ۋشج بويىنشا باسىلىپ وتىر، ت. 3, 9-17 بب. قولجازبانىڭ تازا كوشىرمەسى ۆگو ارحيۆىندە ساقتاۋلى (رازرياد 70, 1-تىزبە، 14-ءىس، 1-15 پپ.). قالعان ەكى كوشىرمەسى (العاشقى ءتۇرى مەن تازاسى) ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى (اان، ف. 23, وپ. 1, د. 12, لل. 1-8 وب، د. 22/3, لل. 22 وب، 35 وب).

تازا كوشىرمەسى بىردەي، ولار العاشقى تۇرىنەن بارىنشا ناقتى قۇرىلىسىمەن جانە ەلەۋلى وزگەشەلىكتەرمەن ەرەكشەلەنەدى. شاماسى، ول باستاپقى رەداكتسيالاردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. عاا تازا كوشىرمەسىندە كوشىرمەشى جىبەرگەن ءبىراز قاتەلەر كەزدەسەدى.

عاا-نىڭ العاشقى ءتۇرى مەكتەپ داپتەرىنە قالاي بولسا سولاي جازىلعان، قاتەلەر وتە كوپ. داپتەردىڭ سوڭىندا تاقىرىپسىز «ىلە الاتاۋى وچەركىسىمەن» بايلانىسى جوق ەسكەرتپەلەر بار. العاشقى كوشىرمەسى بولەكتەنگەن بەتتەردەن الىنۋى مۇمكىن، سەبەبى، كەيبىر جەرلەردە اۆتوردىڭ جازباسى بۇزىلعان. سونىمەن قاتار، تازا كوشىرمەسىمەن سايكەس كەلمەيتىن جەرلەرى دە كەزدەسەدى.

ۋشج بويىنشا باسىلىپ وتىر، ت. 3, 9-17 بب. قولجازبانىڭ تازا كوشىرمەسى ۆگو ارحيۆىندە ساقتاۋلى (رازرياد 70, 1-تىزبە، 14-ءىس، 1-15 پپ.). قالعان ەكى كوشىرمەسى (العاشقى ءتۇرى مەن تازاسى) ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى (اان، ف. 23, وپ. 1, د. 12, لل. 1-8 وب، د. 22/3, لل. 22 وب، 35 وب).

تازا كوشىرمەسى بىردەي، ولار العاشقى تۇرىنەن بارىنشا ناقتى قۇرىلىسىمەن جانە ەلەۋلى وزگەشەلىكتەرمەن ەرەكشەلەنەدى. شاماسى، ول باستاپقى رەداكتسيالاردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. عاا تازا كوشىرمەسىندە كوشىرمەشى جىبەرگەن ءبىراز قاتەلەر كەزدەسەدى.

عاا-نىڭ العاشقى ءتۇرى مەكتەپ داپتەرىنە قالاي بولسا سولاي جازىلعان، قاتەلەر وتە كوپ. داپتەردىڭ سوڭىندا تاقىرىپسىز «ىلە الاتاۋى وچەركىسىمەن» بايلانىسى جوق ەسكەرتپەلەر بار. العاشقى كوشىرمەسى بولەكتەنگەن بەتتەردەن الىنۋى مۇمكىن، سەبەبى، كەيبىر جەرلەردە اۆتوردىڭ جازباسى بۇزىلعان. سونىمەن قاتار، تازا كوشىرمەسىمەن سايكەس كەلمەيتىن جەرلەرى دە كەزدەسەدى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ اۆتورلىعى بىرىنشىدەن، بۇل جۇمىسقا ونىڭ جاساعان سىلتەمەسىمەن ەكىنشىدەن، «ىلە الاتاۋى وچەركىسىندە» جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىندە ايتىلعان ويلاردىڭ قايتالانۋىمەن انىقتالادى. مىسالعا، «ىلە الاتاۋى وچەر-كىسىندە» ول بىلاي دەپ جازدى: «1853 جىلدىڭ قىسى ورىستار ىلەنىڭ ارعى بەتىندە وتكىزگەن ءبىرىنشى قىس. ول وتە سۋىق قىس بولدى، ونداي قىس قازاق اقساقالدارىنىڭ ەستەرىندە جوق. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقتاردىڭ ورىستار قىسپەن تۋىس بولىپ كەتكەنى سونشالىق، ولار قاي جەرگە بارسا دا، سۋىعىن وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرەدى، دەگەن ويعا كەلۋىنە سەبەپ بولدى» (اان، ف. 23, وپ. 1, د. 12, ل. 4). بۇل وي «قۇلجا كۇندەلەگىندە» دە ايتىلعان: 1853 جىلعى قىس ەستە قالارلىقتاي... مۇنداي قىس قازاقتاردىڭ ەسىندە جوق، ورىستار سۋىقتى وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرەدى دەسەدى» (قاراڭىز: ش. ش. ۆاليحانوۆ. سوبرانيە سوچينەني. ت. II, الماتى، 1962, س. 96).

