ۇلى ءجۇزدىڭ قىرعىزدارى وزدەرىنىڭ تەگىن كونە مونعول حالقى ۇيسىندەردەن1 تاراتادى، ءتۇپ اتامىز دەپ شىڭعىس حاننىڭ2 زامانداسى مايقى ءبيدى3 [سانايدى].

ۇلى ءجۇزدىڭ قىرعىزدارى وزدەرىنىڭ تەگىن كونە مونعول حالقى ۇيسىندەردەن1 تاراتادى، ءتۇپ اتامىز دەپ شىڭعىس حاننىڭ2 زامانداسى مايقى ءبيدى3 [سانايدى].

قىرعىزداردىڭ وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگى جايلى جانە ءۇش جۇزگە بىرىگۋى تۋرالى تۇسىنىكتەرى بۇلىڭعىر. بىرەۋلەرى قىرعىزدار ەسىل دالاسىندا اداسىپ كەتكەن نوعايلاردان تارادى دەيدى. [وزگەلەرى] اتا-بابالارىمىزدىڭ ەشقانداي رۋ-تايپاسى بولماعان، كەڭ دالادا شەگەن4 دەپ اتالاتىن وزگە دىندەگى حالىقتان ايەل العانشا كوشىپ قونىپ جۇرگەن دەيدى. نوعايلىقتار مۇسىلمان، ال ولاردىڭ ايەلى ءدىنسىز بولعاندىقتان، ولاردان ءوسىپ ونگەن قىرعىز حالقىندا، ولاردىڭ دىنىندە دە ەكەۋىنىڭ قوسپاسى كەزدەسەدى. بۇل اڭىزدىڭ استارىنان تۇركىستاندىق ىقپال بايقالادى جانە قىرعىزدار سولاردىڭ ايتۋىنا سۇيەنەتىنىن ايتۋ كەرەك. وزبەكتەر وسىلاي دەپ ايتادى جانە قاپالدان دا وسىلاي دەپ ەستىدىك. كەلەسى اڭىز، شاماسى، ورتا ازيالىق مۇسىلمانداردىڭ ءدىني ىقپالىنان تۋسا كەرەك. ورتا ءجۇزدىڭ ءتۇپ اتاسى مۇحاممەد5 مۇستافا پايعامباردىڭ  (س. ع. س.) ساحاباسى*1 بولعان ەكەن. جابىرەيىل پەرىشتەنىڭ كومەگىمەن ءوزىنىڭ كوپ كەشىكپەي بۇل دۇنيەدەن اتتاناتىنىن بىلگەن پايعامبار جۇماقتا حور قىزدارىنىڭ ورتاسىندا ماڭگى باقي دەمالۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ دوستارى مەن جولداستارىن شاقىرىپ، وسىنى ايتىپ، ەگەر بىرەۋدى وكپەلەتسەم كەشىرىڭدەر دەپتى. بارلىعى جىلاپ بىلاي دەيدى: «سەن اللانىڭ دوسىسىڭ، سەن ەشكىمدى وكپەلەتكەن ەمەسسىڭ دەگەندە، وكسە6 ەسىمدى ءبىر ساحابا «پايعامبار ءبىر قالانى قورشاعان كەزدە كىناسىز ارقامنان ۇردى»، - دەيدى. پايعامبار ءوز قاتەسىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ارقاسىن توسادى. ءابۋ باكىر7, ومار8, وسمان9, ءالي10 جانە وزگە ساحابالار وكسەدەن رايىڭنان قايت دەپ قاتتى وتىنەدى. وكسە ەش نارسە ەستىگىسى كەلمەي، حالىقتىڭ قارعىسىنا قاراماي، قولىنا قامشى الىپ اللانىڭ سۇيىكتى قۇلىنا كەلىپ، قاسيەتتى ارقاسىن اشۋىن سۇرايدى. پايعامبار سىرت كيىمىن شەشەدى. وكسەگە كەرەگى دە سول بولاتىن. ول پايعامباردىڭ ارقاسىندا قۇدايدىڭ ءمورى بار ەكەنىن بىلەتىن، وعان ەرنى تيگەن ادام توزاق وتىنا تۇسپەيتىن ەدى. وكسە ۇرۋدىڭ ورنىنا، باسىن ءيىپ، ارقاسىنان ءسۇيىپ ورنىنا قايتادى. بىراق پايعامبارعا قولايسىزدىق تۋدىرعانى ءۇشىن جانە كوپشىلىكتىڭ قارعىسىنان قۇداي ونى جانە ۇرپاقتارىن قاڭعىباس قىلادى. سونىمەن قوسا تارشىلىق كورمەۋدى ماڭدايلارىنا جازادى. سول [وكسەدەن] بۇكىل حالىق پەن [ۇيسىندەردىڭ اتاسى] تارايدى.

ۇلى ءجۇز [قىرعىزدارى] ۇيسىندەرىنىڭ ءتۇپ اتاسى دەپ، مايقىعا دەيىن كوپ ۋاقىت بۇرىن ءومىر سۇرگەن توبەيدى*2 [دە] سانايدى. اڭىز بويىنشا، توبەيدىڭ ءتورت ۇلى بولعان: كويىلدىر11, مەكىرەن12, مايقى جانە قوعام. كويىلدىردەن قاتعامدار  تاراعان جانە كەيىننەن [XV XVI عع.] جاڭا حالىق وزبەكتەردىڭ قۇرامىنا ەنگەن [قاتاعاندار]13 - [وزبەكتەردىڭ] باستى رۋى). مەكىرەننەن تاراعاندار بەلگىسىز، ال مايقىدان ۇيسىندەر تاراعان. (قوعام) قاڭلىلاردىڭ14  اتاسى بولعان، مايقىنىڭ ۇلى اباق، بايبىشەسىنەن بايدىبەك اتتى ۇلى بولعان، ەكىنشىسىنەن ... جانە كۇڭىنەن ...، بايبەكتىڭ*3 ۇلكەن ۇلى - سارى، ەكىنشىسى - جورىقشى، ول ەكىنشى ايەلىنەن تۋعان، قىرعىزشا اۋليە، كيەلى بولعان. جورىقشىنىڭ ءۇش ۇلىنان: ءبىرىنشىسى الباننان15- الباندار ، ەكىنشىسى دۋلاتتان - دۋلاتتار16, جانە سۋاننان - سۋاندار17 تاراعان. مەركەس ... اتاسى، ونىڭ ەكى ۇلى بولعان: شۋماناق پەن سۋاماناق18. ابداگتىڭ*4 ەكى ۇلى: سارى جانە شەبەل بولعان. سارىنىڭ ەكى ۇلى بولعان: سۇيەرقۇل جانە تاۋبازار*5; شەبەلدىڭ بالالارى ... دەپ اتالعان، ال مايقىنىڭ بالالارى اباق19 دەگەن جالپى اتپەن اتالادى. جۇزگە بەرىلگەن ءۇيسىن اتاۋى كوبىنەسە تەك ۇيسىندەرگە [قاتىستى]، بىراق تەك سول ۇيسىندەردىڭ وزدەرىنە عانا قاتىستى دەپ اڭىزدا ايتىلمايدى20. ۇلى ءجۇزدىڭ اڭىزدارى بويىنشا، ولار [مونعولدارعا] دەيىن جەكە حالىق بولعان، ال مايقى بي شىڭعىس حاندى حان كوتەرۋدە سايلاۋعا قاتىسقان.

ال ولاردىڭ [ۇيسىندەردىڭ] [قازاق] حالقىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعانعا دەيىنگى جايلى ولار بىلاي ايتادى: التىن وردا21 مەن شاعاتاي22 ۇلىسى  [قۇلاپ]، الاۋىزدىق رۋلاردىڭ بىرلىگەن بۇزىپ، بيلىكتى ۇستاپ، قوعام جايلى ويلايتىن ەشكىم بولمادى، ءاربىر رۋ ءوز قامىن ويلاۋى ءتيىس بولدى، سوندا ەسىل دالاسىندا حالىق جيىلىپ...

