1969 جىلى لەنينگراد قالاسىندا جارىق كورگەن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تiل بiلiمi ينستيتۋتى دايىنداعان «درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار» بiزدiڭ iزدەگەنiمiزدi الدىمىزدان شىعاردى. بۇل سوزدiكتi وداقتىڭ ەڭ تاڭداۋلى تۇركولوگتارى جاساعانىن ايتپاساق تا بولار: «كەرەكۋ - شاتەر، يۋرتا. Keragu - شاتەر، يۋرتا: kok (؟) kordi keragu juoti - ون ۆسترەتيلسيا س ترۋدنوستيامي، نا سەبيا ۆزۆاليل شاتەر (مك I 404); keragu ici ne teg ol - كاكوۆا ۆنۋترەننوست يۋرتى؟ (ThS ll)» (10, س. 300).   ماحمۇد قاشقاريدiڭ «سوزدiگi» (ديۋاني لۇعات ات - تۇرiك) بiزدiڭ كەرەكۋ تۋرالى تۇسiنiكتەرiمiزدi ونان ءارi تولىقتىرا تۇسەدi. ۇلى عالىمنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، كونە تۇركiلەردە «كەرەكۋلەن» دەيتiن ەتiستiك ءسوز بار، ول وزiنە كيiز ءۇي جاساپ الدى، شاتىر تiكتi دەگەن ماعىنانى بiلدiرەدi. مىسالى، «ەر كەرەكۋلەندi» - «ەر ازامات وزiنە كيiز ءۇي تiكتi» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى ( ت. 3. س. 205). ءدال وسى «كەرەكۋ» ءسوزi سەۆورتياننىڭ، ششەرباكتىڭ، بۋداگوۆتىڭ سوزدiكتەرiندە دە اتالادى. سونىمەن كونە تۇرiك تiلiندە «كەرەكۋ» ءسوزi كيiز ءۇي، شاتىر، كوشپەلiلەردiڭ باسپاناسى دەگەندi بiلدiرەدi. قازاقشا نۇسقاسى «كەرەگە» - كيiز ءۇيدiڭ iرگەسi, نەگiزi, قابىرعاسى ماعىناسىندا قولدانىلادى. موڭعول تiلiندە كيiز ءۇي - «كەر» دەپ اتالادى (12, س. 82-86). بiر ەسكەرتەتiن جايت، موڭعولدىڭ «كەر» ء(ۇي) ءسوزiنiڭ نەگiزگi ءتۇبiرi تۇركi تiلiندەگi سوزۋ، جايۋ، كەرۋ ماعىناسىمەن ۇندەس. «قۇپيا شەجiرەگە» سۇيەنسەك، تاڭعۇتتاردىڭ ءۇيi «تەرمە كەر» قازiرگi موڭعول تiلiندە «تەرمە» ءسوزi كەرەگە دەگەن ماعىنا بەرەدi.

1969 جىلى لەنينگراد قالاسىندا جارىق كورگەن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تiل بiلiمi ينستيتۋتى دايىنداعان «درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار» بiزدiڭ iزدەگەنiمiزدi الدىمىزدان شىعاردى. بۇل سوزدiكتi وداقتىڭ ەڭ تاڭداۋلى تۇركولوگتارى جاساعانىن ايتپاساق تا بولار: «كەرەكۋ - شاتەر، يۋرتا. Keragu - شاتەر، يۋرتا: kok (؟) kordi keragu juoti - ون ۆسترەتيلسيا س ترۋدنوستيامي، نا سەبيا ۆزۆاليل شاتەر (مك I 404); keragu ici ne teg ol - كاكوۆا ۆنۋترەننوست يۋرتى؟ (ThS ll)» (10, س. 300).   ماحمۇد قاشقاريدiڭ «سوزدiگi» (ديۋاني لۇعات ات - تۇرiك) بiزدiڭ كەرەكۋ تۋرالى تۇسiنiكتەرiمiزدi ونان ءارi تولىقتىرا تۇسەدi. ۇلى عالىمنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، كونە تۇركiلەردە «كەرەكۋلەن» دەيتiن ەتiستiك ءسوز بار، ول وزiنە كيiز ءۇي جاساپ الدى، شاتىر تiكتi دەگەن ماعىنانى بiلدiرەدi. مىسالى، «ەر كەرەكۋلەندi» - «ەر ازامات وزiنە كيiز ءۇي تiكتi» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى ( ت. 3. س. 205). ءدال وسى «كەرەكۋ» ءسوزi سەۆورتياننىڭ، ششەرباكتىڭ، بۋداگوۆتىڭ سوزدiكتەرiندە دە اتالادى. سونىمەن كونە تۇرiك تiلiندە «كەرەكۋ» ءسوزi كيiز ءۇي، شاتىر، كوشپەلiلەردiڭ باسپاناسى دەگەندi بiلدiرەدi. قازاقشا نۇسقاسى «كەرەگە» - كيiز ءۇيدiڭ iرگەسi, نەگiزi, قابىرعاسى ماعىناسىندا قولدانىلادى. موڭعول تiلiندە كيiز ءۇي - «كەر» دەپ اتالادى (12, س. 82-86). بiر ەسكەرتەتiن جايت، موڭعولدىڭ «كەر» ء(ۇي) ءسوزiنiڭ نەگiزگi ءتۇبiرi تۇركi تiلiندەگi سوزۋ، جايۋ، كەرۋ ماعىناسىمەن ۇندەس. «قۇپيا شەجiرەگە» سۇيەنسەك، تاڭعۇتتاردىڭ ءۇيi «تەرمە كەر» قازiرگi موڭعول تiلiندە «تەرمە» ءسوزi كەرەگە دەگەن ماعىنا بەرەدi. بۇگiنگi كۇنi قالماقتاردا، التايلىقتاردا، تۋۆادا «تەرمە، تەرەبە» - كيiز ءۇيدiڭ كەرەگەسi ماعىناسىندا قولدانىلادى. ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن تۇرiك-موڭعول ەلدەرiندەگi «كەرەگە» نەمەسە «تەرەمە» سوزدەرiنە قاتىستى تاماشا دەرەكتەردi س.ي. ۆاينشتەيننiڭ «مير كوچەۆنيكوۆ تسەنترا ازي» كiتابىنان تاۋىپ الۋعا بولادى (13, س. 40 - 77). «كەرەگە» ءسوزi - تۇركi - موڭعول، ۋگرو - فين تiلدەرiندە دوڭگەلەك الاڭ، دوڭگەلەك دەگەن ماعىنا بەرەدi. بۇل تۇپكi نەگiز، اسiرەسە، ماديار، ۋگروفين تiلدەرiندە ساقتالعان (قاراڭىز: ەنيكو سي. كۋرس ۆەنگەرسكوگو يازىكا. Kerek (kereket, kereke, kerekek) - كولەسو (15, س. 496). تۇرiك-موڭعول تiلدەرiندە «كەرەگە» ءسوزi تiكەلەي دوڭگەلەك كيiز ءۇيدi بiلدiرەدi.

بiز الىسقا بارماي-اق، الدىمەن XVII - XVIII عاسىرداعى ورىس دەرەكتەرiنە كوز جۇگiرتەيiك. جەرگiلiكتi ولكەتانۋشىلار ءوز جازبالارىندا بۇگiنگi پاۆلودار ورنالاسقان جەر بۇرىن «كورياكوۆ يار» دەپ اتالعانىن جازادى. بiراق «كورياكوۆ» دەگەن كوپەستiڭ اتىنا سەنiمدەرiنiڭ كۇشتi بولعاندىعى سونداي، ناقتى دەرەكتi, سiلتەمەنi كورە تۇرا، «كورياكوۆقا» «كەرەكۋدi» جىعىپ بەرەدi. مىسالى، پاۆلودارلىقتارعا وتە تانىس، جەرگiلiكتi ولكەتانۋشىلار كوپ سۇيەنەتiن تسگادا ارحيۆiنەن الىنعان قۇجاتتا بىلاي دەپ جازىلعان (1744 جىلعى قۇجات): «كورياكوۆ­سكوي فورپوست -پوستروەن ۆ گلۋحوم مەستە، ناد رەكوي يرتىشەم، سۆەرحۋ رەكي نا لەۆوي ستورونە، راسستويانيەم وت يرتىشا دەسيات ساجەن (23, 75 م.), بەرەگ ۆىسوتى 2 ارشينا (1,4 م), وت ۋروچيششا كورياكوۆا يارا راسستويانيەم دۆە ۆەرستى (2,12 م.)...». بۇل قۇجات كورياكوۆ يار نەمەسە كەرەكۋ جار اتالاتىن جەردiڭ وزەن جاعاسىنىڭ - فورپوستتىڭ قازىعى قاعىلعان نۇكتەدەن 2 شاقىرىم جەردە ورنالاسقانىن ناقتى ايعاقتاپ تۇر. بiر سوزبەن ايتقاندا، كەرەكۋ جار قازiرگi ۋاقىتتا پاۆلودار قالاسىنىڭ ورتالىق سەرۋەن الاڭى ورنالاسقان جاعاجايى­نان الىس ەمەس، كوپiرگە جاقىن تۇس. بۇل جار ءوزi بيiك، ءوزi كيiز ءۇي سياقتى. الىستان، وزەننiڭ سول جاعالاۋىنان قاراعان ادام بيiك جاردى كەرەگەگە ۇقساتاتىنى سوڭدىقتان.

كەرەكۋ جار نەمەسە كەرەگە جار 1715-16 جىلدارداعى بۋحگولتس ەكسپەديتسياسىنىڭ دا قۇجاتتارى اراسىندا ءجۇر. كورشاۋعا تۇسكەن بۋحگولتس ەكسپەديتسياسىنا كومەكتەسپەك بولىپ سiبiر گۋبەرناتورى م.گاگارين 1716 جىلى كوكتەمگە قاراي تومسك، تارا جانە توبولسكiدەن جينالعان 700 ادامدىق، ونىڭ iشiندە كوپەستەر، سولداتتار، تۇتقىن شۆەدتەر (اراسىندا گۋستاۆ رەنات تا بار) كەرۋەن جiبەرەدi. وسى «كاراۆان س ليۋدمي، توۆارامي ي كازەننىمي دەنگامي زاحۆاچەن كالمىكامي زا 52 ۆەرست وت يامىشەۆسكوي كرەپوستي نا كورياكسكوم يارۋ پري يرتىشە» دەپ جازادى ف. ۋسوۆ (2, س. 46). بۇل دەرەك «كورياكوۆ يار» نەمەسە «كەرەگە جار» دەگەن توپونيميالىق اتاۋدىڭ XVII عاسىردىڭ باسىندا كەڭ اينالىستا بولعانىن جانە گەوگرافيالىق نىسانا رەتiندە جاقسى قىزمەت جاساعانىن بiلدiرەدi.

دەگەنمەن، كەرەكۋ كورياكوۆتان شىقتى دەيتiن گيپوتەزانىڭ تاس-تالقانىن شىعارۋ ءۇشiن XVIII عاسىرعا دەيiنگi دەرەك كەرەك. بiز ونداي دەرەكتi 1697 جىلى رەسەيدiڭ اسكەري، جولاۋشى قاۋىمىنا كەڭ تانىلعان رەمەزوۆ كارتاسىنان تابامىز. قازiرگi پاۆلودار قالاسى ورنالاسقان ەرتiستiڭ ورتا تۇسىندا جامiشتەن ەلۋ شاقىرىمداي جەردە رەمەزوۆ كارتاسىندا كەرەكۋ جار اتالاتىن توپونيم تۇر. كەرەگە جاردان شىعىسقا قاراي «ۆەربليۋجي يار»، «تولوكنياننىە گورى»، ودان ءارi «ءجامiش كولi» جانە ساۋدا جاسايتىن ورىندار كورسەتiلگەن. بiز پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋماعىنا قاتىستى رەمەزوۆ قارتاسىنىڭ دەرەكتەرiن بەرگەنi ءۇشiن ومبىلىق عالىم ا.ۆ.ماتۆەەۆكە العىسىمىزدى ايتامىز.

ورتا ەرتiس بويىنا كەلگەن رەسەيلiكتەر وسى جەردەگi قالىپتاسقان توپونيمدەردi مۇمكiندiگiنشە پايدالاندى. ەگەر بiز ورىستىڭ العاشقى بەكiنiستەرiن، قونىستارىن قاراساق، ءبارiنiڭ دە اتاۋى تاريحي توپونيمگە بارىپ تiرەلەدi. ماسەلەن، توبولسك، تارا، ومبى، اچاير، وسمورىجسك، پياتورىجسك، چەرنويار، جەلەزينسك (تەمiرقاش), سەميار (جەتi جار) جانە ت.ب. بiردە-بiر جەردە ادام اتى جوق. سول سياقتى كورياكوۆ تە الدىندا «كەرەگە جار» (كەرەكۋ يار), ودان كەيiن بiرتiندەپ سلاۆيان لەكسيكاسىنىڭ اسەرiمەن كورياكوۆ يارعا اينالعان.

قورىتا كەلە ايتاتىنىمىز، كەرەكۋ اتاۋى - ورتا ەرتiس ءوڭiرiنiڭ ەڭ كونە تاريحي اتاۋلارىنىڭ بiرi. ونىڭ توپونيم ەسەبiندە قولدانىس­قا ەنگەن ۋاقىتى كونە تۇركi, ونىڭ iشiندە قيماق ءداۋiرi. ماعىنالىق جانە تاريحي قۇندىلىعى تۇرعىسىنان «كەرەكۋ» اتاۋى وسى وڭiردەگi سىرلى قالا، قازالى، قالابالعاسىن جانە تاعى دا باسقا اتاۋلارمەن شەندەس.

«كەرەكۋ» - «كەرەگە جار» ءسوزiنiڭ كونە تۇركi تiلiندەگi نۇسقاسى. بۇل جەردiڭ «كەرەگە جار» اتانۋى ەڭ الدىمەن ەرتiس ءوڭiرiنiڭ تابيعي ەرەكشەلiگiنە بايلانىستى قالىپتاسقان. «كەرەگە جار» -قازiرگi قالا حالقىنىڭ دەمالىس قۇراتىن جاعاجاي تۇسى. وزەننiڭ سول جاعالاۋىنان قاراعاندا قازاقتىڭ كيiز ءۇيiنiڭ بيiك كەرەگەسiن كوزگە ەلەستەدi. سونىمەن، كەرەگە جار - قازiرگi پاۆلودار قالاسىنىڭ بايىرعى اتاۋى. ەرتiس بويى كونە داۋiردەن بەرi ادامزاتقا جايلى قونىس بولعان. كونە كەرەگە جار (كەرەكۋ) قيماق قالالارىنىڭ بiرi ەكەنiن دە ەندi دالەلدەۋ قيىن بولماس دەپ ويلايمىز.

جامبىل ارتىقباەۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،

پاۆلودار قالاسى.

«جاس الاش» گازەتى