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ اۆتورلىعىنىڭ باستى دالەلى، ول ءوزىنىڭ تيان-شاننان باستاۋ الاتىن بارلىق وزەندەردىڭ سيپاتتاماسى بەرىلگەن «تيان-شان مەن ىستىقكول باسسەينىنىڭ گەوگرافيالىق وچەركىسى» شولۋ ەڭبەگىندە ش. ءۋاليحانوۆ ىلە وزەنىنىڭ باسسەينىنە توقتاماي كەتىپ، ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزى تۋرالى» جانە «ىلە ولكەسى» دەگەن بۇرىنعى ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاسايدى (قاراڭىز: سوبر. سوچ.، ت. ءى، س. 316). بۇل ەكى ەڭبەك بىزگە كوشىرمە رەتىندە ءبىر داپتەر بولىپ جەتتى (اان، ف. 23, وپ. 1, د. 22/3, لل. 4-9 ي 22 وب-33 وب). ەڭبەك 1855 جىلعا دەيىن جازىلعان.

1 ىلە وزەنى مەن كۇنگەي الاتاۋدىڭ قارلى جوتاسى ارالىعىندا سوزىلىپ جاتقان ۇزىن جەر ءتىلىمى. - ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا «ىلە الاتاۋى» دەگەن گەوگرافيالىق تەرمين ءالى بولعان جوق، ونىڭ ورنىنا بارلىق شىعارمالاردا، ونىڭ ىشىندە پ. پ. سەمەنوۆ، ا. ف. گولۋبەۆ، ي. ي. زاحاروۆ، ش. ش. ءۋاليحانوۆ جانە باسقالارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە «كۇنگەي الاتاۋ» دەگەن اتاۋ قولدانىلدى. زەرتتەۋشىلەر ىلە الاتاۋى جوتاسى مەن كۇنگەي الاتاۋى ەكەۋى ءبىر دەگەن سەنىمدە بولدى. ىلە الاتاۋى مەن كۇنگەي الاتاۋى دەپ ءبولۋ كەيىنىرەك شىقتى. ىلە جوتاسىن قازاقتار بۇرىن الماتى تاۋى (الماتى جوتاسى) دەپ اتاعان.

2 قاماۋ - ىلە وزەنىنىڭ بالقاشتىڭ وڭتۇستىك جاعاسىنا قۇيىلار ساعاسى.

3 ...ۇلكەن الاتاۋ - جوڭعار الاتاۋىنا نەمەسە كىشى الاتاۋعا قاراما-قارسى بۇكىل سولتۇستىك تيان-شان جونىندە ايتىلىپ وتىر.

4 كىشى الاتاۋدان بيىك - جوڭعار الاتاۋىنىڭ تاريحي اتاۋلارىنىڭ ءبىرى.

5 ىستىقكولدىڭ ارعى بەتىندەگى قىرعىز الاتاۋى - اڭگىمە ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك جاعىن كومكەرىپ جاتقان تەرىسكەي الاتاۋ جونىندە بولىپ وتىر.

6 قاراقۇم قۇمدارى... - ءدال انىقتاما ەمەس. قاراتاۋدىڭ باتىس بوكتەرىنەن ارال توڭىرەگىندەگى قاراقۇمعا دەيىن ۇشى-قيىرسىز ەن دالا مەن ويپات جاتىر. ول شۋ، سارىسۋ وزەندەرىن، تەلى كولىن قامتيدى. قاراتاۋ تومەنگى سىرداريا توڭىرەگىندە، ونىڭ سول جاعالاۋىنا جاقىن جەردە اياقتالادى.

7 جاسىلكول - تاۋ كولىنىڭ ناعىز اتى. وعان كەيىننەن قاتەلەسىپ «ەسىك» اتى بەرىلگەن، ونى كوبىنە ىستىقكول اتىمەن شاتاستىرادى. ەسىك كول اتى ەمەس، جاسىلكولدەن باستالاتىن كىشكەنە وزەن اتى.

8 قازاق بولىستارىنىڭ ادامدارى قار كەتكەندە وسى سايلارعا كوشەدى... - ياعني ىلە الاتاۋىنىڭ سولتۇستىك بوكتەرىندە شىعىستان باتىسقا قاراي ورنالاسقان تاۋ قويناۋلارىنا (كەگەن، تۇرگەن، تالعار، قاسكەلەڭ، قورداي) كوشەدى.

9 ...قورعان توبە دەپ اتالادى - اڭگىمە تالعار وزەنىنىڭ تاۋدان جازىققا شىعار جەرىندەگى تالعار قالاشىعىنىڭ ءبىرى تۋرالى بولىپ وتىر. قالا ورنى قازىر تەگىستەلىپ كەتكەن.

10 تالعار تاۋىنان ءدال شىعا بەرىستە كونە بەكىنىستىڭ ورنى بار. قازىر تالعار قالاسىنىڭ شەگىنە كىرەتىن جوعارعى تالعار قالا جۇرتى تۋرالى ايتىلىپ وتىر.