قارتتار نوعاي دەگەن اتاۋ كوشپەلى [دالا] تاتارلاردى جارتىلاي كوشپەلى تاتارلاردان اجىراتۋ ءۇشىن قولدانعان دەسەدى. نوعايلى، وزبەكتەر*6... ولاردى نوعاي دەپ اتاعان.

شىنىندا دا... وسىدان كەيىن نوعاي - «يت» دەگەندى كوشپەندىلەرگە ولاردىڭ قانداستارى التىن وردادا وزبەك23 حان  تۇسىندا جانە [شاعاتاي ۇلىسىندا] [تارما شىرىن]24 حان تۇسىندا مۇسىلماندىق قابىلداعان سوڭ جانە... ەسكى ىرىم-نانىمدارعا سەنگىشتىگى ءۇشىن ۇلىستىقتاردى يت دەپ اتاسا كەرەك دەگەن گيپوتەزا جاساۋعا بولادى.

قازاقتاردا، نايماندار مەن قىرىم نوعايلارىندا مۇسىلماندىق*7 قالدىقتارى ءالى دە [كۇشىندە] [بولدى] وسى كۇنىمىزگە دەيىن ۋاقىت ونى جويىپ جىبەرە المادى. بۇل حالىقتىڭ ارى قارايعى وردالار رەتىندەگى تاريحي تاعدىرىنا كەلسەك، اڭىز بىلاي دەيدى: [ەسىم حانعا]25 دەيىن (1636 ج.) بارلىق ءجۇز [بىرىكتىرىلىپ]، ولار ءبىر حانعا باعىندى. ۇي[سىندەر]... شۋدىڭ ارعى بەتىندە جانە حان ورداسىنا*8 جاقىن جەردەن ورىن تەۋىپ، ... حاننىڭ [قاسىندا بولدى]. [قاتاعان] حانى [تۇرسىننىڭ]26 تۇسىندا ولار حانمەن بىرگە تاشكەنتتى الدى.

ۇلى ءجۇزدىڭ

ماقال-ماتەلدەرى*1

اوتكر پچاق قینغه قاس، اوتروك سوز جانغه قاس.

وتكىر پىشاق قىنعا قاس، وتىرىك ءسوز جانعا قاس.

جاوداه قالغان بلبل دان، ایلکا قایتقان ایت اوزده.

جاۋدا قالعان بۇلبۇلدان ەلگە قايتقان يت وزدى.

اولکان ارستان دان تری ایت یخشی.*2

ولگەن ارىستاننان ءتىرى يت جاقسى.

ساقلانغانده خدای ساقـتـار

ساقتانعاندى قۇداي ساقتار.

ایرنی خدای ساقـتایدی، ایتوکتی نال ساقـتایدی.

ەردى قۇداي ساقتايدى، ەتىكتى ءنال ساقتايدى.

اوزنك بلمه، یلکانننک تـلن المه.

ءوزىڭ بىلمە، بىلمەگەننىڭ ءتىلىن الما*3.

ماقـتانغانننك کوتی چاق.

ماقتانعاننىڭ كوتى شوق*4.

مورن یوق بولسه، ایکه کوز برین بری چوقـویده.

مۇرىن جوق بولسا، ەكى كوز ءبىرىن-ءبىرى شۇقيدى.

اتا کورکان اوق جونار، انا کورکان5* تون پـیـچار.

اتا كورگەن وق جونار، انا كورگەن تون پىشەر.

پادشاه بولسام مای جیار ایدوم.

پاتشا بولسام، ماي جيار ەدىم.*6

کوب سوز بوق سوز، از سوز راست سوز.

كوپ ءسوز - بوق ءسوز، از ءسوز - راس ءسوز.

اسقما قارغه، توسارسن توزغه.

اسىقپا قارعا، تۇسەرسىڭ تورعا*7.

یاخشی منان یولداس بولسانك یتارسن مرادغه،

یمان منان یولداس بولسانك قالـرسـنك اویاتـقه.

جاقسىمەنەن جولداس بولساڭ، جەتەرسىڭ مۇراتقا،

جامانمەنەن جولداس بولساڭ، قالارسىڭ ۇياتقا.

بلکاننك قایده، بلماستکته کیـچرماسانك.

بىلگەنىڭ قايدا، بىلمەستىكتى كەشىرمەسەڭ.

سوسز جرده قامس یوق، ازغان ایلده نامس یوق*8.

سۋسىز جەردە قامىس جوق، ازعان ەلدە نامىس جوق.

اوچکان یانبایده، اولکان ترلمایده.

وشكەن جانبايدى، ولگەن تىرىلمەيدى.

.قامقا تون ده، چوبراك بولار توزغان سون*9

قامقا تون دا شۇبەرەك بولار، توزعان سوڭ.

تویه قاچب جوکتان قوتولمایدی.

تۇيە قاشىپ جۇكتەن قۇتىلمايدى.

زمان یمان بولسه قودانك کتار، مالنك کیتسه باسنك برکا کتار.

زامان جامان بولسا، قۇداڭ كەتەر، مالىڭ كەتسە، باسىڭ بىرگە كەتەر.

توتی قوش بوین کوروب سرلانادی، ایاغـن کوروب قورلانادی.

توتى قۇس بويىن كورىپ سىرلانادى، اياعىن كورىپ قورلانادى.

اویات کمده بولسا، ایمان سوندا.

ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا.

یاسنك قرققه کلکان سونك ایاغـنکا چدار تـوسار.

جاسىڭ قىرىققا كەلگەن سوڭ، اياعىڭا شىدەر تۇسەر.

کوب جیـیمن دیکان از جیـیدی، از جیـیمن دیکان کوب جیـیدی.

كوپ جەيمىن دەگەن از جەيدى،

از جەيمىن دەگەن كوپ جەيدى.

عقل داریه ایکان، کونکل دولدول ایکان.

اقىل داريا ەكەن، كوڭىل ءدۇلدۇل ەكەن.

تویماسقه برمه، تولماسقا قویما.

تويماسقا بەرمە، تولماسقا قۇيما.

الپ انادان تووادی، ات بیـیه دان تووادی.

الىپ - انادان تۋادى، ات - بيەدەن تۋادى.

اق سونکقار اتـقه عاشق، کویکون تای جیمکا عاشق.

اق سۇڭقار اتقا عاشىق، كۇيكەنتاي جەمگە عاشىق.

ایتگنك تار بولسه، دنیانك تنچلغنان نه فایده.*10

ەتىگىڭ تار بولسا، دۇنيەنىڭ تىنىشتىعىنان نە پايدا.

ايقو جانـننك تنیچی، ایمان جانـننك قوانچـی.

ۇيقى - جاننىڭ تىنىشى، يمان - جاننىڭ قۋانىشى

قوس ات منان قول کوبایادی، قوزی سی منان قوی کوب کورنادی.

قوس اتپەنەن قول كوبەيەدى، قوزىسىمەن قوي كوپ كورىنەدى.

تویغاندان قورساق جارلمایدی، قوانغاندان مانکدای جارلمایدی.

تويعاننان قۇرساق جارىلمايدى، قۋانعاننان ماڭداي جارىلمايدى.

باسقه بلا قایدان؟ - تـلدان.

باسقا بالە قايدان؟ - تىلدەن.

مزکل سز تانك اتبایدی، وقت سز جان چـیقبایدی.

مەزگىلسىز تاڭ اتپايدى، ۋاقىتسىز جان شىقپايدى.

ي. ا. بارداشيوۆ مىرزانىڭ

قىرعىز ماقالدارى جيناعىنان.