبىرشا جاۋعان مۇناي دوللارلارىن تاقتا مىعىم وتىرۋى ءۇشىن، قارسىلاستارى مەن جاقتاستارىن ساتىپ الۋ ءۇشىن، جەكە سەكتوردى القىمىنان الىپ، قىلقىندىرۋ ءۇشىن پايدالانىپ جاتىر.

ءبارى دە ماڭگىلىككە كەتكەن سياقتى ەدى. وكىنىشكە قاراي، بەرلين قابىرعاسىنان باستالعان دەموكراتيانىڭ جىلى اعىسىن مۇناي ءاۆتوريتاريزمىنىڭ قارا تولقىنى كومىپ كەتتى. راس، مۇناي ءاۆتوريتاريزمى باتىسقا كوممۋنيزم ءتارىزدى ستراتەگيالىق، يدەولوگيالىق قاتەر توندىرە الماس. سوندا دا بولسىن، ول حالىقارالىق تۇراقتىلىقتىڭ ىرگەسىن شايقالتارى انىق. وسىنىڭ ارقاسىندا الەمدەگى كەيبىر رەجيمدەر قوسىمشا قارجى-قاراجات كوزدەرىن اشادى ءارى ۇزاق ۋاقىت بويى قارام تىرلىكپەن اينالىسۋدى كاسىپ ەتەدى. ال ءۇندىستان، جاپونيا سەكىلدى ەلدەر يران، سۋدان سياقتى مۇنايلى ديكتاتورلاردىڭ دەگەنىن ىستەيدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋى دە مۇنايعا تاۋەلدى. حالىقارالىق تۇراقتىلىق ءۇشىن مۇنداي اۋجايدان تۇك تە پايدا جوق.

مەن ءبىر نارسەنى تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەدى. مەن جەتكىزگەن پايىمداۋلارداعى بايلانىس اتاۋلى جەتىلگەن، كەمەل دۇنيەلەر ەمەس، ارينە. كوپتەگەن وقىرماندار كوپتەگەن دايەكتەردى العا تارتىپ، تۇجىرىمداردى جوققا شىعارۋى دا مۇمكىن. بىراق مەن پايىمداۋلارىمدا كۇندەلىكتى حابارلاردا بەرىلىپ جۇرگەن ورتاق ۇردىستەردى تارازىلادىم: مۇناي باعاسىنىڭ ءوسۋى كوپتەگەن ەلدەردەگى بوستاندىقتىڭ تارالۋىنا تىكەلەي بوگەسىن بولادى. ال ونداي ەلدەردىڭ قاراسى كوبەيىپ العان سوڭ، ولار الەمدىك ساياساتتى دا قولشوقپارعا اينالدىرادى.

ءبىز كەز كەلگەن ەلدىڭ مۇناي تاسىمالىنا ىقپال ەتە المايمىز. ال ەگەر تۇتىنعان ەنەرگيانىڭ كولەمى مەن ءتيپىن وزگەرتۋگە كۇش سالساق، ءبىز الەمدىك مۇناي باعاسىنا ىقپال ەتە الامىز. «ءبىز» دەگەندە مەن جالپى الەمدىك ەنەرگيانىڭ 25 پايىزىن پايدالاناتىن اقش-تى جانە مۇنايدى يمپورتتايتىن ەلدەردى ايتىپ وتىرمىن.

قۋات كوزدەرىنىڭ قۇرىلىمىن وزگەرتۋ، پايدالانۋ تۋرالى ويلار قورشاعان ورتانى قورعاۋشىلاردىڭ مەيىربان تىرلىگى نەمەسە الدەبىرەۋلەردىڭ ارىنىڭ ءىسى ەمەس. بۇل قازىرگى ۋاقىتتا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ وزەگىنە اينالۋى ءتيىس.

وسى ويلاردى قورىتساق، مۇناي باعاسىن ءتۇسىرۋدىڭ ياكي مۇنايعا بالاما تابۋدىڭ ساۋاتتى، ۇزاقمەرزىمدى جوسپارىن جاسامايىنشا، دەموكراتيانى العا جىلجىتۋدىڭ امەريكالىق ستراتەگياسى دەگەنىڭىز قۇر قيالي نارسە جانە ودان تەك قانا جەڭىلىس تابامىز.

اۋدارعان تالعات ەشەنۇلى

(توماس ل.فريدمان، The New York Times شولۋشىسى، پۋليتتسەر سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى)